Spis treści

Streszczenie, słowa kluczowe

1. Wprowadzenie
2. Istota
3. Historyczne ujęcie
4. Stan rzeczy:
   1. modele przestrzeni publicznej,
   2. problem neutralności,
   3. zbiorowe samostanowienia i prawa człowieka
5. Regulacja prawna: ustawodawstwo, orzecznictwo
6. Aspekty praktyczne
7. Glosariusz
8. Bibliografia

Streszczenie

Demokracja jest powszechnie akceptowaną formą sprawowania władzy. Jej podmiotem jest lud (demos). Można wyróżnić proceduralne ujęcie demokracji, w którym wskazuje się na procedury wyborcze i sposób wyłaniania reprezentantów wspólnoty politycznej oraz ujęcie normatywne, gdzie podkreśla się, że w ustroju demokratycznym najpełniej realizuje się równa ludzka godność. Można wyróżnić także różne formy demokracji (bezpośrednia, przedstawicielska, liberalna). Współcześnie najczęściej odwołujemy się do liberalnej formy demokracji, gdyż łączy ona proceduralne rozumienie demokracji z normatywnym. Procedury określone w demokratycznej konstytucji wskazują na sposób wybierania reprezentantów, element normatywny zaś przesądza o zakresie ochrony indywidualnej wolności przed decyzjami podejmowanymi w imieniu wspólnoty politycznej. Ze względu na stosunek do religii z kolei  można wyróżnić trzy modele demokratycznej kultury politycznej: pierwszy, w którym symbolika polityczna a w przestrzeni publicznej nakłada się na symbolikę religijną (religia dominująca), drugi - świecki, w którym przestrzeń publiczna pozbawiona jest co do zasady symboliki religijnej (laicyzm) oraz model wolności religijnej. W ostatnim symbolika religijna jest obecna w przestrzeni publicznej ale nie nakłada się na symbolikę polityczną.

Słowa kluczowe: demokracja, umowa społeczna, kultura polityczna, reprezentacja, konstytucja, prawa człowieka

1. Wprowadzenie (definicja tematu)

Przednowoczesne systemy polityczne, takie jak scentralizowana monarchia, arystokracja, zakładająca wykluczenie całych stanów społecznych czy oligarchia w większości społeczeństw straciły uznanie. Dwa główne antydemokratyczne systemy polityczne: nazizm oraz komunizm zniknęły z politycznej mapy świata, pierwszy – na skutek przegranej wojny, drugi – w efekcie wewnętrznego załamania i swoistej implozji. Dzięki temu w 1992 roku Francis Fukuyama mógł pisać o końcu historii. Twierdził wówczas, że wraz z dominacją zachodniej liberalnej demokracji, która nastąpiła po zimnej wojnie (1945-1991) i rozpadzie Związku Radzieckiego ludzkość dostrzegła, iż optymalnym ustrojem jest demokracja liberalna[1]. Ten sam naukowiec w  roku 2020 był jednak dużo bardziej ostrożny i wskazywał, że na poziomie geopolitycznym dwa wielkie autorytarne mocarstwa, Chiny i Rosja, umocniły swoje rządy i wspierają antydemokratyczne inicjatywy na całym świecie[2].

Ustrój demokratyczny bezpośrednio wiąże się z kwestią religii. Jego podmiotem jest bowiem lud, a o religii dominującej w sferze publicznej przesądza zazwyczaj wyznanie większości obywateli. Z perspektywy konstytucyjnej jednak na prawo wspólnoty do kształtowania przestrzeni publicznej (element wspólnotowy)  nakłada się prawo samych obywateli (element liberalny). Demokracji towarzyszy więc napięcie pomiędzy prawem większości do kształtowania przestrzeni publicznej zgodnie z własnymi przekonaniami a prawami człowieka (prawem do religii oraz wolnością od religii).

2. Istota (filozoficzna/aksjologiczna/teologiczna/itd.)

W demokracji władza sprawowana jest bezpośrednio lub pośrednio przez obywateli. Demokrację można rozumieć w dwojaki sposób: jako neutralny i proceduralny sposób sprawowania władzy lub normatywnie - jako system, który  najpełniej ucieleśnia moralną zasadę godności każdej osoby. W ujęciu proceduralnym, konstytucja gwarantuje, że decyzje w imieniu wspólnoty politycznej podejmują pochodzący z wyboru politycy. Urzędy obieralne obsadzane są ramach regularnych i uczciwych wyborów.  Ponadto, wybory są równe i jawne, a wszyscy dorośli obywatele mogą brać w nich udział. Praktycznie wszyscy dorośli obywatele mogą także kandydować na urzędy[3]. Obywatele mają także prawo wypowiadać się w kwestiach politycznych w referendach lub poprzez swobodne wypowiedzi w sferze publicznej, czemu towarzyszy dostęp do źródeł informacji. Ponadto, obywatele mogą tworzyć niezależne od rządu organizacje i stowarzyszenia[4]. W ujęciu normatywnym, uzasadnieniem rządów demokratycznych jest zasada równości. Założenia normatywne wykluczają w tym ujęciu pewne rozwiązania, nawet jeśli są one wspierane przez  większość obywateli[5]. Nie można na przykład demokratycznie wprowadzić zasady niewolnictwa, gdyż byłaby ona sprzeczna z normatywną podstawą demokratycznej władzy. Zazwyczaj za normatywny element w demokracji uznaje się ochronę praw indywidualnych przed decyzjami podejmowanymi w imieniu większości.

3. Historyczne ujęcie

Pojęcie demokracji wywodzi się ze starożytnej Grecji, w której oznaczało bezpośrednie sprawowanie władzy przez obywateli greckiej polis. W momencie, kiedy zestawimy klasyczną, grecką formę demokracji z demokracją współczesną, uwidaczniają się trzy najważniejsze różnice.  Klasyczna demokracja była demokracją bezpośrednią, elitarną, czyli sprawowaną przez niektórych mieszkańców. Opierała się na zbiorowej woli, którą starożytni wiązali z wiedzą. Uwidacznia to jak bardzo - mimo ciągłości pojęcia – nowożytna demokracja różni się od swego starożytnego wzorca. Bazuje na reprezentacji, prawa obywatelskie przysługują, co do zasady wszystkim dorosłym osobom zamieszkującym dane terytorium, a wola większości jest konstytucyjnie ograniczona. Kwestia wolności religijnej uwidacznia się przede wszystkim w trzecim elemencie, a więc poprzez relację woli oraz kultury politycznej większości obywateli do indywidualnych praw.

Współczesna forma demokracji swymi korzeniami sięga dwóch wielkich osiemnastowiecznych rewolucji: francuskiej oraz amerykańskiej. Rewolucja francuska wraz z demokracją przyniosła laicki model sfery publicznej (od laïcité – świeckość), demokracja amerykańska - model wolności religijnej. Ponadto, zachowały się społeczeństwa z religią dominującą w sferze publicznej.

Wśród trzech haseł Rewolucji Francuskiej znalazły się: Liberté, égalité, fraternité. Idee wolności oraz równości zyskały powszechne uznanie, odciskając swe piętno zarówno na dyskusjach filozoficzno-politycznych, jak i na systemach prawnych państw. Do dziś jednak problematyczne pozostaje pojęcie braterstwa, które bywa czasem utożsamiane z solidarnością. Jednak, to właśnie braterstwo, fraternité, zwraca uwagę na kategorię ludu, który jest podmiotem demokracji. Prowadzi ku pytaniu, dlaczego demos tworzą akurat ci a nie inni? I jak lud odnosi się do religii.

Lud  w historii bywa przedstawiany jako  „sztuczny człowiek” utworzony mocą umowy. Taka konstrukcja potrzebna jest aby wyjaśnić znaczenie zbiorowej woli, która w metaforycznym ujęciu jest właśnie wolną owego sztucznego człowieka. Zazwyczaj uznaje się, że podstawą stowarzyszenia jest umowa społeczna. […] każdy  nas społem oddaje swoją osobę i całą swoją potęgę pod naczelne kierownictwo woli powszechnej, i traktujemy każdego członka jako część niepodzielną całości. Ten akt zrzeszenia tworzy natychmiast, w miejsce prywatnej osoby każdego kontrahenta, ciało moralne i zbiorowe, które złożone jest z tylu członków, ile zgromadzenie liczy głosów, które uzyskuje przez ten akt swoją jedność, swoje życie i swoją wolę”[6].

Jednocześnie jednak już Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela uchwalona 26 sierpnia 1789 r. stwierdzała, iż konieczne jest ograniczenie władzy oraz uznanie praw człowieka i obywatela za nienaruszalne. W Artykule XVI czytamy: Społeczeństwo, w którym rękojmie praw człowieka nie są zabezpieczone ani podział władzy nie jest ustalony, nie ma konstytucji.

Jeszcze w 1787 roku, James Madison, pisał w 10. numerze Federalisty , iż proponowany przez federalistów ustrój powinien się nazywać nie demokracją, a republiką, gdyż zakłada system reprezentatywny, czego nie ma w demokracjach.

„Dwie zasadnicze różnice między demokracją a republiką to: po pierwsze, w republice władza jest delegowana małej liczbie obywateli wybranych przez pozostałych; po drugie, republika może rozciągać swą władzę  nad większą liczba obywateli i większym obszarem kraju”[7].

Konstrukcja ta pozostawała w napięciu nie tylko z pismami JJ. Rousseau, ale także ze starożytnym modelem demokracji niezapośredniczonej ani przez system reprezentacji, ani przez działanie partii politycznych. Rousseau pragnął zrealizować swój ideał rządów w stosunkowo małej wspólnocie – w Genewie. Tymczasem współczesna demokracja, dzięki wprowadzeniu systemu reprezentacji, pozwala na sprawowanie władzy na wielkich obszarach.

4. Stan rzeczy

4.1 Modele relacji demokratycznego państwa do kościoła

Niezależnie od kontrowersji, które towarzyszą interpretacjom ludu jako podmiotu demokracji, system ten polega na kształtowaniu instytucji politycznych oraz prawnych przez konkretną wspólnotę polityczną. Demokracje różnią się więc konstytucyjnie oraz prawnie. Większość z nich jednak łączy element wspólnotowy, który stanowi wyraz autonomii ludu z autonomią jednostki. Ponadto, demokracje wiążą się z kulturą polityczną określonej zbiorowości. Ze względu na tę kulturę można wyróżnić trzy modele relacji demokratycznego państwa do kościoła: model religii dominującej, model laicki oraz model wolności religijnej. Żaden z nich nie jest wobec religii neutralny.

• Model religii dominującej jest następstwem wprowadzonej w XVII wieku zasady: ciuius regio eius religio i oznacza, że państwo ma wyraźny związek z określoną religią, a w przestrzeni publicznej obecna jest symbolika  religii dominującej, nawet jeśli nie jest ona religią najczęściej wyznawaną przez obywateli. Przykładami tego modelu są: Anglia, Norwegia[8], Dania[9] i Grecja[10]. W Wielkiej Brytanii na przykład, kościół Anglii ma charakter państwowy, stąd jego oficjalnym zwierzchnikiem jest panujący monarcha, a każdy wizerunek monarchy jest jednocześnie symbolem religijnej jedności[11]. Symbolika polityczna nakłada się w ten sposób na symbolikę państwową.
• Model laicki, nazywany czasem także świeckim oznacza państwo demokratyczne rozłączne z jakąkolwiek religią. W modelu tym wszelkie przejawy religijności przenosi się ze sfery publicznej do prywatnej. W Europie najbardziej znanym przykładem jest Francja, choć historycznie można byłoby wskazać także na ZSRR i byłe kraje komunistyczne, które również były państwami świeckimi, choć niedemokratycznymi. Model laicki ukształtował się w czasie rewolucji francuskiej. Charakterystycznym wydarzeniem było uchwalenie 12 lipca 1790 r. konstytucji Cywilnej Duchowieństwa, która podporządkowała duchownych rządowi oraz wprowadzała demokratyczne obieranie urzędów kościelnych[12]. Ostatecznie rewolucja francuska przyniosła oficjalny „Kult Rozumu” (Culte de la Raison), który można uznać za rodzaj religii państwowej przeciwstawionej rzymskiemu katolicyzmowi. Do dziś konflikt Rewolucji z Kościołem oraz walka z religią jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych aspektów historii Rewolucji Francuskiej[13]. W 1856 roku Alexis de Tocqueville pisał: Jednym z pierwszych aktów rewolucji Francuskiej było zaatakowanie Kościoła i wśród namiętności z tej Rewolucji zrodzonych namiętność antyreligijna pierwsza zapłonęła i ostatnia zgasła[14].
• Model wolności religijnej zachowuje rozdział pomiędzy strukturami władzy państwowej i kościelnej, przyzwalając na obecność w sferze publicznej religii wyznawanej przez obywateli. Ukształtował się w czasie rewolucji amerykańskiej. Mniejszości religijne uciskane na starym kontynencie zagwarantowały sobie prawa do praktykowania własnych wyznań. Poszukując bezpieczeństwa i poszanowani wolności, Amerykanie w przeciwieństwie do Francuzów, nie zwrócili się przeciwko  religii, ale włączyli ją do przestrzeni publicznej, zachowując jednocześnie autonomię kościelnych instytucji wobec państwa[15]. I tak w Stanach Zjednoczonych religia przenika wszystkie sfery życia publicznego[16]. W 1835 roku Tocqueville pisał: Przeważająca część angielskiej Ameryki została zamieszkana przez ludzi, którzy wyłamawszy się spod władzy papieskiej, nie poddali się żadnemu religijnemu zwierzchnikowi. Przynieśli więc do Nowego Świata chrześcijaństwo, które najlepiej daje się określić jako  demokratyczne i republikańskie. Fakt ten szczególnie sprzyjał wprowadzeniu republiki i demokracji jako form politycznej egzystencji kraju. Zgodziwszy się co do samej zasady religia i polityka zawsze odtąd żyły w zgodzie.[17]

