Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Wolność sumienia jest jednym z podstawowych praw człowieka, a jej sednem jest zagwarantowanie jednostce niczym nieograniczonej, absolutnej wewnętrznej swobody wyboru, kształtowania, posiadania, zmiany, a nawet nieposiadania własnej koncepcji dobra. Koncepcja ta może się wywodzić zarówno z wierzeń religijnych, jak i systemu etycznego, filozoficznego lub społecznego plasujących się poza systemem religijnym. Innymi słowy, prawo do wolności sumienia chroni prawo jednostki do życia zgodnie z jej głęboko zakorzenionymi przekonaniami. Państwo demokratyczne powinno respektować wolność sumienia u każdego człowieka w równym stopniu, aby wzajemne stosunki międzyludzkie kształtowały się na zasadzie wzajemnej tolerancji, a nie konkurencji lub dominacji jednej koncepcji dobra wobec drugiej. Z równego traktowania jednostek ludzkich wynika równość wszystkich przekonań opartych na konkretnym systemie wartości. Wolność sumienia gwarantowana jest zarówno w aktach prawa międzynarodowego, jak i w ustawodawstwie krajowym. Wolność sumienia w warstwie wewnętrznej (forum internum) jest prawem nieograniczonym, natomiast gdy dochodzi do jej uzewnętrznienia (forum externum), to może ona być ograniczana jedynie wtedy, gdy jest to konieczne i nie narusza istoty wolności sumienia. Kwestią sporną pozostaje sposób godzenia obowiązków jednostki wobec państwa, które stoją w konflikcie z nakazami jej własnego sumienia. Istnienie „klauzuli sumienia”, która umożliwia skuteczną integrację i spójność zachowań jednostki z jej własnym sumieniem oraz decyduje o jej własnej tożsamości, to temat wciąż żywy w dyskusji społeczno-prawnej przynoszący wielość rozwiązań prawnych w ustawodawstwach krajowych.
wolność sumienia i wyznania, sumienie, klauzula sumienia, swoboda sumienia, ochrona światopoglądu, dobra osobiste, ochrona przekonań
Dla określenia istoty wolności sumienia konieczne jest wpierw zdefiniowanie terminu „sumienie”. W mowie potocznej pojęcie to może przyjąć dwa różne, choć powiązane ze sobą, znaczenia. Po pierwsze, „sumienie” oznacza kodeks moralny każdego człowieka, czyli zbiór (podstawowych) norm moralnych i przekonań, które rządzą praktycznymi aspektami życia jednostki (w tym znaczeniu sumienie można określić kompasem moralnym). Po drugie, „sumienie” jest również używane w odniesieniu do zdolności umysłowej, za pomocą której każda jednostka identyfikuje (ustanawia, precyzuje, rewiduje, aktualizuje itd.) kodeks moralny rządzący praktycznymi aspektami jej życia (w tym znaczeniu sumienie można określić zmysłem moralnym). Dla każdej jednostki ludzkiej sumienie jest – po pierwsze – „zawsze aktywnym obserwatorem”, który bada wszystkie jej myśli i czyny; po drugie, jest to „nieugięty sierżant”, który wydaje polecenia w każdej sytuacji życia codziennego; po trzecie, sumienie to „mądry pasterz” prowadzący człowieka do właściwego postępowania i powstrzymania się od złego (poprzez „wyrzuty sumienia”); po czwarte wreszcie, sumienie jest „nieprzekupnym sędzią i katem”, który ogłasza jednostce popełnione występki i zadaje za nie odpowiednie kary. Zakłada się, że dyktat sumienia, daleki od bycia przypadkowym lub arbitralnym, głosi nakazy moralne, które są obiektywne, absolutne i wewnętrznie wiążące. W związku z tym sumienie działa jak organ, który organizuje indywidualne działania: jest rodzajem etycznego mikroprocesora, który przekazuje każdemu podmiotowi dyrektywy prawdziwej moralności. Sumienie staje się „miejscem”, w którym znajduje się autonomia moralna każdej jednostki. Jest siedzibą władzy moralnej, która ustala, jakie normy mają obowiązywać w jej praktycznym życiu.
