Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Raport Laboratorium Wolności Religijnej przedstawiający przypadki naruszenia prawa do wolności religijnej w Polsce w 2020 roku odnotowuje 134 przypadki czynów polegających na niszczeniu i znieważaniu miejsc kultu religijnego. Zachowania takie stanowiły 48% ogółu odnotowanych czynów przeciwko wolności religijnej (280). Według analogicznego raportu z 2019 roku było to 35 czynów, co stanowiło 49% odnotowanych przypadków (72). Występowanie tego zjawiska w wymiarze globalnym potwierdza również raport Papieskiego Stowarzyszenia Pomoc Kościołowi w Potrzebie.
Wyjaśniając przyczyny powyższych zachowań, należy odwołać się do dorobku kryminologii (nauki o przestępstwie). Czyny takie wpisują się bowiem w kryminologiczną kategorię wandalizmu zdefiniowanego przez Andrzeja Siemaszkę jako umyślne niszczenie mienia nie należącego do sprawcy bez powodów łatwo uchwytnych dla osoby niszczącej bądź dla osoby oceniającej takie działania. W 1969 r. brytyjski kryminolog Stanley Cohen sformułował klasyfikację wyróżniającą takie typy wandalizmu, jak: zaborczy (acquisitive), taktyczny (tactical), mściwy (vindictive), złośliwy (malicious) i zabawowy (play). Akty wandalizmu wymierzone w obiekty kultu religijnego mogą być powodowane każdą z powyższych motywacji sprawcy.
Wandalizm zaborczy dokonywany jest przez sprawcę mającego na celu uzyskanie korzyści majątkowej, towarzyszy zatem najczęściej kradzieżom. Najbardziej znanym przykładem jest kradzież elementów sarkofagu św. Wojciecha z archikatedry w Gnieźnie w 1986 r. Zostały one przetopione przez złodziei, dla których liczyła się tylko wartość srebrnego złomu, a nie wartość historyczna, artystyczna i religijna. Synonimami dla wandalizmu zaborczego będzie zatem grabież, plądrowanie, szabrownictwo. Kradzieże połączone ze zniszczeniem lub uszkodzeniem zdarzają się również na cmentarzach (elementy metalowe) i w przydrożnych kapliczkach (rzeźby).
Wandalizm taktyczny ma na celu zwrócenie uwagi społeczeństwa na czyjeś postulaty. Typowym przejawem tej odmiany wandalizmu były wydarzenia związane z tzw. strajkiem kobiet. Jego elementem były akty wandalizmu miejsc kultu religijnego takie, jak: umieszczanie napisów na elewacjach kościołów, podpalenia, przewracanie pomników. Analiza Raportu LWR za 2020 r. pozwala uchwycić sezonowość i geografię tego zjawiska. 50% zdarzeń odnotowano na przestrzeni całego roku w październiku. 20% zdarzeń z całej Polski zarejestrowano w województwie mazowieckiem (przede wszystkim w Warszawie).
Wandalizm mściwy przyjmuje formę rewanżu za domniemaną krzywdę, niesprawiedliwe potraktowanie. Powyższa krzywda zazwyczaj jest jedynie wyobrażona, a przedmiot zamachu jest tylko symbolicznie związany ze źródłem wrogości. Jeżeli rzeczywisty obiekt nienawiści jest niedostępny, to następuje przeniesienie agresji na dostępny obiekt zastępczy. Dokonanie zemsty daje sprawcy poczucie satysfakcji. Przykładem mogą być akty wandalizmu dokonywane przez sekty czy grupy satanistyczne. Przejawiać się może wybijaniem szyb w kościołach, umieszczanie wulgarnych graffiti.
Wandalizm złośliwy ma na celu wyrażenie przez sprawcę takich emocji, jak: frustracja, agresja, gniew, rozpacz, irytacja, niechęć, nuda. Nie zawsze musi być przejawem nienawiści, lecz sprawia przyjemność sprawcy sam w sobie i pozwala mu na wyładowanie złości na danej osobie, rzeczy lub instytucji. Za zachowaniami tego typu kryje się często sprzeciw wobec nędzy, niesprawiedliwości społecznej i ekonomicznej, bunt wobec autorytetów. Przejawiać się może takimi zachowaniami, jak: podpalanie drewnianych kościołów, przewracanie nagrobków na cmentarzach, niszczenie pomników o charakterze religijnym.