Model wolności religijnej wskazuje na podwójny charakter porządku prawa świeckiego i prawa kanonicznego, rozłącza administrację państwową oraz administrację kościołów, pozostawiając kościołom swobodę aktywności w sferze publicznej. Nie przesądza przy tym o takich kwestiach szczegółowych, jak konkretny stopień powiązania przedstawicieli demokratycznej władzy z określoną konfesją. Rozwiązania prawne zastosowane w Polsce po 1989 roku zbliżają się do modelu wolności religijnej. Realizację tak rozumianej wolności gwarantuje Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską[18]. Ponadto, wolność religijna chroniona jest konstytucyjnie i przybiera formę indywidualnych uprawnień: w formie wolności do religii oraz wolności od religii. Wolność do religii obejmuje: prawo do uzewnętrzniania własnych przekonań religijnych poprzez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie, nauczanie, posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących, korzystanie z pomocy religijnej przez osoby wierzące tam gdzie się znajdują. Wolność od religii zakazuje państwu  zmuszania  kogokolwiek do uczestnictwa w praktykach religijnych a także ujawniania swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania[19]. W odniesieniu do zbiorowo praktykowanej wolności, polska konstytucja zawiera zasadę bezstronności. Ta bezstronność wskazuje na brak religii państwowej, ale także brak niechęci wobec religii właściwej dla państw laickich.  W świetle konkordatu oraz indywidualnych uprawnień należy ją interpretować jako współdziałanie państwa oraz instytucji religijnych dla dobra człowieka i dobra wspólnego[20]. Jest to zgodne ze sformułowaniem zawartym wprost w polskiej konstytucji: […] my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł […] [21]

4.2 Problem neutralności

Wyróżnionym modelom, towarzyszą szerokie dyskusje na temat wyższości jednego z nich nad pozostałymi. Podnosi się też kwestię neutralności. Żaden jednak ze wskazanych modeli nie jest neutralny: model religii państwowej wskazuje na religię dominującą, model laicki wyklucza wszelkie religie, model wolności religijnej, uznając podwójny porządek państwowy i religijny, uzależnia rzeczywisty kształt relacji pomiędzy państwem a religiami od kultury polityczno-religijnej a więc konfesji faktycznie wyznawanej przez obywateli. W dyskusjach publicznych często za bardziej neutralny uznaje się model laicki, gdyż ma on stanowić on wyraz kultury politycznej zlaicyzowanego społeczeństwa. Takie społeczeństwo zaś, zgodnie z teoriami sekularyzacji, to historyczny efekt procesów modernizacyjnych[22]. Opinie na temat procesów społecznych są jednak podzielone i tak na przykład, współczesny socjolog  José Casanova wskazuje na powrót religii do sfery publicznej.  Trudno zaprzeczyć, że wzrasta znaczenie opinii wynikających z przekonań religijnych dla publicznych sporów w kwestiach społecznych oraz politycznych[23].