W obliczu mnogości wypracowanych przez wieki teorii sumienia można poddawać je szerszej klasyfikacji, wskazując na istnienie m.in. sumienia biologicznego, socjologicznego, psychologicznego, teologicznego czy etyczno-filozoficznego. Istnienie licznych koncepcji sumienia spowodowało, że pojęcie to powiązano z aspektem wolnościowym, by człowiek jako istota wolna mógł wybierać między istniejącymi koncepcjami dobra i zła, a na ich podstawie ukierunkowywać swoje działania. Zakłada się, że wolność sumienia jest pojęciem szerszym niż wolność religii (są jednak tacy, którzy obie wolności ściśle rozgraniczają albo z kolei traktują jako jedną wolność o zróżnicowanym charakterze), gdyż uznaje się, że sumienie jest rezultatem przyjęcia określonej koncepcji życia, a zatem także sposobu pojmowania „dobra” i „zła”, i kierowania się konkretnymi przekonaniami w życiu. Owe przekonania nie muszą koniecznie łączyć się z religijnymi systemami wartości. Wolność sumienia to prawo podmiotowe bezwzględne, publiczne i o charakterze negatywnym. To oznacza, że jest skuteczne wobec wszystkich jednostek, na których ciąży obowiązek nieingerowania w sferę objętą wolnością sumienia, a jednostce korzystającej z tego prawa przysługuje roszczenie, by inne podmioty, a zwłaszcza przedstawiciele władzy publicznej, nie wkraczały w tę sferę. Z wolności sumienia mogą korzystać zarówno osoby wierzące, jak i ateiści.
Sumienie było przedmiotem rozważań od początków starożytności. Już wtedy panowało powszechne przekonanie, że w człowieku istnieje wewnętrzna instancja osądzająca jego czyny już dokonane lub mające się dokonać. Różnie jednak ujmowano ową zdolność człowieka do dokonywania oceny moralnej.
Sokrates swoje postępowanie uzgadniał z wewnętrznym doradcą określanym jako daimonion, który jako pośrednik między światem ludzi i bogów powstrzymywał filozofa od niewłaściwego działania. Symbolizował on sumienie. U Platona antycypacją sumienia była dusza, czyli psyche pojmowana jako wewnętrzny człowiek.
W środowisku greckim ideę sumienia określanego jako syneidēsis wprowadzili stoicy. Początkowo czasownik synoida wskazywał na ogólne posiadanie wiedzy przez człowieka, bycie wtajemniczonym, a dopiero później przybrał on także znaczenie „moralnej wiedzy i świadomości” i związanego z tym poczucia winy wobec popełnionych złych czynów. W arcydziełach greckiej literatury klasycznej znajdujemy przykłady zachowań kierowanych wewnętrznymi wyrzutami sumienia (np. Antygona Sofoklesa, Iliada i Odyseja Homera, Oresteja Ajschylosa). W pismach autorów rzymskich, m.in. u Cycerona i Seneki, pojawił się termin conscientia, czyli „(współ)wiedza”, świadomość rzeczy również w sensie moralnym, a więc w znaczeniu „sumienia”. Sumienie jest tu określane wewnętrznym „świadkiem i strażnikiem” zachowań człowieka.
W Starym Testamencie funkcje sumienia w sposób obrazowy bywają najczęściej przypisywane „sercu” lub „nerkom”. „Serce” w Piśmie Świętym przyjmuje wielorakie znaczenie antropologiczne i teologiczne. Wśród różnych funkcji duchowych serce jest zdolne rozróżniać między dobrem a złem i podejmować decyzje (1 Krl 3,9; Ps 51,12), a podstawą dokonywania właściwych ocen moralnych jest znajomość prawa Bożego (Pwt 30,14). Użyte w Starym Testamencie zwroty „serce czyste” (Ps 51,12; Prz 22,11) oraz „czystość serca” (Ps 24,4; 73,1) określają dobre sumienie i skorelowany z nim wewnętrzny spokój. Z kolei „drżące serce” (2 Sm 24,10) oznacza „wyrzuty sumienia”. Podobnie jak „serce”, także i „nerki”, wymieniane często łącznie z tym terminem, spełniają w Starym Testamencie funkcję obrazową sumienia (Ps 7,10; 26,2; Jr 11,20; 17,10; 20,12). Analogiczne ujęcie sumienia można odnaleźć również w pismach z Qumran oraz Apokryfach, w których sumienie ulokowane jest w sercu, będącym centrum wszelkich przeżyć wewnętrznych i źródłem dobrego lub złego postępowania.
Starożytny filozof i teolog Filon Aleksandryjski w swoich Pismach połączył filozofię hellenistyczną z chrześcijaństwem, stwarzając m.in. syntezę nauki o sumieniu. Sumienie określa on greckim terminem syneidos, natomiast syneidēsis oznacza u niego wiedzę o złych uczynkach. Według autora zasadniczą funkcją sumienia jest zdolność oskarżenia i sądzenia. Filon Aleksandryjski określa sumienie „jedynym nieprzekupnym oskarżycielem i nieomylnym sędzią” (zob. De fuga et inventione – O ucieczce i znalezieniu). Żydowski historyk Józef Flawiusz wskazuje na dwie instancje osądzające człowieka, są to: Bóg i sumienie. Bóg jako wszechobecny świadek ludzkich czynów to także obok sumienia „oskarżyciel i sędzia”.
U św. Pawła sumienie jest skorelowane z sercem i wiarą (por. 1 Tym 1,5). Często posługuje się on zwrotem „sumienie nic mi nie wyrzuca” (2 Kor 1,12; Dz 23,1; 24,16), a sąd sumienia podporządkowuje wyrokom Bożym. Dzięki temu czuł się wolny w tym, co robił i nie obawiał się kar, które wymierzała władza świecka za głoszenie nauki niezgodnej z ówczesnym prawem. W Pierwszym Liście do Koryntian św. Paweł stosuje grecki rzeczownik syneidēsis. Przejął on pogańską terminologię hellenistyczną, aby przybliżyć ideę chrześcijaństwa wiernym Kościoła korynckiego, który się rozrasta. Tym samym nadał tej kategorii etycznej znaczenie zgodne z przesłaniem Jezusa. W myśli św. Pawła dzięki wierze posiada się „wiedzę”, a ta z kolei pozwala dostrzec dobro w każdym stworzeniu. Sumienie czyni chrześcijanina człowiekiem wolnym, lecz do powszechnego powiedzenia „wszystko wolno” św. Paweł dodaje „ale nie wszystko przynosi korzyść” (1 Kor 10,23). Chrześcijanin z dobrze ukształtowanym sumieniem dostrzega granice wolności, którą warunkuje obecność Boga. W świetle Pisma Świętego sumienie to trwała dyspozycja wartościowania moralnego, którą posiada każdy człowiek. Ta wewnętrzna norma moralna nie jest jednak autonomiczna, gdyż podporządkowana jest woli Bożej wyrażonej w prawie naturalnym i objawionym.
Fenomen sumienia rozwijano w okresie średniowiecza w dwóch nurtach – woluntarystycznym (franciszkanie, na czele ze św. Bonawenturą), ukierunkowującym człowieka na dobro, i intelektualistycznym (dominikanie, na czele ze św. Tomaszem z Akwinu) ukierunkowującym człowieka na prawdę. Do wieku XIII sumienie traktowano jako jednolitą strukturę, a działanie zgodne z własnym sumieniem było tożsame z respektowaniem nakazów religii. Średniowieczny porządek społeczno-polityczny nie uznawał religijnej wolności sumienia jako zasady prawnej. W myśl zasady cuius regio eius religio (zob. hasło: https://laboratoriumwolnosci.pl/slownik/cuius-regio-eius-religio/) ustanowionej na mocy pokoju augsburskiego z 1555 r. poddani byli zobowiązani podporządkować się religii wyznawanej przez władcę lub przenieść się na terytorium, w którym obowiązywała inna religia. Rozwój idei wolności sumienia jest ściśle związany ze zmianami społecznymi, które zaszły dopiero w wiekach XVII i XVIII. Zawarcie w 1648 r. pokoju westfalskiego kończącego wojnę trzydziestoletnią oznaczało koniec wojen religijnych i większą tolerancję wyznaniową dla określonych wyznań, co było jednak w dużej mierze zależne od samego władcy.
Na tle pogrążonej w konfliktach religijnych Europy Polska w okresie panowania ostatniego z Jagiellonów króla Zygmunta II Augusta (1548–1572), który zwykł mawiać „Nie chcę być królem sumień waszych”, była najbardziej liberalnym państwem pod względem wyznaniowym, w którym schronienie znajdowali liczni innowiercy. Momentem przełomowym dla koncepcji wolności sumienia i religii był w Polsce akt konfederacji warszawskiej uchwalony 28 stycznia 1573 r., na mocy którego władze państwowe nie mogły nikogo karać za wyznawaną religię. Gwarantował on zatem religijne równouprawnienie głównych wyznań.
Aż do epoki oświecenia wolność sumienia była tożsama z wolnością religii. Zmiana w tym zakresie nastąpiła w momencie ogłoszenia francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r., której art. 10 stanowi, że: „Nikt nie powinien być niepokojony z powodu swoich przekonań, także religijnych, pod warunkiem że ich wyrażanie nie zakłóca porządku publicznego ustanowionego na podstawie ustawy”. Pod wpływem XIX-wiecznej ideologii liberalnej postulowano, aby wolność sumienia i religii stała się publicznym prawem podmiotowym. Jurydyzacja wolności sumienia nastąpiła jednak dopiero po II wojnie światowej XX wieku.