Wandalizm zabawowy to niszczenie rzeczy ruchomych lub nieruchomych dla czystej zabawy, bez klarownego motywu. Najczęściej sprawcami są osoby małoletnie, które dokonują tego typu czynów z nudów, z ciekawości, dla wykazania swoich umiejętności lub w ramach źle pojmowanego współzawodnictwa. Istotny wpływ na sprawcę ma często jego otoczenie i towarzystwo. Sprawcy nierzadko nie potrafią wyjaśnić przyczyn swoich czynów i nie mają świadomości ich karalności. Zachowaniami wpisującymi się w ten typ wandalizmu jest przewracania przydrożnych krzyży lub wybijanie szyb w kapliczkach.
Poza powyższą klasyfikacją konwencjonalnych przejawów wandalizmu Stanley Cohen zwrócił uwagę, iż zjawisko to może mieć charakter wandalizmu ideologicznego. Kategoria ta obejmuje działania, polegające na niszczeniu mienia, rozumiane jako środek do osiągnięcia jakiegoś wyraźnego i świadomego celu ideologicznego, np. politycznego, religijnego lub rasowego. Nie ulega wątpliwości, że większość z zaprezentowanych powyżej zachowań wymierzonych w miejsca kultu religijnego można postrzegać jako wandalizm ideologiczny. Czyny wymierzone w miejsca kultu religijnego każdego wyznania są bowiem przejawem nietolerancji i dyskryminacji oraz naruszeniem wolności religijnej. Wpisują się zatem również w inną kryminologiczną kategorię przestępstw – przestępstwa z nienawiści (hate crimes).
Perspektywę kryminologiczną należy również uzupełnić perspektywą prawną. Zachowania wandalskie zakwalifikować można przede wszystkim jako przestępstwa niszczenia lub uszkadzania cudzej rzeczy z art. 288 k.k. Zazwyczaj zachowania takie mają charakter chuligański – popełniane są umyślnie, publicznie, bez powodu albo z oczywiście błahego powodu, a sprawca okazuje rażące lekceważenie porządku prawnego. Jest to okoliczność obostrzającą odpowiedzialność karną. Dodatkowo, w zależności od sposobu działania sprawcy, zachowania wandalskie mogą zostać zakwalifikowane jako przestępstwo kradzieży (art. 279 k.k.), przestępstwo obrazy uczuć religijnych (art. 196 k.k.) lub przestępstwo znieważenia pomnika (art. 261 k.k.). Z perspektywy prawa kanonicznego wandalizm stanowi natomiast profanowanie ruchomej lub nieruchomej rzeczy świętej (kan. 1376). Jest to przestępstwo kanoniczne, a zatem obejmuje tylko wiernych Kościoła katolickiego.
Zauważyć również należy, iż nierzadko rzeczy ruchome lub nieruchome, będące przedmiotem zamachu wandalskiego, mają walor zabytku. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje zabytek jako dzieło człowieka, świadectwo minionej epoki, którego zachowanie dla przyszłych pokoleń leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną, naukową. Dobra kultury związane z kultem religijnym określa się jako zabytki sakralne, religijne, kościelne. Zabytkom przysługuje szczególna opieka prawna. Zniszczenie lub uszkodzenie zabytku pociąga za sobą odpowiedzialność z art. 108 ustawy o zabytkach, przewidującego surowszą karę niż za zniszczenie lub uszkodzenie rzeczy zwykłej (współczesnej).
Wspomnieć również trzeba o skutkach wandalizmu miejsc kultu religijnego. Z perspektywy ekonomicznej niesie on za sobą wymierne straty finansowe dla właściciela (koszt naprawy lub odbudowy). Z kulturowego punktu widzenia następuje zubożenie zasobu dziedzictwa (regionalnego, narodowego, globalnego). Postrzegając tę kwestię ze stanowiska estetycznego, można mówić o zawłaszczaniu przez wandali przestrzeni publicznej (np. graffiti). Przyjmując optykę społeczną, należy podkreślić ocenę wandalizmu jako symbolicznego ataku na daną grupę oraz przejaw mowy nienawiści w dyskursie publicznym.
W zakresie przeciwdziałania podkreślić należy istotność zarówno rozwiązań prawnych (penalizacja i prawidłowa kwalifikacja prawnokarna zachowań wandalskich), organizacyjnych (współpraca administratorów zabytków sakralnych z policją i organami konserwatorskimi), technicznych (monitoring wizyjny, alarmy, oświetlenie, czujniki przeciwpożarowe, farby antysprayowe), jak i społecznych (podnoszenie świadomości społecznej, kształtowanie postaw tolerancji, reagowanie na najdrobniejsze przejawy nieporządku publicznego).
Dr Maciej Duda
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Bibliografia
Zapraszamy do komentowania tego wpisu na naszym profilu na Facebooku:
