Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Na poziomie międzynarodowym prześladowanie można prawnie zdefiniować na dwóch płaszczyznach: prawa karnego i prawa uchodźczego. Są to dwa odrębne obszary, choć występują między nimi podobieństwa. Obydwa wynikają z dokumentów – prześladowanie definiuje się jako zbrodnię przeciwko ludzkości na mocy Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego oraz Konwencji dotyczącej statusu uchodźców. W obydwu obszarach istotny jest aspekt dyskryminującego traktowania przez państwo jednostki lub grupy osób ze względu na cechy osobiste, takie jak przekonania religijne, rasa czy narodowość. Co więcej, w kontekście prześladowań zarówno prawo karne, jak i uchodźcze zajmują się poważnymi naruszeniami praw człowieka.
Chociaż nie wszystkie prześladowania mają podłoże religijne, prześladowania religijne stanowią obecnie główną przyczynę przemocy na całym świecie. Międzynarodowe instytucje broniące praw człowieka zgodnie twierdzą, że prześladowania religijne na świecie nasilają się, zarówno pod względem dotkliwości, jak i zasięgu geograficznego, a najbardziej rozpowszechnione są prześladowania ze względu na wiarę chrześcijańską. Według jednej z największych organizacji zajmujących się prawami człowieka rok 2022 był najgorszym w historii pod względem prześladowań chrześcijan – obecnie ze względu na wiarę prześladowanych jest ponad 360 mln chrześcijan[1].
Prześladowanie przynależy do międzynarodowego prawa dotyczącego praw człowieka, zarówno w obszarze prawa karnego, jak i prawa uchodźczego. Pierwszy obszar zapewnia ochronę praw człowieka poprzez karanie osób odpowiedzialnych za masowe przestępstwa dyskryminacji, które skutkują poważnym naruszeniem praw człowieka – jednym z najpoważniejszych okrucieństw znanych społeczności międzynarodowej. Drugi stanowi jeden z elementów statusu uchodźców, którzy nie mogą korzystać z ochrony ze strony swojego kraju.
Jeśli chodzi o międzynarodowe prawo karne, odpowiedzialność karna ustalana jest w przypadku sprawców prześladowań, najczęściej osób fizycznych. Przestępstwo wymaga mens rea, świadomości popełnianego przestępstwa, w tym konkretnej wiedzy na temat systematycznego lub szeroko zakrojonego ataku na prawa człowieka danej osoby. Natomiast w prawie dotyczącym uchodźców prześladowanie stanowi jeden z wyznaczników, umożliwiających państwu, u którego uchodźca szuka ochrony, stwierdzenie naruszenia praw człowieka. Międzynarodowe prawo dotyczące uchodźców nakłada na państwa trzecie obowiązki w zakresie ochrony i zakwaterowania uchodźców w przypadku stwierdzenia prześladowań oraz braku chęci lub możliwości zapewnienia ochrony przez państwo pochodzenia.
Biorąc pod uwagę wyższy próg wymagany do uznania przestępstwa za prześladowanie w ramach zbrodni przeciwko ludzkości, prawdopodobne jest, że stwierdzenie prześladowania na podstawie międzynarodowego prawa karnego mogłoby zostać uznane za wystarczające dla automatycznego stwierdzenia go na gruncie prawa dotyczącego uchodźców. W odwrotną stronę sytuacja nie jest już tak oczywista.
Chociaż będąca częścią prześladowań dyskryminacja może być motywowana różnymi cechami osobistymi, jednym z najważniejszych i podstawowych czynników narażających na prześladowania jest wyznawana przez ofiarę religia.
Zbrodnie przeciw ludzkości, uchodźca, zasada non-refoulement, statut rzymski, Konwencja dotycząca statusu uchodźców, Ustawa o międzynarodowej wolności religijnej
Zapisy o prześladowaniach religijnych sięgają co najmniej wydarzeń, jakie nastąpiły w Egipcie za czasów Mojżesza. Na przestrzeni tysiącleci mniejszości religijne doświadczały prześladowań w różnych warunkach.
Potocznie termin prześladowanie ze względu na religię lub przekonania jest używany do opisania sytuacji, w których prawa człowieka określone w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i międzynarodowych traktatach są naruszane ze względu na przekonania lub praktyki religijne danej osoby.
