Wprowadzenie

Cuius regio, eius religio - Czyje panowanie, tego religia, dosł. Czyj kraj (region), tego religia - sentencja streszczająca ugodę zawartą przez cesarza Karola V z książętami niemieckimi. Zasada została zapisana w ustaleniach pokoju augsburskiego w następującej wersji: ubi unus dominus, ibi una religio - gdzie jeden pan, tam jedna religia. Prawo Cuius… dawało książętom i wolnym miastom możliwość wyboru katolicyzmu lub luteranizmu. Normowało stosunki religijne na danym terytorium, przyznając jego władcy prawo określenia obowiązującego wyznania religijnego i ustroju kościelnego, w tym jego reformowania (ius reformandi). Na danym terytorium mogła istnieć tylko jedna religia – władcy.

Po raz pierwszy zasada sformułowana została dosłownie przez protestanckiego prawnika J. Stephaniego w Institutiones iuris canonici w 1599 r.[1]. Wskazuje się dwie genezy reguły: 1. Poprzez poszukiwanie wcześniejszego prawa czy przywileju[2]; 2. Według samego Stephaniego związana była z nową koncepcją zwierzchnictwa terytorialnego superioritas territorialis[3].

Słowa kluczowe: tolerancja religijna, wolność religijna, pokój w Augsburgu, ius reformandi, wojny szmalkaldzkie.

Istota prawno-polityczna

Zasada wzmocniła prawa i autorytet władców i pomogła im skonsolidować władzę w formie absolutyzmu terytorialnego[4]. Nowe terminy – Landesobrigkeit, jus territorii, superioritas territorialis – i związane z nimi roszczenia książąt - stały się w ten sposób przedmiotem rywalizacji prawnej i politycznej[5]. Zasada była faktycznym i prawnym punktem zwrotnym między zdezintegrowanymi średniowiecznymi państwami a absolutnymi państwami policyjnymi z XVI, XVII i XVIII w.[6], a także wyłaniała koncepcję res publica jako osoby prawnej porządku publicznego[7].

Istota filozoficzna

Wprowadzenie zasady Cuius… doprowadziło do wzrostu nastrojów nacjonalistycznych przez utożsamienie narodu z religią (ochrona tzw. religii państwowej, by utrzymać narodową tożsamość i suwerenność). Leżała ona u podstaw niemieckiej idei wolności – niemieckiego Sonderwegu biernej i wewnętrznej wolności sumienia, w przeciwieństwie do czynnej wolności uczestniczącej[8] – ta podwójna koncepcja wolności została zastosowana m.in. przez I. Kanta w jego filozofii prawa i moralności. W wyniku przyjęcia tej zasady filozofia polityczna zaczęła zajmować się bezpośrednio sprawami religii i tolerancji religijnej (np. J. Locke).

Istota aksjologiczna

Kwestie religijne zostały podporządkowane kwestiom politycznym. Wartości religijne ustępowały wartościom politycznym[9]. Zasada ta stosowała ustalanie reguł przez wszechstronny dialog teologów, państw i obywateli[10].

Istota teologiczna

Zasada nie obowiązywała przedstawicieli radykalnej reformacji (anabaptystów), antytrynitarzy oraz wyznania ewangelicko-reformowanego (szwajcarskiego). Spowodowała kształtowanie się kościołów państwowych. Umożliwiała wpływ władców na myśl teologiczną – ius reformandi[11]. Spowodowała też zbliżenie pomiędzy konserwatywnymi religiami a władcami w celu narzucenia przy pomocy ustaw państwowych pewnych polityczno-religijnych rozwiązań. Efektem była wzrastająca pozycja większościowych kościołów i sprzeciw wobec działalności kościołów mniejszościowych.