Indywidualne prawo do wolności religijnej, traktowane przez dokumenty międzynarodowe jako prawo człowieka, może przybrać dwie różne formy. Może oznaczać zarówno wolność do religii jak wolność od religii; wolność do prezentowania własnej oryginalnej tożsamości lub wolność od bycia wystawionym na symbolikę tożsamościową prezentowaną w przestrzeni społecznej przez innych.

Łączenie indywidualnej wolności do religii, a więc do wiary, kształtowanego przezeń sumienia i działania zgodnie z sumieniem z wolnością od religii z założenia nie może być neutralne. Wskazuje albo na przewagę wolności od religii, jak dzieje się w modelu laickim, albo politycznie kształtowanej wolności do religii, jak w państwach o religii panującej.

Najtrudniejszy w praktycznej realizacji jest model wolności religijnej, który uznaje zarówno wolność do religii jak i wolność od religii. Obywatelom wierzącym gwarantuje wolność sumienia i wyznania, chroniąc jednocześnie innych przez polityczną presją czy prześladowaniem, a więc zapewniając wolność od religii.

W efekcie każdy z modeli odciska piętno na kształcie konkretnej demokracji oraz na kulturze polityczno-religijnej. Można tu wskazać na konkretne przykłady, jak język urzędowy, kalendarz czy symbolika religijna.

1. Język urzędowy. Jest to język w którym formułowane są opinie obecne w sferze publicznej, język używany w szkołach, sądach, ciałach ustawodawczych, służbie zdrowia. Używanie języka większości w sferze publicznej nie jest neutralne, niesie bowiem znaczenia zakodowane w tym języku, które uwidaczniają także stosunek do dominującego społecznie wyznania. Na przykład poezja lub największe powieście odzwierciedlają określone postawy wobec religii.
2. Większość świąt w kalendarzu – w tym niedziele i rytm tygodnia – ma swoje korzenie w tradycji chrześcijańskiej. Historia i daty szerzej odzwierciedlają także chrześcijańską wizję historii. Na przykład rok uwidacznia liczbę lat od narodzin Chrystusa.
3. Symbole polityczne. Czerpią znaczenie z historii, ale nawiązują również do wymiaru religijnego[24].

4.3 Zbiorowe samostanowienia i prawa człowieka

Zarówno model religii dominującej, jak model laicki i wolności religijnej pozostają wyrazem demokratycznego prawa wspólnoty do kształtowania przestrzeni publicznej (element wspólnotowy). Na tę praktykowaną zbiorowo demokratyczną wolność nakładają się indywidualne prawa obywateli (element liberalny). Demokracji towarzyszy więc napięcie pomiędzy prawem większości do kształtowania przestrzeni publicznej zgodnie z własnymi przekonaniami a prawami człowieka, w tym indywidualnym prawem do wolności religijnej oraz prawem do wolności od religii.

5. Regulacja prawna: ustawodawstwo, orzecznictwo

Relacja demokratycznego prawa zbiorowości do kształtowania sfery publicznej i indywidualnych praw w zakresie wolności religijnej traktowana jest odmiennie w różnych europejskich tradycjach konstytucyjnych. Ukazuje to sprawa przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Lautsi i inni przeciwko Włochom[25].  W sprawie tej, mieszkająca we Włoszech Finka, Soile Lautsi, zaskarżyła obecność krzyża we włoskiej szkole publicznej. Wskazała przy tym, że symbolika religijna eksponowana w sferze publicznej narusza jej prawo do edukacji dzieci zgodnie z wyznawanymi przekonaniami oraz  wolność religijną. Jednak Europejski Trybunał Sprawiedliwości orzekł, iż na stanowisko wobec symboli religijnych w sferze publicznej wpływa konkretna tradycja konstytucyjna państwa. Przywołany wyrok pokazuje w szczególności, iż włoska tradycja konstytucyjna zezwala państwu włoskiemu na eksponowanie symboli religijnych w szkołach publicznych, co nie narusza wolności religijnej obywateli. Jednocześnie jednak francuska konstytucja uniemożliwia obecność symboliki religijnej w sferze publicznej.  Obecność symboli religijnych w szkołach państwowych jest wyraźnie zabroniona w Republice Północnej Macedonii  i Gruzji. Poza Włochami obecność symboliki religijnej w przestrzeni publicznej wyraźnie przewidziana jest tylko w Austrii, niektórych regionach administracyjnych (Länder) Niemiec i niektórych gminach Szwajcarii. Niemniej jednak takie symbole często znajdują się w szkołach publicznych niektórych państw członkowskich Unii Europejskiej, w których obecność symboli religijnych nie jest szczegółowo uregulowana, na przykład w Hiszpanii, Grecji, Irlandii, Malcie, San Marino i Rumunii.

6. Aspekty praktyczne

Współczesna forma demokracji podlega szerokiej krytyce. Demokracja krytykowana jest za nadmierne uwzględnienie reprezentacji, jej elitaryzm i oderwanie od społeczeństwa (ruchy populistyczne, zwolennicy demokracji uczestniczącej i bezpośredniej, krytycy aktywizmu sędziowskiego). Zwolennicy zbiorowego samostanowienia z kolei wskazują na erozję wspólnotowości poprzez nazbyt szeroki zakres indywidualnej autonomii oraz wpływ instytucji ponadnarodowych, które nie mają demokratycznej legitymacji (deficyt demokratyczny). Jednocześnie jednak demokracja jest szeroko broniona, a dominujące teorie władzy uznają ją za najlepszy z systemów sprawowania władzy, gdyż umożliwia obywatelom najszerszy zakres autonomii zarówno w wymiarze zbiorowym jak i indywidualnym. Wśród kontrowersji praktycznych warto również zwrócić uwagę na napięcie pomiędzy proceduralnym ujęciem demokracji, które w konsekwencjach prowadzi do nieograniczonego pola decyzji na temat kwestii głęboko spornych,  na przykład aborcji, które przy proceduralnym rozumieniu winny być rozstrzygane przez większość obywateli[26]. Natomiast przy ujęciu normatywnym, akcent przenosi się na równą godność. Jeśli godność rozumie się w sposób kantowski, to zazwyczaj prowadzi to do obrony prawa do aborcji (autonomia kobiety)[27], jeśli zaś godność rozumiana jest w tradycji tomistycznej, prowadzi to do ochrony życia (zakaz zabijania niewinnych istoty ludzkich)[28],.

7. Glosariusz

Sekularyzacja (łac. saecularis ‘świecki’), oznacza proces społeczno-kulturowy, polegający na racjonalizacji (odczarowaniu świata) oraz modernizacji. Zgodnie z teoriami sekularyzacji religia ma historycznie tracić znaczenie we wszystkich aspektach życia społecznego. Teorii sekularyzacji przeciwstawia się teoria desekularyzacji[29].

8. Bibliografia

Berger, P., 1998,  Sekularyzm w odwrocie, [w:] Res Publica Nowa 12/1998, nr 1.

Dahl, R., 1995, Demokracja i jej krytycy, przeł. S. Amsterdamski, Kraków

Dixon, R., Nussbaum, M., 2011,  Abortion, Dignity and a Capabilities Approach, University of Chicago Public Law & Legal Theory Working Paper, 345/2011

Dudek, D. 2016, Obecność krzyża w przestrzeni publicznej a zasada bezstronności władz publicznych w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Obecność krzyża w przestrzeni publicznej. Doświadczenia niektórych państw europejskich, red. P. Stanisz , M. Ordon, Wydawnictwo KUL, Lublin

Fehér, F , 1990, The Cult of the Supreme Being and the Limits of the Secularization of the Political, [w:] F. Fehér (red.) The French Revolution and the Birth of Modernity, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, Oxford

Finnis, J., 2001, Prawo naturalne I uprawnienia naturalne, przeł. K. Lossman, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2001, s. 253

Fukuyama, F., 1996 The end of history and the last man, Free Press, New York 1992; polskie tłumaczenie Koniec historii, przeł. T. Bieroń, M. Wichrowski; Wyd. Zysk i Spółka,  Poznań 1996

Fukuyama, F., 2020, On the State of Democracy in 2020 and Beyond, The Wall Street Journal, 15.12.2020, https://www.wsj.com/articles/francis-fukuyama-on-the-state-of-democracy-in-2020-and-beyond-11608051600 (dostęp z dnia 15.03.2021)

George, R., 2019, Zderzenie ortodoksji. Kryzys prawa, religii i moralności, przeł. M. Czarnecki, Wydawnictwo Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa

Himmelfarb, G., 2018, Drogi do nowoczesności. Brytyjskie, francuskie i amerykańskie Oświecenia, przeł. K. Wudarska, Wydawnictwo Teologii Politycznej, Warszawa

Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, Dz.U. nr 51 z 1998 r., poz. 318, art. 5

Konstytucja polska, Dz.U. nr 78 z 1997r., poz. 483

Krukowski, J., 2000, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa

Kulbat, W., 2007,  Sekularyzacja w perspektywie socjologii, [w:] Łódzkie Studia Teologiczne 16/2007  Casanova, J., 2005,  Religie publiczne w nowoczesnym świecie, Nomos, Kraków 2005

Kymlicka, W., 1995, Justice and Minority Rights,[w:] Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights, Oxford University Press, Oxford 1995, s.107-130.

Lindkvist, T., 2007, The Kingdom of Sweden, [w:] Christianisation and the Rise of Christian Monarchy: Scandinavia, Central Europe and Rus' c. 900–1200, red. N. Berend, Cambridge University Press, Cambridge

Longchamps de Bérier, F. , 1995, Church-State Relations: Separation without the Wall, [w:] Studia Iuridica, 30/1995

Madison, J. , 1999, Federalista Numer 10, [w:] Eseje polityczne federalistów, przeł. B. Czarska, Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków

Rousseau, J.J., 1948, Umowa społeczna, przeł. A. Pieretiakowicz, Łódź

Scalia, A., 1996, Of Democracy, Morality, and the Majority, [w:] Origins, 26/1996

The Civil Constitution of the Clergy, 1790 (hanover.edu)

Tocqueville,  A., 2005,  Dawny ustrój i rewolucja,  przeł.  H. Szumańska-Grossowa, Fundacja Aletheia, Warszawa

Tocqueville,  A.,, O demokracji w  Ameryce, Tom I, przeł.  B Janicka, M. Król, Fundacja Aletheia, Warszawa

Zieliński, T. , 2016, Państwowy Kościół Anglii. Studium prawa wyznaniowego, Wydawnictwo Naukowe ChAT, Warszawa

Zobacz także (powiązane hasła):

• Cuius regio eius religio
• prawa człowieka
• tożsamość religijna
• sekularyzacja
• laicyzacja

Autor

Prof. Agnieszka Nogal - doktor habilitowana nauk humanistycznych, profesor na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, filozof, prawnik, członek Centrum Prawa Medycznego i Biotechnologii WPiA UW. Od 2017 kierownik Zakładu Filozofii Polityki. W latach 1994−2013 pracowała w Instytucie Studiów Politycznych PAN, w latach 2002−2003 w Robert Schuman Centre for Advanced Studies w Europejskim Instytucie Uniwersyteckim we Florencji. W swojej pracy naukowej koncentruje się na prawach człowieka, feminizmie oraz biopolityce. Współzałożycielka i członek redakcji czasopisma „Civitas. Studia z Filozofii Polityki”.

[1]F. Fukuyama, The end of history and the last man, Free Press, New York 1992; polskie tłumaczenie Koniec historii, przeł. T. Bieroń, M. Wichrowski; Wyd. Zysk i Spółka,  Poznań 1996

[2] Artykuł został napisany 15 grudnia, a więc po doświadczeniu pandemii. Pierwszy argument, który nasuwał się Fukuyamie odwoływał się do potęgi ekonomicznej Chin. okazało się, że ni tylko demokracje mogą być sprawne ekonomicznie. W przypadku pandemii pojawił się kolejny antydemokratyczny argument. Poprzez autorytarne praktyki Chiny efektywnie zatrzymały na swoim terytorium rozprzestrzenianie się choroby. F. Fukuyama, On the State of Democracy in 2020 and Beyond, [w:] The Wall Street Journal, 15.12.2020, https://www.wsj.com/[...] (dostęp z dnia 15.03.2021)

[3] Możliwość głosowania oznacza czynne prawo wyborcze, kandydowanie na urzędy wiąże się z biernym prawem wyborczym.

[4] R. Dahl, Demokracja i jej krytycy, przeł. S. Amsterdamski, Kraków: 1995, s. 324.

[5] R. George, Zderzenie ortodoksji. Kryzys prawa, religii i moralności, przeł. M. Czarnecki, Wydawnictwo Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2019, s. 163-164

[6] J.J. Rousseau, Umowa społeczna, przeł. A. Pieretiakowicz, Łódź 1948, s.20-21

[7] J. Madison, Federalista Numer 10, [w:] Eseje polityczne federalistów, przeł. B. Czarska, Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków 1999, s. 92

[8] W Norwegii działa państwowy Kościół protestancki, którego członkowie wyznają religię ewangelicko-augsburską (luterańska). Choć nie istnieje rozdział Kościoła od Państwa, wszyscy mieszkańcy mają zagwarantowaną wolność wyznania na mocy poprawki z 1964 roku do Konstytucji. Więcej informacji: https://pol-nor.com/religia-w-norwegii/

[9] Kościół Danii lub Duński Kościół Narodowy, oficjalnie Kościół Ewangelicko-Luterański Danii - kościół luterański w Danii, działający również na Grenlandii, największy kościół chrześcijański w kraju, mający status kościoła państwowego.

[10] Grecka konstytucja, w artykule 3 regulującym stosunki między kościołem a państwem, określa, iż dominującą religią w Grecji jest religia Wschodnioprawosławnego Kościoła Chrystusowego. Konstytucja Grecji (sejm.gov.pl)

[11] T. Zieliński, Państwowy Kościół Anglii. Studium prawa wyznaniowego, Wydawnictwo Naukowe ChAT, Warszawa 2016, s. 13.

[12] The Civil Constitution of the Clergy, 1790 (hanover.edu)

[13] F Fehér, The Cult of the Supreme Being and the Limits of the Secularization of the Political, [w:] F. Fehér (red.) The French Revolution and the Birth of Modernity, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, Oxford 1990, s. 174

[14] A. de Tocqueliie, Dawny ustrój i rewolucja,  przeł.  H. Szumańska-Grossowa, Fundacja Aletheia, Warszawa 2005, s. 39

[15] G. Himmelfarb, Drogi do nowoczesności. Brytyjskie, francuskie i amerykańskie Oświecenia, przeł. K. Wudarska, Wydawnictwo Teologii Politycznej, Warszawa 2018, s. 278

[16] Patrz F. Longchamps de Bérier, Church-State Relations: Separation without the Wall, [w:] Studia Iuridica, 30/1995, s. 61-92.

[17] A. de Tocqueville, O demokracji w  Ameryce, Tom I, przeł.  B Janicka, M. Król, Fundacja Aletheia, Warszawa 2005, s. 294-295

[18] Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, Dz.U. nr 51 z 1998 r., poz. 318, art. 5

[19] J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2000, s. 77-80

[20] D. Dudek, Obecność krzyża w przestrzeni publicznej a zasada bezstronności władz publicznych w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Obecność krzyża w przestrzeni publicznej. Doświadczenia niektórych państw europejskich, red. P. Stanisz , M. Ordon, Wydawnictwo KUL, Lublin 2016, s. 189;

https://repozytorium.kul.pl/[...]Obecnosc_krzyza_w_przestrzeni_publicznej[...].pdf

[21] Konstytucja polska, Dz.U. nr 78 z 1997r., poz. 483

[22] W. Kulbat, Sekularyzacja w perspektywie socjologii, [w:] Łódzkie Studia Teologiczne 16/2007, s. 125.

[23] Więcej: J. Casanova, Religie publiczne w nowoczesnym świecie, Nomos, Kraków 2005

[24] W. Kymlicka, Justice and Minority Rights,[w:] Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights, Oxford University Press, Oxford 1995, s.107-130.

[25] Patrz: Europejski Trybunał Sprawiedliwości - Wielka Izba, Sprawa LAUTSI i inni przeciwko Państwu Włoskiemu 30814/06, wyrok z dnia 18 Marca 2011 r.

[26]A. Scalia, Of Democracy, Morality, and the Majority, [w:] Origins, 26/1996, s. 87

[27] R. Dixon, M. Nussbaum, Abortion, Dignity and a Capabilities Approach, University of Chicago Public Law & Legal Theory Working Paper, 345/2011, (Abortion, Dignity and a Capabilities Approach (uchicago.edu)), s. 5

[28] J. Finnis, Prawo naturalne I uprawnienia naturalne, przeł. K. Lossman, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2001, s. 253

[29] B. Berger,  P., Sekularyzm w odwrocie, [w:] Res Publica Nowa 12/1998, nr 1.