W ramach międzynarodowego prawa dotyczącego praw człowieka termin „prześladowanie” zyskał szerokie zastosowanie w połowie XX w. Konwencję dotyczącą statusu uchodźców z 1951 r., która była przełomowym traktatem międzynarodowym dotyczącym tej kwestii, poprzedzała długa historia międzynarodowej ochrony uchodźców w prawie zwyczajowym i pierwsza skodyfikowana ochrona przyznana przez Ligę Narodów. Dla Ligi Narodów motywację stanowiły niepokoje towarzyszące I wojnie światowej oraz wojnom wcześniejszym i następującym po niej, np. w Imperium Osmańskim. Chodziło zwłaszcza o uchodźców ormiańskich oraz liczne migracje z Rosji do Europy lub Azji w latach 1918–1922. Powołano Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców, a Liga Narodów (1921–1946) utworzyła także kilka innych instytucji zapewniających pomoc uchodźcom[2]. Najważniejsza Konwencja dotycząca międzynarodowego statusu uchodźców została ustanowiona w 1933 r. i po raz pierwszy nałożyła na państwa trzecie obowiązki w zakresie ochrony uchodźców z Rosji i Armenii. Traktat ratyfikowało wówczas dziewięć państw. Wprowadził on do prawa międzynarodowego zasadę non-refoulement.
We wspomnianej konwencji nie pojawia się termin „prześladowanie”, ale Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (PDPC) z 1948 r. odnosiła się do prześladowań w związku z kwestią azylu. Artykuł 14 PDPC stanowił: „W razie prześladowania każda osoba jest uprawniona do ubiegania się o azyl i korzystania z niego w innych krajach”, co utorowało drogę tekstowi Konwencji dotyczącej statusu uchodźców, która opierała się na zasadach i praktykach wynikających z poprzedniej konwencji oraz PDPC.
Międzynarodowe prawo karne dotyczące prześladowań miało swoje bezpośrednie początki w Międzynarodowych Trybunałach Wojskowych w Norymberdze i Tokio, które były wykorzystywane do ścigania okrucieństw popełnionych przez niemieckich i japońskich przywódców podczas II wojny światowej, chociaż już przed tą wojną istniały różne propozycje powołania sądu międzynarodowego[3]. Co ważne, trybunały te przyznawały indywidualną odpowiedzialność karną jednostkom i uznawały, że rozkazy wydawane przez przełożonych w wojsku nie stanowią obrony przed zarzutem przestępstwa. Konwencje genewskie z 1949 r. i protokoły dodatkowe do nich z 1977 r. stworzyły ramy „poważnych naruszeń”, w oparciu o które zdefiniowano później zbrodnie wojenne w statucie rzymskim.
Na początku lat 90. Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych powołała ad hoc tymczasowe trybunały karne w celu ścigania osób, które dopuściły się poważnych okrucieństw podczas konfliktu na Bałkanach i rozpadu byłej Jugosławii, a także konfliktu etnicznego w Rwandzie. Po rzymskiej konferencji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, która odbyła się kilka lat później, 120 krajów głosowało za Rzymskim Statutem Międzynarodowego Trybunału Karnego z 1998 r. (statutem rzymskim). W 2002 r. został on ratyfikowany przez 60 krajów i wszedł w życie.
W skład trybunału wchodzi 18 sędziów, a pierwszym prokuratorem był Luis Moreno-Ocampo z Argentyny. Funkcję prokuratora sprawuje obecnie Karim Asad Ahmad Khan. Do właściwości Międzynarodowego Trybunału Karnego należy prowadzenie dochodzeń i ściganie ludobójstwa, zbrodni przeciw ludzkości i zbrodni wojennych popełnionych po 1 lipca 2002 r. W ramach kategorii zbrodni przeciw ludzkości zdefiniowane zostało pojęcie prześladowania.
Ustawa o międzynarodowej wolności religijnej uchwalona w Stanach Zjednoczonych w 1998 r. (zastąpiona Ustawą o międzynarodowej wolności religijnej Franka R. Wolfa z 2016 r.) to najszerszy krajowy akt prawny mający na celu zwalczanie prześladowań ze względu na religię lub przekonania oraz promowanie wolności religijnej na arenie międzynarodowej. Zawiera przykłady tak zwanych naruszeń wolności religijnej i szczególnie poważnych naruszeń wolności religijnej. Mogą one służyć za dobry wyznacznik tego, jakie działania mogą być uznane za prześladowanie w praktyce międzynarodowej.