Gwarancje wolności sumienia pojmowanej jako osobne prawo, odrębne od wolności myśli i religii, pojawiły się po raz pierwszy w prawie międzynarodowym w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r. To wtedy państwa demokratyczne wspólnie ustaliły, że sumienie jako wrodzona dyspozycja człowieka do rozpoznawania dobra i zła według własnych osądów w obliczu mnogości rozwijających się systemów etycznych jest szczególną wartością, którą należy chronić zarówno u osób religijnych (opierających swój światopogląd na kanonach danej religii), jak i niereligijnych (opierających swój światopogląd na normach moralności zaczerpniętych z systemów pozareligijnych). Do tego przełomowego momentu doprowadziły inne wydarzenia historyczne, jak rewolucja francuska, rozwój myśli filozoficznej epoki oświecenia, uchwalenie Karty Praw w Stanach Zjednoczonych, które promowały ideę wolności posiadania przez jednostki dowolnego światopoglądu i prowadzenia życia według tych zasad w społeczeństwie, które na czele z władzami publicznymi powstrzyma się od narzucania wszystkim danego zestawu przekonań. W istocie bowiem choć w sferze prawa sumienie jako dobro duchowe istoty ludzkiej nigdy nie mogło być poddane żadnym ograniczeniom, ponieważ dusza człowieka zawsze mogła się sprzeciwiać narzuconym odgórnie standardom moralności i poszukiwać innych wzorców życia, to musiało ono pozostać niewidoczne dla społeczeństwa zewnętrznego. Dualizm między wewnętrznym sumieniem a nakazami wynikającymi z prawa zewnętrznego był źródłem wewnętrznego rozdarcia człowieka niemogącego dążyć do pełnej harmonii własnej tożsamości. Gwarancje prawne „wolności sumienia” wprowadzone do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r. na trwale zmieniły sytuację prawną jednostki, gdyż przyznały jej swobodę nie tylko posiadania, lecz również manifestowania swoimi decyzjami określonego światopoglądu, w określony prawem sposób. Uchwalona na poziomie regionalnym Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, określana Europejską Konwencją Praw Człowieka (EKPC), wyraźnie zaznacza, że „wolność sumienia” zależna całkowicie od wewnętrznej woli jednostki obejmuje również swobodę zmiany wyznania lub przekonań, a więc i porzucenia danej religii na rzecz przyjęcia postawy agnostycznej lub ateistycznej.
W odniesieniu do prawa krajowego formuła „wolności sumienia” łączona była i jest nadal z „religią” bądź „wyznaniem”. Takim wyrażeniem posłużył się prawodawca w art. 111 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 r., postanawiając, że: wszystkim obywatelom poręcza się wolność sumienia i wyznania. Żaden obywatel nie może być z powodu swego wyznania i przekonań religijnych ograniczony w prawach, przysługujących innym obywatelom […]. W tej konstrukcji prawnej na próżno jednak szukać szerszych odniesień do sumienia w znaczeniu areligijnym, a już wykluczone było powoływanie się na „klauzulę sumienia”, skoro art. 112 wyraźnie stwierdzał, że: Nikt nie może uchylać się od spełnienia obowiązków publicznych z powodu swoich wierzeń religijnych. W Ustawie Konstytucyjnej z dnia 23 kwietnia 1935 r. art. 5 ust. 2 stanowił, że państwo zapewnia obywatelom możność rozwoju ich wartości osobistych oraz wolność sumienia, słowa i zrzeszeń. Problematyka wolności sumienia w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 r. prezentowała się następująco: z jednej strony przepisy art. 70 w ust. 1 gwarantowały, że Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia wolność sumienia i wyznania, lecz w ust. 3 nadmieniono, że nadużywanie wolności sumienia i wyznania dla celów godzących w interesy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest karane. W rzeczywistości jednak w tym okresie historii Polski należy raczej analizować „wolność sumienia i wyznania” w kontekście jej reglamentowania i instrumentalizowania do celów politycznych. Dopiero Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. w pełni realizuje gwarancje międzynarodowej ochrony wolności sumienia.
Nie ma prawnej definicji pojęcia „wolność sumienia” w żadnym z aktów prawa międzynarodowego ani też krajowego. Sposób jej rozumowania opiera się na wykładni, która próbuje łączyć różne znaczenia nadane temu terminowi w innych dyscyplinach naukowych, zwłaszcza filozofii i teologii. Filozoficznie ujmowana wolność sumienia to wewnętrzne odczucie jednostki ludzkiej pozwalające odróżnić dobro od zła i z takiej perspektywy oceniać własne, jak i cudze postępowanie. Sumienie zatem przesądza o moralności. Człowiek jest wolny rozpoznawać i czynić dobro oraz rozpoznawać i unikać zła według własnych kryteriów etycznych. W ramach tej wolności może przyjmować i odrzucać określony światopogląd, nie tylko o charakterze religijnym. Sumienie z perspektywy teologicznej pochodzi od Boga, który jest źródłem wzorca rozpoznawania dobra i zła. W obu przypadkach chodzi jednak o dobro duchowe, wolne w sferze wewnętrznej każdego człowieka.
Bezpośrednie gwarancje wolności sumienia są zawarte w dokumentach międzynarodowych, jak i krajowych. Dokumentem o pierwszorzędnym znaczeniu jest Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r., która potwierdza istnienie wolności sumienia jako prawa przyrodzonego człowiekowi. Nie jest to zatem prawo nabyte, lecz wynika z prawa naturalnego. Z faktu, że człowiek jest istotą wolną, rozumną, obdarzoną godnością i posiadającą sumienie wynika, że człowiek został stworzony bardziej do czynienia dobra, aniżeli zła. Deklaracja w art. 1 stwierdza, że Wszystkie istoty ludzkie rodzą się równe i wolne w swej godności i prawach. Są one obdarzone rozumem i sumieniem i powinny postępować w stosunku do siebie w duchu braterstwa. Wynika z tego, że sumienie i rozum nakazują człowiekowi rozpoznać to samo człowieczeństwo w drugim człowieku i traktować go na równi ze sobą. Art. 18 Deklaracji stanowi, że Każda osoba ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii; prawo to obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary oraz swobodę głoszenia swego wyznania lub wiary bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie i prywatnie, poprzez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i przestrzeganie obyczajów. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych w art. 18 również powtarza formułę prawa do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje wolność posiadania lub przyjmowania wyznania lub przekonań według własnego wyboru. W ten sam sposób prawo do wolności myśli, sumienia, religii lub przekonań zostaje zagwarantowane w art. 6 Deklaracji w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach z 1993 r., przy czym enumeratywnie wylicza się możliwe formy korzystania z tego prawa. Gwarancję wolności sumienia na poziomie regionalnym wprowadza Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r., która w art. 9 ust. 1 zapewnia każdemu prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań. Zgodnie z art. 9 ust. 2 Konwencji odnoszącym się do sfery zewnętrznej (forum externum): Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. Na tej podstawie obywatele, jak i inne osoby znajdujące się pod jurysdykcją państw-stron Konwencji (są to wszystkie państwa członkowskie Rady Europy) mogą w skardze indywidualnej przeciwko państwu dochodzić swoich praw także w sferze wolności myśli, sumienia i wyznania przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu.
Główne akty ochrony praw człowieka na poziomie uniwersalnym i regionalnym kumulatywnie umieszczają wolność sumienia obok myśli i wyznania (religii), pozostawiając szeroki zakres możliwości interpretacyjnych użytych sformułowań. Co jednak istotne, sfera myśli i sumienia jako wewnętrzna część ludzkiej działalności nie może być ograniczona. Restrykcje mogą jednak dotyczyć działań, będących rezultatem sumienia, które kształtuje posiadanie przez jednostkę przekonań, a te z kolei ulegają uzewnętrznianiu. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r. w art. 10 ust. 1 stwierdza, że: Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań, a w ust. 2 dodaje, że: Uznaje się prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa.
Na gruncie prawa krajowego wolność sumienia przywołana jest w Preambule do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., która została ustanowiona w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem. Oznacza to, że prawo polskie dopuszcza istnienie sumienia obywatela polskiego, które może być ukształtowane w inny sposób niż przez sumienie pochodzenia boskiego. Z perspektywy bezpośredniej ochrony wolności sumienia najistotniejszy jest art. 53 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, że: Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. Połączenie sumienia i religii oznacza, że choć religia definiuje system wartości, który przesądza o kształcie sumienia i jest jego podstawą, to oprócz niej istnieją także inne zespoły reguł o charakterze filozoficznym lub moralnym, według których jednostka ma prawo postępować, a nie mają one nic wspólnego z żadną religią. Podobnie rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (art. 53 ust. 3), przy czym [w]ychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania (art. 48 ust. 2). Dziecko zatem jest szczególnym podmiotem, któremu dodatkowo na poziomie międzynarodowym Konwencja Praw Dziecka z 1989 r. w art. 14 expressis verbis przyznała ochronę wolności myśli, sumienia i wyznania. Wolność sumienia polega również na tym, że jak podaje art. 53 ust. 7 Konstytucji: Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania, co oznacza, że w sferę wewnętrzną ani osoby trzecie, ani władze państwowe nie mogą ingerować.
Przepisy konstytucyjne uległy dalszej konkretyzacji w Ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Legislator w tej ustawie konsekwentnie posługuje się sformułowaniem „wolność sumienia i wyznania”, choć w Konstytucji użyta została „wolność sumienia i religii”. Dla ochrony wolności religijnej terminologia ta nie ma jednak większego znaczenia, gdyż religia i wyznanie ukierunkowują na taki sam, określony zespół wierzeń o charakterze religijnym, natomiast sumienie obejmuje kategorie również pozareligijne (areligijne, ateistyczne). W przypadku wolności sumienia art. 1 ust. 2 tej ustawy stwierdza, że: Wolność sumienia i wyznania obejmuje swobodę wyboru religii lub przekonań oraz wyrażania ich indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie. Obywatel ma prawo przyjąć dowolny system wierzeń lub przekonań bez jakichkolwiek nacisków zewnętrznych, jest to wyłącznie jego prywatna sprawa.
Z perspektywy ochrony wolności sumienia jako jednego z dóbr osobistych istotny jest art. 23 Kodeksu cywilnego, w którym przewidziano, że ochronie prawa cywilnego podlega m.in. „swoboda sumienia” rozumiana jako wolność przyjęcia określonego światopoglądu, w tym religijnego. W ramach tej wolności osoba wyznająca daną religię ma prawo ją również manifestować w sferze zewnętrznej przez wyrażanie swoich przekonań religijnych oraz wykonywanie praktyk religijnych. Na „swobodę sumienia” mogą się także powołać osoby niewierzące, którym przysługuje prawo ochrony przed wykonywaniem praktyk religijnych, uczestniczeniem w nich lub bycia poddawanym nim, a także posługiwania się symbolami religijnymi wbrew ich woli. Osoby niewierzące nie mogą jednak rościć sobie prawa na tej podstawie, że nie będą miały w ogóle kontaktu z praktykami i symbolami religijnymi, gdyż w ten sposób naruszona zostałaby swoboda osób wierzących. Osobom, które doznały „krzywdy sumienia” pozostaje dochodzenie roszczeń jedynie na drodze powództwa cywilnego. Przestępstwami przeciwko wolności sumienia i wyznania są: 1) ograniczanie człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość (art. 194), 2) złośliwe przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej oraz pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym (art. 195), 3) obrażanie uczuć religijnych innych osób, znieważanie publiczne przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych (art. 196). Należy przy tym zauważyć, że chociaż Rozdział XXIV kodeksu karnego z tytułu dotyczy przestępstw „przeciwko wolności sumienia i wyznania” [1], to takiej penalizacji nie podlegają czyny z art. 196 naruszające światopogląd niereligijny, choć postępowania dotyczące obrazy uczuć religijnych są najczęściej wszczynanymi spośród całej trójki. Użyte sformułowanie „uczucia religijne” wyklucza jednak z zakresu obrazę uczuć osób niereligijnych. Z kolei liczba postępowań wszczętych na podstawie art. 194, jak pokazują statystyki Policji, na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat jest znikoma [1]. Co do penalizacji czynów polegających na złośliwym przeszkadzaniu wykonywaniu aktów publicznych w odniesieniu do osób bezwyznaniowych to obejmują one jedynie świecki obrzęd pochówku.
W społeczeństwie wielowyznaniowym i wielokulturowym, w którym obywatele wyznają różnorodne światopoglądy, często pozostające ze sobą w sprzeczności, trudne jest osiągnięcie kompromisu dotyczącego granic „wolności sumienia” w aspekcie zewnętrznym, a więc wtedy, gdy sumienie jednostki każe jej postępować zgodnie z nakazami jej własnego sumienia ukształtowanego czy to przez wyznawaną religię, czy przez inny zbiór zasad etyczno-moralnych. Sumienie w sensie etycznym zawsze jest dla człowieka najwyższą instancją słusznego postępowania, nawet gdy jest ono wadliwe, gdyż decyduje o tożsamości i spójności danej jednostki. Mimo że ustawodawstwo danego kraju stara się uwzględniać różne światopoglądy swoich obywateli, to jednak nie jest ono w stanie zapewnić każdemu możliwości kierowania się własnym sumieniem w życiu. Na gruncie prawa kwestią sporną pozostaje istnienie instytucji „klauzuli sumienia”, która pozwalałaby osobie powołującej się na nią działać w taki sposób, jaki nakazuje mu własne sumienie, a jest on sprzeczny z obowiązującym prawem. W zależności od przyjętego ustawodawstwa krajowego ma ona mniejszy lub większy zakres oddziaływania w zależności od obszarów życia społecznego i zawodowego, których dotyczy. Klauzula sumienia początkowo dotyczyła jedynie możliwości sprzeciwu wobec służby wojskowej z uwagi na wyznawany światopogląd. Później rozszerzyła się również na inne grupy zawodowe. W Polsce została przyznana także lekarzom [2], którzy sprzeciwiają się wykonywaniu moralnie wątpliwych dla nich świadczeń zdrowotnych, takich jak aborcja, zapładnianie in vitro, operacje zmiany płci i inne, jednak z zastrzeżeniem uzasadniania swojej odmowy w dokumentacji medycznej. Ze „sprzeciwu sumienia” mogą również korzystać pielęgniarki [3]. Możliwości powołania się na „klauzulę sumienia” domagają się aptekarze zobowiązani do posiadania i sprzedaży w aptekach ogólnodostępnych środków antykoncepcyjnych i wczesnoporonnych w ilościach niezbędnych do zaspokojenia potrzeb zdrowotnych miejscowej ludności.
Na poziomie ochrony międzynarodowej wynikającej z Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności uwidoczniła się nowa linia orzecznicza, według której Trybunał zanegował możliwość powołania się na „klauzulę sumienia” w ramach ochrony wolności sumienia z art. 9 EKPC w sytuacji, gdy przepisy krajowe jej nie przewidują w odniesieniu do personelu medycznego spełniającego świadczenia zdrowotne sprzeczne z ich sumieniem. Tym samym uznano, że prawo pacjentek do opieki zdrowotnej w zakresie zdrowia reprodukcyjnego (prawo do aborcji) jest nadrzędne wobec prawa położnych odmawiających wykonywania procedur niezgodnych z ich sumieniem [4]. Wyrok zdecydowanie osłabia ochronę „wolności sumienia”, która jest prawem gwarantowanym w Konwencji, na rzecz prawa, którego nie ma w zbiorze podstawowych praw człowieka. Należy jednak mieć na uwadze, że prawodawca krajowy ma prawo dokonywać własnego ważenia wartości wchodzących w kolizję i na podstawie tego paradygmatu tworzyć prawo. W tej materii znaczenie, choć prawnie niewiążące, ma także rezolucja nr 1763 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 7 października 2010 r. w sprawie prawa do sprzeciwu sumienia w ramach legalnej opieki medycznej (The right to conscientious objection in lawful medical care) [5]. Zgodnie z jej zapisami żadna osoba, szpital lub instytucja nie mogą zostać prawnie przymuszone, pociągnięte do odpowiedzialności prawnej ani dyskryminowane ze względu na odmowę wykonania lub odmowę pomocy przy wykonaniu zabiegu przerywania ciąży, wywołania poronienia, eutanazji lub innego czynu, który mógłby spowodować śmierć zarodka ludzkiego lub embrionu, z jakiegokolwiek powodu. Odpowiedzialnością za zagwarantowanie poszanowania wolności myśli, sumienia i wyznania pracowników służby zdrowia przy jednoczesnym zapewnieniu pacjentom dostępu do zgodnych z prawem świadczeń zdrowotnych bez zbędnej zwłoki obarczone jest państwo. Ochrona wolności sumienia i wyznania, która nie oznacza jedynie prawa do określonego światopoglądu, ale też do postępowania zgodnie z własnym sumieniem oraz wolność od przymusu postępowania wbrew niemu, to nieodzowny element współczesnych porządków konstytucyjnych wraz z uregulowaną prawnie klauzulą sumienia [6].
[1] Liczba postępowań wszczynanych corocznie oscyluje między od 0 do 7 spraw, które kończą się zazwyczaj brakiem stwierdzenia przestępstwa. Por. Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania: https://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-5 (dostęp: 28.09.2020).
[2] Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, Dz.U. 1997, nr 28, poz. 152, art. 39.