Historyczne ujęcie

1. Zasada w historii dalszej
   Praktykowana w czasach przedchrześcijańskich, w starożytności m. in. w greckich poleis czy w Republice Rzymskiej, a później w Imperium, związana z politycznym wymiarem religii; stała się przyczyną prześladowania pierwszych chrześcijan odmawiających uczestnictwa w państwowym kulcie bóstw. Od czasów konstantyńskich (IV–V wiek n.e.) konstytucje cesarzy rzymskich i bizantyjskich poddawały kwestie religijne władzy cesarza, aczkolwiek stosowano je łagodnie, a niekiedy w ogóle ich nie przestrzegano[12]. W średniowieczu z jednej strony augustynizm polityczny dowodził politycznego zwierzchnictwa papieża lub cesarza nad całym światem, z drugiej strony pozycja ukształtowana na doktrynie Tomasza z Akwinu broniła autonomii politycznej władców (kwestia prawomocności ich władzy), ale też ograniczała ich wpływ na kwestie religii (także w przypadku władców chrześcijańskich).
2. Wydarzenia bezpośrednio wpływające na sformułowanie zasady
   Pokój w Norymberdze z 23 lipca 1532 r. gwarantował protestantom wolność wyznania i zawieszenie sporów religijnych aż do zwołania soboru oraz wszelkich sprawy religijnych przez sądem cesarskim. Zasada po raz pierwszy została formalnie sprecyzowana (nie dosłownie) przez sejm Rzeszy Niemieckiej w Ratyzbonie w roku 1541 – interim w Ratyzbonie – w ramach ugody między cesarzem Karolem V a książętami protestanckimi[13]. Ugoda zawierała m.in. zawieszenie sporów do czasu zwołania soboru albo rozstrzygnięć przez sądem cesarskim; zobowiązanie protestantów do nieprzekraczania ustalonych punktów doktrynalnych; pozostawienie przeprowadzenia wszelkiej religijnej reformy w gestii dostojników kościelnych; potwierdzenie ustalenia pokoju w Norymberdze; niezabieranie dóbr kościelnych i utrzymanie przez duchownych ich stanu posiadania; zakaz działania protestantyzmu na terenach książąt katolickich (ale jeśli spontanicznie ktoś chciał przejść na protestantyzm nie mógł być powstrzymywany). Następnym krokiem było interim augsburskie – tymczasowy dekret cesarza Karola V Habsburga ogłoszony 15 maja 1548 r. i przyjęty przez Sejm Rzeszy 30 czerwca, po przegranej przez protestantów I wojnie szmalkaldzkiej. Założenia nie zadowalały ani katolików, ani ewangelików i nie zostały zrealizowane. Cesarz powołał komisję przedstawicieli obu wyznań, która jednak nie była w stanie osiągnąć porozumienia. Interim augsburskie składało się z dwudziestu sześciu artykułów, które prezentowały naukę katolicką, pozostawiając ewangelikom wieczerzę pańską pod dwiema postaciami i dopuszczenie zawierania małżeństw przez duchownych[14]. Zastosowanie zasady znalazło swe odbicie w casusie z Mindelaltheim – w 1544 r. miasto Augsburg zainstalowało ewangelickiego kaznodzieję w Mindelaltheim. Cesarz Ferdynand, który miał jurysdykcję we wsi, sprzeciwił się, argumentując, że działania miasta naruszyły przywilej cesarza do regulowania kwestii religijnej. Sojusznicy Augsburga w protestanckiej Lidze Szmalkaldzkiej zgodzili się, a miasto zmuszono do usunięcia kaznodziei. W tym procesie Ferdynand i protestanci powiązali ius reformandi z jurysdykcją sądową[15]. Kolejnym krokiem było tzw. interim lipskie – propozycja Maurycego Wettyna z Saksonii jako dokument uchwalona 21 grudniu 1548 r. w Lipsku[16]. Maurycy z Saksonii powierzył teologom opracowanie nowego porozumienia, które opierałoby się na podstawach biblijnych. Dokument głosił naukę ewangelicką, jednak dopuszczał możliwość ustępstw. Interim lipskie obowiązywało tylko w Saksonii. Następnym etapem był pokój w Passawie z 1552 r. między Ferdynandem Habsburgiem a książętami protestanckimi – przywoływał on zasadę, ale nie dosłownie[17]. Cesarz Karol V usunął się, przekazując władzę swemu bratu Ferdynandowi z dokonaniem ustępstw na rzecz protestantyzmu. Próbowano jeszcze szukać religijnego porozumienia[18].
3. Pokój w Augsburgu
   Podpisany w 1555 r. traktat pokojowy głosił: ubi unus dominus, ibi una religio[19]. W skład Sejmu Rzeszy wchodzili m.in. cesarz Ferdynard II, książęta protestanccy z Ligi Szmalkaldzkiej, elektorzy arcybiskupi. Protokoły z przebiegu negocjacji znane są z relacji komisarza cesarskiego Feliksa Hornunga[20]. Traktat wymieniał jako strony cesarza, książąt i państwa w paragrafie 4: Churfürsten, Fürsten und Gemeinen Ständen. Konfesja augsburska była chroniona przed atakiem (Landfrieden). Przyjęta zasada reservatum ecclesiasticum stanowiła, że książęta kościelni musieliby zrzec się swoich rządów, gdyby nawrócili się na inną religię, zapewniając, że terytorium pozostanie katolickim. Dodana deklaracja Ferdynanda I chroniła wolność religijną protestantów żyjących w księstwach kościelnych, ale nie została uznana za obowiązujące prawo.