Do naruszeń wolności religijnej wymienionych w Ustawie o międzynarodowej wolności religijnej zaliczane są arbitralne zakazy, ograniczenia lub kary nakładane na pokojowe zgromadzenia religijne, takie jak nabożeństwa, głoszenie kazań i modlitwa, w tym wymóg rejestracji czy ograniczenie prawa do: swobodnego mówienia o swoich przekonaniach religijnych, zmiany przekonań religijnych i przynależności religijnej, niewyznawania określonej religii ani żadnej religii, posiadania i rozpowszechniania literatury religijnej (w tym Biblii) oraz wychowywania dzieci w oparciu o wybrane przez siebie nauki i praktyki religijne. Do naruszeń zalicza się także: zatrzymanie, przesłuchanie, nałożenie uciążliwej kary pieniężnej, pracę przymusową, przymusowe masowe przesiedlenia, uwięzienie, przymusową konwersję religijną, przymusowe zmuszanie niewierzących lub nieteistów do wyrzeczenia się swoich przekonań lub do nawrócenia, bicie, tortury, okaleczanie, gwałt, zniewolenie, morderstwo i egzekucję, jeśli czyny te zostały popełnione ze względu na sumienie jednostki, jej poglądy nieteistyczne, przekonania lub praktykę religijną. Termin szczególnie poważne naruszenia wolności religijnej odpowiada standardowej definicji rażących naruszeń uznanych na arenie międzynarodowej praw człowieka i oznacza w amerykańskiej ustawie systematyczne, ciągłe i rażące naruszenia wolności religijnej, w tym tortury lub okrutne, nieludzkie lub poniżające traktowanie lub karę, przedłużony areszt bez postawienia zarzutów, spowodowanie zaginięcia osób poprzez uprowadzenie lub tajne przetrzymywanie tych osób, a także inną rażącą odmowę prawa do życia, wolności lub bezpieczeństwa. Definicje te są wykorzystywane przez rząd Stanów Zjednoczonych do celów sprawozdawczych i ustalania sankcji.
Regiony, w których prześladowania religijne osiągają największe natężenie, znajdują się na Bliskim Wschodzie, w Azji i w części Afryki. Według stanu na rok 2023 amerykańska Komisja do spraw Międzynarodowej Wolności Religijnej, jedna z głównych organizacji monitorujących stan wolności religijnej na świecie, zgłosiła, że w sposób rażący, ciągły i systematyczny dochodzi do naruszeń wolności religijnej w: Afganistanie, Birmie, Chinach, na Kubie, w Erytrei, Indiach, Iranie, Nikaragui, Nigerii, Korei Północnej, Pakistanie, Rosji, Arabii Saudyjskiej, Syrii, Tadżykistanie, Turkmenistanie i Wietnamie. Inne kraje uznane przez USCIRF za dotknięte znaczącymi prześladowaniami to Algieria, Azerbejdżan, Republika Środkowoafrykańska, Egipt, Indonezja, Irak, Kazachstan, Malezja, Sri Lanka, Turcja i Uzbekistan.
Na Bliskim Wschodzie prześladowania dotyczą bardzo różnych środowisk wyznaniowych i mogą obejmować działania podmiotów zarówno państwowych, jak i niepaństwowych. Szczególnie narażone na prześladowania są mniejszości religijne. Wiele krajów z większością muzułmańską nakłada surowe ograniczenia na mniejszości muzułmańskie i niemuzułmańskie. Ahmadi, bahaici, chrześcijanie i inne wyznania mogą regularnie spotykać się z prześladowaniami o charakterze prawnym, więzieniem i przemocą społeczną. Przeciwko wyznawcom tych wyznań często wymierzone są przepisy dotyczące bluźnierstwa i apostazji, z którymi wiążą się surowe kary i groźba przemocy ze strony tłumu, szczególnie w Pakistanie. Grupy terrorystyczne, takie jak talibowie w Afganistanie, mogą praktycznie uniemożliwić jednostkom publiczne manifestowanie przynależności do mniejszości religijnej. Na znacznej części tych obszarów bezpieczeństwem może cieszyć się bardzo niewielu Żydów, a w ostatnich latach na całym świecie wzrosła liczba ataków antysemickich.