[3] Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej, Dz.U. 2011, nr 174, poz. 1039, art. 12 ust. 2.
[4] Zob. Decyzje ETPC z 11 lutego 2020 r. w sprawie Steen przeciwko Szwecji, skarga nr 62309/17 oraz Ellinor Grimmark przeciwko Szwecji, skarga nr 43726/17.
[5] Tłum. za J. Pawlikowski, Prawo do sprzeciwu sumienia w ramach legalnej opieki medycznej. Rezolucja nr 1763 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z dnia 7 października 2010 roku, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2011, t. 14, s. 313–338.
[6] Zob. Wyrok z dnia 7 października 2015 r., sygn. akt K 12/14.
Akty prawne, orzecznictwo
1) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217 A (III) przyjęta i proklamowana w dniu 10 grudnia 1948 r.).
2) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167.
3) Deklaracja ONZ w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach.
4) Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2, Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284.
5) Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz.U. 1991, nr 120, poz. 526.
6) Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (2012/C 326/02).
7) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483.
8) Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, Dz.U. 1989, nr 25, poz. 155.
9) Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U. 1997, nr 88, poz. 553.
10) Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. 1964, nr 16, poz. 93.
11) Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2013 r. II CSK 1/13 – rozumienie dobra osobistego w postaci „swobody sumienia”. Poddanie człowieka nieakceptowanym przez niego praktykom religijnym.
12) Decyzja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 11 lutego 2020 r., Steen przeciwko Szwecji, skarga nr 62309/17.
13) Decyzja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 11 lutego 2020 r., Ellinor Grimmark przeciwko Szwecji, skarga nr 43726/17.
14) Rezolucja nr 1763 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 7 października 2010 r. w sprawie prawa do sprzeciwu sumienia w ramach legalnej opieki medycznej.
15) Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1921, nr 44, poz. 267.
16) Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r., Dz.U. 1935, nr 30, poz. 227.
17) Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r., Dz.U. 1952, nr 33, poz. 232.
18) Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r.
Literatura przedmiotu
Abramowicz A.M., Przedmiotowy zakres wolności religijnej, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2007, t. 10, s. 325–342.
Boużyk M.M., Filozoficzna koncepcja sumienia w ujęciu Mieczysława A. Krąpca, „Forum Teologiczne” 2014, 15, s. 39–53.
Ferenc-Szydełko E., Wolność sumienia jako dobro prawne, w: E. Kozerska, M. Maciejewski, P. Stec (red.), Historia testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, nuntia vetustatis: księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Włodzimierzowi Kaczorowskiemu, Opole 2015, s. 671–689.
Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2004.
Garlicki L. (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Tom I, Komentarz do artykułów 1–18, Warszawa 2010.
Jaworski K., Problem wewnętrznej spójności medycznej klauzuli sumienia w kontekście sporu o aborcję, „Diametros” 2016, nr 47, s. 84–97.
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej jako żywy instrument. Podręcznik dla prawników, http://inpris.pl/fileadmin/user_upload/documents/KPP/e-book_Karta_Praw_Podstawowych_Unii_Europejskiej_jako_zywy_instrument_Podrecznik_dla_prawnikow.pdf (dostęp 25.09.2020).
Lach I., Dziecko jako podmiot wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2016.
Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2003.
Leon-Dufour X., Słownik teologii biblijnej, Poznań 1990.
Serzhanova, V., Tuora-Schwierskott, E., Wolność sumienia i wyznania w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2018, nr 40, s. 303–314.
Sobczak J., Gołda-Sobczak M., Wolność sumienia i wyznania jako prawo człowieka, „Annales UMCS. Sectio K.” 2012, vol. XIX (1), s. 28–65.
Szymik S., Starotestamentowe judaistyczne i grecko-rzymskie pojęcie sumienia, „Forum Teologiczne” 2014, nr 15, s. 7–21.
Włoch W., Wolność sumienia i religii jako „constitutional essentials” w orzecznictwie polskiego Trybunału Konstytucyjnego, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2019, nr 1 (47), s. 191–188.
Zobacz także (powiązane hasła)
wolność kultu, prawa człowieka, cuius regio eius religio, sprzeciw sumienia, klauzula sumienia
Dr Weronika Kudła – prawnik, italianistka. Absolwentka Wydziału Prawa i Administracji oraz Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, uczestnik VIII Edycji Akademii Młodych Dyplomatów Europejskiej Akademii Dyplomacji w Warszawie, stypendystka programu Erasmus na Uniwersytecie Tor Vergata w Rzymie.