Aktualny stan rzeczy:

1. Nierespektowanie prawa do religijnej wolności w krajach islamskich – w niektórych krajach decyzja o zmianie religii na inną jest prawnie zabronionym przestępstwem.
2. Nierespektowanie w wielu krajach prawa do szerzenia poglądów religijnych na spotkaniach publicznych i w środkach masowego przekazu.

Regulacja prawna: ustawodawstwo, orzecznictwo

1. Istniała możliwość wygnania z kraju osób, które odmówiły przyjęcia wyznania władcy.
2. Obywatelom innego wyznania niż panujący władca przysługiwało prawo ius emigrandi, czyli prawo emigracji z dobytkiem do kraju wyznawanej przez siebie religii.
3. Władcy przysługiwało także prawo ius reformandi.
4. Zasada Cuius... była sformułowna nieściśle. M.in. nie dookreślono jej adresatów. W konfliktach o ius reformandi, na przykład między hrabią Öttingen a klasztorem (1590 r.) lub w odniesieniu do wasali jednego księcia, których ziemia leżała na obszarze uważanym za terytorium innego, prawnicy musieli dyskutować, kto był uprawniony i wobec kogo mogło to prawo być wykonywane. Starano się również ustalić, czy wyrosło z jakiegoś prawa lub przywileju[21].
5. Niejasności terytorialne – m. in. Besold uznawał różne znaczenia terminu territorium, ale podkreślał jedno z nich: terytorium jako okręg jurysdykcyjny, na którym ustanowiony zgodnie z prawem magistrat wykonuje prawo terytorialne (ius terrendi)[22].
6. Z jednej strony zasada chroniła majątki kościelne (art. 6 pokoju augsburskiego, geistlicher Vorbehalt oprotestowywany przez książąt protestanckich), ale z drugiej strony pojawiała się tendencja do poszerzania władzy książąt kosztem duchowieństwa.
7. Zasady nie egzekwowano nad chłopami i podmiotami miejskimi. Nie chodziło o relację między książętami a poddanymi chłopskimi, a superioritas territorialis odnoszono bardziej do relacji z kościołami i innymi państwami[23]. Wywnioskowano, że musi istnieć prawo władzy cywilnej (obrigkeitliches Kirchenrecht) wykraczające poza jurysdykcję biskupów[24]. W swojej Praecognita Politices z 1626 r. Besold zdefiniował wśród celów państwa kontrolę religii[25].
8. Zasady Cuius… nigdy w pełni nie wprowadzono, a szybko zaczęła być kontestowana – np. pod koniec pierwszej poł. XVII w., w ramach skargi heskiego szlachcica przeciwko własnemu księciu przed sądem cesarskim[26]. Pod koniec XVII w. rodziny takie jak np. von Alvensleben, wasale elektorów Brandenburgii, samodzielnie decydowały o mianowaniu duchownych do swoich parafii[27]. Jeszcze w 1729 r. szlachta elektoratu Trewiru mogła ogłosić swoją niezależność od księcia i zostać rycerzami cesarskimi. Cesarz mógł nadal, z pomocą sprzymierzonych książąt luterańskich, przywracać prawa szlacheckie i majątki w Meklemburgii wbrew absolutystycznej polityce księcia w latach 1719–1755, a np. książęta Wirtembergii nie mogli wymusić swej absolutnej władzy wobec posiadaczy ziemskich[28].