W Chinach Komunistyczna Partia Chin (KPCh) utrzymuje ścisłą kontrolę nad grupami religijnymi i prześladuje te z nich, które nie realizują komunistycznej doktryny. Dotyczy to ponad miliona ujgurskich muzułmanów w regionie Xinjiangu – więzionych, torturowanych, poddawanych przymusowej sterylizacji i aborcji oraz przez lata zmuszanych do pracy. Prześladowania wymierzone są także w grupy chrześcijańskie, wobec których stosuje się więzienie i których kościoły są wyburzane, członków Falun Gong narażonych na tortury i więzienie, a także inne grupy religijne. W zachodnioafrykańskiej Nigerii większość najintensywniejszych prześladowań ma miejsce ze strony islamistycznych grup terrorystycznych i bojowników takich jak Boko Haram czy Państwo Islamskie Afryki Zachodniej, które atakują chrześcijan i muzułmanów odrzucających ekstremizm w północnej części kraju. Według Open Doors w 2022 r. w Nigerii zamordowano ze względu na wiarę ponad 5000 chrześcijan.
Międzynarodowe prawo karne
Prześladowanie otrzymało prawną definicję na mocy statutu rzymskiego[4], który ma jurysdykcję nad osobami oskarżonymi o ludobójstwo, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Definicja ta została sformułowana w oparciu o wcześniejsze wyroki trybunałów międzynarodowych, w tym wyrok Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii w procesie Tadicia[5].
Zgodnie z art. 7 statutu rzymskiego „zbrodnia przeciw ludzkości” oznacza, że określone czyny zostały popełnione w ramach „rozległego lub systematycznego, świadomego ataku skierowanego przeciwko ludności cywilnej” (ust. 1). Obejmuje to „prześladowanie jakiejkolwiek możliwej do zidentyfikowania grupy lub zbiorowości z powodów politycznych, rasowych, narodowych, etnicznych, kulturowych, religijnych, płci […] lub z innych powodów powszechnie uznanych za niedopuszczalne na podstawie prawa międzynarodowego, w związku z jakimkolwiek czynem, do którego odnosi się niniejszy ustęp, lub z jakąkolwiek zbrodnią objętą jurysdykcją Trybunału (ust. 2 lit. h). „Prześladowanie” jest dalej definiowane jako „celowe i dotkliwe, sprzeczne z prawem międzynarodowym, pozbawianie podstawowych praw jakiejkolwiek grupy lub wspólnoty z powodu jej tożsamości” (ust. 2 lit. g).
Statut rzymski stanowi, że „tożsamość” osoby może obejmować aspekty „polityczny, rasowy, narodowy, etniczny, kulturowy, religijny, płci” lub inne, które w prawie międzynarodowym podlegają powszechnej ochronie. Aby czyn został uznany za prześladowanie, musi być popełniony w sposób dyskryminujący i motywowany jednym z tych właśnie czynników.
Zgodnie z definicją prawną oraz w celu ustalenia indywidualnej odpowiedzialności karnej sprawcy lub stwierdzenia przestępstwa, prześladowanie obejmuje następujące elementy:
Actus reus
Za wchodzące w zakres prześladowania uznano naruszenie następujących praw podstawowych wynikających z prawa międzynarodowego: prawa do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do tego, aby nie być trzymanym w niewoli lub poddaństwie; prawo do tego, aby nie być poddawanym torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu; prawo do tego, aby nie być poddanym arbitralnemu aresztowaniu, zatrzymaniu lub wygnaniu[6]. Aby zostały objęte definicją prześladowania, czyny muszą być „rozległe” lub „systematyczne”, co oznacza serię okrucieństw popełnianych na dużą skalę, które z natury budzą niepokój społeczności międzynarodowej.
Mens rea
Mentalnym elementem prześladowania w ramach zbrodni przeciw ludzkości jest umyślna „wiedza” sprawcy o ataku i „celowe […] pozbawienie [ofiary] podstawowych praw” (zgodnie z art. 7 ust. 2 lit. g) statutu rzymskiego).
Aby spełniało kryteria prześladowania, naruszenie musi mieć miejsce wobec „jakiejkolwiek możliwej do zidentyfikowania grupy lub zbiorowości”, a zatem mieć charakter dyskryminujący ze względu na tożsamość (rasową, narodową, religijną itp.). Należy ustalić związek przyczynowy pomiędzy czynnikiem dyskryminującym a prześladowaniem.
Prawo uchodźcze
Zgodnie z Konwencją dotyczącą statusu uchodźców prześladowania stanowią główny powód chęci opuszczenia kraju pochodzenia. Według konwencji uchodźcą jest każda osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa” (art. 1A ust. 2). Sformułowanie to zostało przyjęte w krajowym i regionalnym prawie dotyczącym uchodźców, np. w art. 2 lit. d) Dyrektywy Unii Europejskiej w sprawie kwalifikowania z 2011 r., który określa obowiązki państw członkowskich Unii Europejskiej w zakresie zakwaterowania osób, które doznały prześladowań[7]. Związek pomiędzy prześladowaniem a azylem pojawił się wcześniej także w art. 14 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.
Nie istnieje natomiast powszechnie uzgodniona definicja prześladowania w międzynarodowym prawie dotyczącym uchodźców; nie zostało ono zdefiniowane w Konwencji dotyczącej statusu uchodźców ani w żadnych tekstach uzupełniających[8]. Niemniej zwyczajowo rozumie się je jako „poważne naruszenie praw człowieka, któremu towarzyszy brak ochrony jednostki przez państwo”[9], przy czym prawa człowieka można szeroko zdefiniować na podstawie międzynarodowego prawa dotyczącego praw człowieka[10], o ile spełnione zostają pozostałe kryteria.
Państwa mogły wypracować własne orzecznictwo dotyczące definicji prześladowania, jak na przykład sądownictwo Zjednoczonego Królestwa w sprawie R v. Secretary of State for the Home Department, Ex parte Celal Yureki, gdzie Nolan J przywołał dwie słownikowe definicje prześladowania: „ściganie, polowanie, kierowanie” oraz „ściganie w sposób złośliwy lub wyrządzający krzywdę; zwłaszcza uciskanie za heretyckie poglądy lub przekonania”[11]. Unia Europejska zdefiniowała ponadto akty prześladowania w art. 9 dyrektywy Rady 2004/83/WE jako akty „na tyle poważne”, aby stanowić „poważne naruszenie podstawowych praw człowieka”. Zgodnie z ust. 2 prześladowanie na podstawie art. 1 Konwencji dotyczącej statusu uchodźców może obejmować następujące (niejedyne) przykłady: akty przemocy fizycznej lub psychicznej, w tym akty przemocy seksualnej; środki prawne, administracyjne, policyjne i/lub sądowe, które są dyskryminujące same w sobie lub które są wdrażane w sposób dyskryminujący; nieproporcjonalne lub dyskryminujące postępowania sądowe lub kary; odmowę przyznania zadośćuczynienia sądowego skutkującą nieproporcjonalną lub dyskryminującą karą; ściganie lub karę za odmowę odbycia służby wojskowej w konflikcie w określonych okolicznościach, a także działania odnoszące się do aspektów właściwych płci lub wieku dziecięcego[12].
Prześladowanie w kontekście prawa dotyczącego uchodźców może obejmować serię naruszeń lub pojedyncze poważne naruszenie prawa człowieka.
Po stwierdzeniu prześladowania lub uzasadnionej „obawy” przed byciem prześladowanym państwa trzecie uruchamiają zobowiązania i powinności wynikające z Konwencji, aby zapewnić jednostce ochronę. Warto zauważyć, że uzasadniony strach przed prześladowaniem może obejmować element subiektywny, perspektywę ofiary[13]; dlatego też niekoniecznie musi spełniać element karny mens rea ze strony sprawcy. Aspekt mens rea nie jest ponadto wymagany do ustalenia prześladowania w prawie dotyczącym uchodźców, ponieważ nie ma konieczności udowadniania indywidualnej odpowiedzialności karnej.
Sprawca
W międzynarodowym prawie karnym za sprawców uważa się osoby, którym międzynarodowe trybunały lub Międzynarodowy Trybunał Karny mogą przypisać indywidualną odpowiedzialność karną. Sprawy przeciwko potencjalnym sprawcom bada Prokurator. Według prawa dotyczącego uchodźców sprawcami prześladowań mogą być państwa lub podmioty niepaństwowe, chociaż ramy prawne nie mają na celu przypisania państwu odpowiedzialności prawnej na skutek ataków. Zamiast tego nakładają na państwa trzecie odpowiedzialność za działanie w sytuacjach prześladowań ze strony państwa lub podmiotów niepaństwowych oraz w przypadku niepowodzenia lub niechęci państwa do ochrony jednostek.
Aspekt dyskryminacyjny
Prześladowanie, zarówno w świetle międzynarodowego prawa karnego, jak i prawa dotyczącego uchodźców, musi wynikać z cech osobistych ofiary i w związku z tym mieć charakter dyskryminujący dla tej ofiary. Przestępstwo prześladowania opiera się na „powodach politycznych, rasowych, narodowych, etnicznych, religijnych, związanych z płcią […] lub z innych powodów, które są powszechnie uznawane za niedopuszczalne na mocy prawa międzynarodowego”. Zgodnie z prawem dotyczącym uchodźców naruszenie musi nastąpić ze względu na „rasę, religię, narodowość, przynależność do określonej grupy społecznej lub przekonania polityczne” (art. 1A ust. 2 Konwencji dotyczącej statusu uchodźców).
Rada Praw Człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNHRC) definiuje podstawy religijne jako przekonania teistyczne, nieteistyczne i ateistyczne, zgodnie z interpretacją art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Jeśli chodzi o wierzenia, mogą to być „przekonania lub wartości dotyczące boskiej lub ostatecznej rzeczywistości lub duchowego przeznaczenia ludzkości”[14]. Prześladowanie może zatem mieć podłoże w przynależności do wspólnoty religijnej, a także w prywatnym lub publicznym kulcie religijnym. Dyskryminacyjne traktowanie może zostać nałożone również dlatego, że dana osoba praktykuje swoją religię lub należy do wspólnoty religijnej.
Orzecznictwo
Międzynarodowe prawo karne to zbiór przepisów stosowanych przed międzynarodowymi sądami i trybunałami. Międzynarodowy Trybunał Karny jest jedynym stałym międzynarodowym organem sądowym uprawnionym do sądzenia osób za zbrodnie przeciwko ludzkości, a jego Prokurator ma jurysdykcję do ścigania osób od 2002 r. Aby dokonać oceny zbrodni przeciw ludzkości, której elementem jest prześladowanie, Prokurator musi poczynić wstępne rozpoznanie i zdecydować o konieczności przeprowadzenia pełnego śledztwa. Proces ów może zainicjować wniosek od osoby fizycznej, organizacji międzyrządowej lub organizacji pozarządowej, państwa-strony statutu rzymskiego lub członka Rady Bezpieczeństwa ONZ lub państwa, które nie jest stroną statutu rzymskiego, ale uznaje jurysdykcję Trybunału. Następnie prokurator podejmuje decyzję, czy przekazać sprawę Trybunałowi. Należy zauważyć, że rozprawa przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym jest uważana przez Prokuratora za ostateczność; statut rzymski stanowi, że „Międzynarodowy Trybunał Karny utworzony na mocy niniejszego statutu będzie stanowić uzupełnienie krajowych jurysdykcji karnych” (art. 1).
W międzynarodowym prawie dotyczącym uchodźców Konwencja dotycząca statusu uchodźców nie definiuje, w jaki sposób państwa-strony powinny ustalać, czy dana osoba spełnia kryteria bycia prześladowanym i bycia uchodźcą; każda ze stron powinna opracować własny system postępowań azylowych i procesów ustalania statusu uchodźcy. To nieuchronnie skutkuje rozbieżnościami w interpretacji prześladowań przez różne państwa i nierównym zaangażowaniem w ochronę osób, które musiały uciekać ze swoich krajów.