Aspekty praktyczne

1. Bezpośrednie skutki prawno-polityczne:
   Zasada pohamowała rozszerzanie się luteranizmu w krajach dotychczas niesprotestantyzowanych (w krajach katolickich zakaz głoszenia m.in. luteranizmu i odwrotnie). Przyczyniła się do skłócenia różnych odłamów protestantyzmu i rozwoju ducha nietolerancji. Pokój religijny okazał się bardzo nietrwały – doprowadził do dalszych walk, jak wojna trzydziestoletnia (1618–1648) zakończona pokojem westfalskim, który ponawiał zasadę Cuius… Tylko w niektórych państwach trwały dalej spory między książętami i posesjonatami (Hesja, Meklemburgia, Wirtembergia) o dokładny zakres praw i przywilejów książąt, posiadłości i poddanych[29].
2. Zasada miała wpływ na ustawodawstwo dotyczące wolności religijnej w innych państwach: edykt z Saint-Germain we Francji z 1562 r.[30]; holenderski Religionsfrid z 1578 r.[31]; akt konfederacji warszawskiej uchwalony na sejmie 28 stycznia 1573 r., gwarantujący równouprawnienie wszystkim wyznaniom „rozróżnionym wiarą i nabożeństwem”[32]; we Francji edykt nantejski z 1598 r.
3. Skutki prawno-polityczne dalekosiężne:
   Od XVII w. stopniowo łagodzona, w XVIII w. praktycznie przestała obowiązywać, formalnie zniesiona 1806 r. wraz z końcem imperium Cesarstwa Niemieckiego. Miałą wpływ napowstanie tendencji narodowych w państwach katolickich: gallikanizm, józefinizm.
4. Zupełne odejście od zasady Cuius regio, eius religio:
   Zasada rozdziału Kościoła i państwa została zagwarantowana w konstytucji USA, w pierwszej poprawce z 1791 r.: „Kongres nie może stanowić ustaw wprowadzających religię albo zabraniających swobodnego wykonywania praktyk religijnych ograniczających wolność słowa lub pracy, albo naruszających prawo do spokojnych zgromadzeń i do wnoszenia do najwyższych władz o naprawienie krzywd”. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka uchwalonej przez Zgromadzenie ONZ w 1948 r. w art. 18 proklamowano prawo każdego człowieka do wolności myśli, sumienia i religii. Gwarantuje to także przyjęta w 1981 roku „Deklaracja o eliminacji wszelkich form dyskryminacji i nietolerancji wobec religii i przekonań”.

Glosariusz

interim – pochodząca z j. łac. (w międzyczasie) nazwa 3 prób (Ratyzbona, Augsburg, Lipsk) nieudanych porozumień tymczasowych wokół spraw religijnych (charakter teologiczny), a koniec końców zawieszenie sporów aż do ostatecznego porozumienia[33].

ius reformandi – prawo świeckiej suwerennej władzy do regulowania („reformowania”) spraw religijnych na terytorium własnego państwa. Było to prawo typowo wczesnonowoczesne, ponieważ zakładało ono koncepcję suwerenności terytorialnej oraz rozróżnienie między państwem a religią.

superioritas territorialis – termin oznaczający nowe podejście do stosunków książąt i ich wasali. Zmiany te dotknęły przede wszystkim szlacheckich wasali i miasta, które domagały się pewnego rodzaju prawa do samorządu, zwłaszcza w zakresie administrowania kościołem. Zasada ta miała na celu podporządkowanie władcy niezależnych sił poprzez przekształcenie różnych relacji między panem a wasalami, zależnych od konkretnych praw, w jedno prawne podporządkowanie. Na przełomie XVII i XVIII w. przyjęto tezę Jeana Bodina, że każda jednostka polityczna potrzebuje jednej władzy zwierzchniej[34]. Superioritas territorialis sama w sobie była nowym konceptem (choć można go było wyprowadzić z istniejących przywilejów, takich jak wyższa jurysdykcja, reprezentacja na Sejmie Rzeszy itp.). Celem było ustanowienie wszechstronnej władzy nad kościołami i podmiotami w określonej jednostce przestrzennej. Z posiadania tych uprawnień wynikały różne prawa, jak np. podatki. Poddani superioritas musieli udowodnić każde możliwe wyłączenie, a nawet te mogły zostać unieważnione, ponieważ superioritas obejmowała w razie konieczności środki pozaprawne[35].

Wojny szmalkaldzkie – dwie wojny między cesarzem Karolem V a Ligą Szmalkaldzką jednoczącą książąt protestanckich. I w. sz. (1546–1547), zakończona zwycięstwem Cesarstwa nad L. Sz. (po stronie Cesarstwa walczył protestancki książę Maurycy Saski), spowodowała przyjęcie interim augsburskiego. II w. sz. (1552 lub 1552–1555) była zwycięska dla L. Sz., tym razem pod przewodnictwem Maurycego Saskiego. Niektórzy historycy datują jej zakończenie na pokój w Passawie (1552 r.)[36] lub w Augsburgu[37]. Ligę wspierała Francja i wojna spowodowała rezygnację Karola V.

Bibliografia

Asch R., No Bishop, No King oder Cuius Regio eius religio. Die Deutung und Legitimation des fürstlichen Kirchenregiments und ihre Implikationen für die Genese des Absolutismus in England und im protestantischen Deutschland, [in:] Der Absolutismus – ein Mythos? Strukturwandel monarchischer Herrschaft in West- und Mitteleuropa (ca. 1550–1700), hrsg. von H. Duchhardt, Köln 1996, S. 79–123.

Bérenger J., Tolerancja religijna w Europie w czasach nowożytnych (XV–XVIII wiek), Poznań 2002.

Besold C., De iure rerum.... (6) de jure territorium, Strasburg 1624.

Besold C., Praecognita Politices proposuit, Strasburg 1626.

Buschmann A., Kaiser und Reich. Verfassungsgeschichte des Heiligen Römischen Reiches Deutscher Nation vom Beginn des 12. Jahrhunderts bis zum Jahre 1806 in Dokumenten, T. I, Baden-Baden 1994.

Close C.W., The Mindelaltheim Affair: High Justice, “Ius Reformandi”, and the Rural Reformation in Eastern Swabia (1542–46), “The Sixteenth Century Journal” 38 (2007), p. 371–392.

Das Reichstagsprotokoll des kaiserlichen Kommissars Felix Hornung vom Augsburger Reichstag 1555, hrsg. von H. Lutz, A. Kohler, Wien 1971.

Der Passauer Vertrag (1552). Einleitung und Edition, hrsg. von V.H. Drecoll, Berlin 2000.

Deutsche Geschichte in Quellen und Darstellung, Bd. 3: Reformationszeit 1495–1555, hrsg. von U. Köpf, Stuttgart 2001, S. 471–485.

Dreitzel H., Absolutismus und ständische Verfassung in Deutschland: Ein Beitrag zur Kontinuität und Diskontinuität der politischen Theorie in der frühen Neuzeit, Mainz 1992.

Friedeburg R.C.F von, Cuius regio, eius religio: The ambivalent meanings of state-building in Protestant Germany, 1555–1655, [in:] Diversity and Dissent: Negotiating Religious Difference in Central Europe, 1500–1800, ed. H. Louthan, G.B. Cohen, F.A.J. Szabo, New York 2011, p. 248-279.

Friedeburg R.C.F. von, Natural Jurisprudence, Argument from History and Constitutional Struggle in the Early Enlightenment: The Case of Gottlieb Samuel Treuer‘s Polemic against Absolutism in 1719, [in:] Early Modern Natural Law Theories. Contexts and Strategies in the Early Enlightenment, ed. T.J. Hochstrasser i P. Schröder, Dortrecht 2003, p. 141-168.

Friedeburg R.C.F. von, The Making of Patriots: Love of Fatherland and Negotiating Monarchy in Seventeenth Century Germany, “The Journal of Modern History” 77 (2005), p. 881-916.

Hahn P.M., Fürstliche Territorialhoheit und lokale Adelsgewalt. Die herrschaftliche Durchdringung des ländlichen Raumes zwischen Elbe und Aller 1300-1700, Berlin-New York 1989.

Haug-Moritz G., Württembergischer Ständekonflikt und deutscher Dualismus. Ein Beitrag zur Geschichte des Reichsverbands in der Mitte des 18. Jahrhunderts, Stuttgart 1992.

Issleib S., Interim, [in:] New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, vol. VI, ed. J.S. Macaulay, Michigan 1953, p. 21-22.

Knichen A., De sublimi et regio territorii iure synoptica tractatio, in qua principum Germaniae regalia territoriu subnixa, vulgo Landesobrigkeit indigenata... luculenter explicantur, Frankfurt 1600.

Krieger L., The German Idea of Freedom: History of a political tradition, Boston 1957.

Lecler J., Historia tolerancji w wieku reformacji, t. 1, Warszawa 1964.

Onnekink D., War and Religion after Westphalia 1648–1713, Utrecht 2013.

Raeff M., The Well-Ordered Police State. Social and Institutional Change through Law in the Germanies and Russia,1600-1800, New Haven 1983.

Salmon J.H.M., The Wars of Religion, in: Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/history-of-Europe/The-Wars-of-Religion, dostęp z: 10.11.2020.

Schneider B.C., Ius Reformandi, Tübingen 2001.

Tallet F., Trim D.J.B., European Warfare 1350-1750, Cambridge 2010.

Weber H., Frankreich, Kurtrier und das Reich 1623-1635, Bonn 1969.

Willoweit D., Rechtsgrundlagen der Territorialgewalt, Köln 1975.

Zajęcki M., Przedmiot badań nauk historycznoprawnych (na przykładzie pokoju augsburskiego jako fenomenu historycznego i prawnego), [w:] Cuius regio, eius religio, red. G. Górski, L. Ćwikła, M. Lipska, Lublin 2006, s. 147-184.

Zeller-Lorenz B., Christoph Besold (1577-1638) und die Klosterfrage, Tübingen1986.

[1] Zob.: J. Bérenger, Tolerancja religijna w Europie w czasach nowożytnych (XV–XVIII wiek), Poznań 2002, s. 35, 229; B.C. Schneider, Ius Reformandi, Tübingen 2001, S. 312, 318; R. Asch, No Bishop, No King oder Cuius Regio eius religio. Die Deutung und Legitimation des fürstlichen Kirchenregiments und ihre Implikationen für die Genese des Absolutismus in England und im protestantischen Deutschland, [in:] Der Absolutismus – ein Mythos? Strukturwandel monarchischer Herrschaft in West- und Mitteleuropa (ca. 1550–1700), hrsg. von H. Duchhardt, Köln1996, S. 79-123.

[2] Zob. R.C.F. von Friedeburg, Cuius regio, eius religio: The ambivalent meanings of state-building in Protestant Germany, 1555–1655, [in:] Diversity and Dissent: Negotiating Religious Difference in Central Europe, 1500–1800, ed. H. Louthan, G.B. Cohen, F.A.J. Szabo, New York 2011, p. 258; B.C. Schneider, dz. cyt.; C.W. Close, The Mindelaltheim Affair: High Justice, “Ius Reformandi”, and the Rural Reformation in Eastern Swabia (1542–46), “The Sixteenth Century Journal” 38 (2007), p. 371-392.

[3] Zob. C.W. Close, dz. cyt.

[4] Zob. R.C.F. von Friedeburg, dz. cyt., p. 251.

[5] Zob.A. Knichen, De sublimi et regio territorii iure synoptica tractatio, in qua principum Germaniae regalia territoriu subnixa, vulgo Landesobrigkeit indigenata... luculenter explicantur, Frankfurt 1600; D. Willoweit, Rechtsgrundlagen der Territorialgewalt, Köln 1975; R.C.F. von Friedeburg, dz. cyt., p. 255.

[6] Zob. R.C.F. von Friedeburg, dz. cyt, p. 251; M. Raeff , The Well-Ordered Police State. Social and Institutional Change through Law in the Germanies and Russia,1600-1800, New Haven 1983.

[7] Zob. R.C.F. von Friedeburg, dz. cyt.

[8] Zob. L. Krieger, The German Idea of Freedom: History of a political tradition, Boston 1957.

[9] Zob. R.C.F. von Friedeburg, dz. cyt., p. 257.

[10] Zob. tamże.

[11] Zob. tamże, p. 258.

[12] Zob. M. Zajęcki, Przedmiot badań nauk historycznoprawnych (na przykładzie pokoju augsburskiego jako fenomenu historycznego i prawnego), [w:] Cuius regio, eius religio, red. G. Górski, L. Ćwikła, M. Lipska, Lublin 2006, s. 164.

[13] Zob. S. Issleib, Interim, [in:] New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, vol. VI, ed. J.S. Macaulay, Michigan 1953, p. 21.

[14] Zob. tamże.

[15] Zob. C.W. Close, dz. cyt.

[16] Zob. S. Issleib, dz. cyt., p. 21–22.

[17] Zob. R.C.F. von Friedeburg, dz. cyt.

[18] Zob.: Tamże, p. 256-257; Der Passauer Vertrag (1552). Einleitung und Edition, hrsg. von V.H. Drecoll, Berlin 2000, S. 25, 31.

[19] Tekst całego traktatu w: Deutsche Geschichte in Quellen und Darstellung, Bd. 3: Reformationszeit 1495–1555, hrsg. von U. Köpf, Stuttgart 2001, S. 471-485. Zob. także: A. Buschmann, Kaiser und Reich. Verfassungsgeschichte des Heiligen Römischen Reiches Deutscher Nation vom Beginn des 12. Jahrhunderts bis zum Jahre 1806 in Dokumenten, T. I, Baden-Baden 1994, S. 217, 219, 224.

[20] Zob. Das Reichstagsprotokoll des kaiserlichen Kommissars Felix Hornung vom Augsburger Reichstag 1555, hrsg. von H. Lutz, A. Kohler, Wien 1971; M. Zajęcki, dz. cyt., s. 153.

[21] Zob. R.C.F. von Friedeburg, dz. cyt.; B.C. Schneider, dz. cyt.

[22] Zob. R.C.F. von Friedeburg, dz. cyt., p. 265-266; C. Besold, De iure rerum.... (6) de jure territorium, Strasbourg 1624, S. 265; H. Dreitzel, Absolutismus und ständische Verfassung in Deutschland: Ein Beitrag zur Kontinuität und Diskontinuität der politischen Theorie in der frühen Neuzeit, Mainz 1992.

[23] Zob. R.C.F. von Friedeburg, dz. cyt., p. 256.

[24] Tamże, p. 259.

[25] Zob. tamże, p. 267. C. Besold, Praecognita Politices proposuit, Strasburg 1626, S. 14–16.

[26] H.Dreitzel, dz. cyt., S. 33–39.

[27] Zob. P.M. Hahn, Fürstliche Territorialhoheit und lokale Adelsgewalt. Die herrschaftliche Durchdringung des ländlichen Raumes zwischen Elbe und Aller 1300-1700, Berlin-New York 1989; R.C.F. von Friedeburg, dz. cyt., p. 254–255.

[28] Zob. R.C.F. von Friedeburg, dz. cyt., p. 255.Więcej przykładów łamania zasady podają: H. Weber, Frankreich, Kurtrier und das Reich 1623-1635, Bonn 1969, S. 20; R.C.F. von Friedeburg, Natural Jurisprudence, Argument from History and Constitutional Struggle in the Early Enlightenment: The Case of Gottlieb Samuel Treuer‘s Polemic against Absolutism in 1719, [in:] Early Modern Natural Law Theories. Contexts and Strategies in the Early Enlightenment, ed. T.J. Hochstrasser i P. Schröder, Dortrecht 2003, p. 141–168; G. Haug-Moritz, Württembergischer Ständekonflikt und deutscher Dualismus. Ein Beitrag zur Geschichte des Reichsverbands in der Mitte des 18. Jahrhunderts, Stuttgart 1992.

[29] Zob. R.C.F. von Friedeburg, The Making of Patriots: Love of Fatherland and Negotiating Monarchy in Seventeenth Century Germany, “The Journal of Modern History” 77 (2005), p. 881–916, 904.

[30] Zob. M. Zajęcki, dz. cyt., s. 160.

[31] Zob. tamże.

[32] Zob. J. Lecler, Historia tolerancji w wieku reformacji, t. 1, Warszawa 1964, s. 279, 387.

[33] Zob. S. Issleib, dz. cyt.

[34] Zob. A. Knichen, dz. cyt.; D. Willoweit, dz. cyt.; R.C.F. von Friedeburg, Cuius…, dz. cyt., p. 255.

[35] Tamże, p. 259.

[36] J.H.M. Salmon, The Wars of Religion, [in:] Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/history-of-Europe/The-Wars-of-Religion, dostęp z: 10.11.2020.

[37] F. Tallet, D.J.B. Trim, European Warfare 1350-1750, Cambridge 2010, p. 287; D. Onnekink, War and Religion after Westphalia 1648–1713, Utrecht 2013, p. 3.

O Autorze

Ks. dr Adam Machowski, Kolegium Jagiellońskie - Toruńska Szkoła Wyższa, aktualnie pracuje nad studiami porównawczymi dotyczącymi doktryny społecznej Tomasza z Akwinu i Konfucjusza.