Obowiązki państw trzecich
W prawie dotyczącym uchodźców państwa mają obowiązek i powinność reagowania na prześladowania. Zasada non-refoulement oznacza, że państwom nie wolno odmówić lub wydalić osoby siłą z powrotem do kraju, w którym obawia się ona prześladowania. Artykuł 33.1 Konwencji dotyczącej uchodźców stanowi, że państwa-strony nie mogą odsyłać uchodźców „do granic terytoriów, gdzie ich życie lub wolność byłyby zagrożone ze względu na ich rasę, religię, narodowość, przynależność do określonej grupy społecznej lub przekonania polityczne”. Państwa zrzekają się jednak tego obowiązku, jeżeli uchodźca stwarza zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego kraju przyjmującego lub jeżeli został skazany za szczególnie poważne przestępstwo i stanowi zagrożenie dla społeczności przyjmującej (zgodnie z art. konwencji).
UNHCR, Guidelines on International Protection: Religion Based Refugee Claims under Article 1 A (2) of the 1951 Convention and/or the 1967 Protocol relating to the Status of Refugees, HCR/GIP/04/06, 2004.
UNHCR, UNHCR’s Views on Gender-Based Asylum Claims and Defining “Particular Social Group” to Encompass Gender, 2016.
UNHCR, Handbook on Procedures and Criteria for Determining Refugee Status and Guidelines on International Protection, HCR/1P/4/ENG/REV. 4, 2019.
U.S. Commission on International Religious Freedom, Annual Report 2023, https://www.uscirf.gov/sites/default/files/2023-05/2023%20Annual%20Report_1.pdf, dostęp z: 26.11.2023.
The 1951 Convention Relating to the Status of Refugees and its 1967 Protocol: A Commentary, ed. A. Zimmerman, Oxford 2011.
Open Doors, World Watch List 2023.
Sprawy:
Prokurator v. Bosco Ntaganda, Międzynarodowy Trybunał Karny, Decyzja o potwierdzeniu zarzutów z 9 czerwca 2014, ICC-01/04-02/06.
Prokurator v. Duško Tadić, Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii, wyrok z 7 maja 1997, IT-94-1-T.
Prokurator v. Tihomir Blaškić, Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii, wyrok z 3 marca 2000, IT-95-14-T.
R v. Secretary of State for the Home Department, Ex parte Celal Yureki, Wielka Brytania, Wysoki Trybunał (Anglia i Walia), wyrok z 15 lutego 1990, Imm AR 334.
Przepisy prawne:
Dyrektywa Rady 2004/83/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie minimalnych norm dla kwalifikacji i statusu obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako uchodźców lub jako osoby, które z innych względów potrzebują międzynarodowej ochrony oraz zawartości przyznawanej ochrony.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie norm dotyczących kwalifikowania obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako beneficjentów ochrony międzynarodowej, jednolitego statusu uchodźców lub osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej oraz zakresu udzielanej ochrony.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, 1948.
Konwencja dotycząca statusu uchodźców, 1951.
Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego, 1998.
Międzynarodowa Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, 1965.
Ustawa o międzynarodowej wolności religijnej, 1998 (zastąpiona Ustawą o międzynarodowej wolności religijnej Franka R. Wolfa z 2016 r.), Stany Zjednoczone, Public Law 105–292, z poprawkami: Public Law 106–55, Public Law 106–113, Public Law 107–228, Public Law 108–332, Public Law 108–458.
Kelsey Zorzi pełni funkcję dyrektora ds. rzecznictwa na rzecz światowej wolności religijnej w ADF International. Prowadzi spory sądowe i działania rzecznicze mające na celu przeciwdziałanie prześladowaniom wobec chrześcijan i innych mniejszości religijnych na świecie. Ze swej siedziby w Waszyngtonie współpracuje z międzynarodową siecią prawników, urzędników i organów międzynarodowych. W 2018 r. została wybrana na przewodniczącą Komitetu Organizacji Pozarządowych ds. Wolności Religii i Przekonań Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Zorzi uzyskała tytuł doktora nauk prawnych w szkole prawa Uniwersytetu George'a Washingtona, gdzie uczestniczyła w międzynarodowym programie dotyczącym praw człowieka GW-Oxford. Jest przyjęta do palestry stanowej Nowego Jorku, New Jersey i Connecticut.
Publikacje jej autorstwa pojawiały się w czasopismach naukowych i mediach, w tym „The Washington Post” i „The Wall Street Journal”.
[1] Open Doors, World Watch List 2023.
[2] Międzynarodowe Nansenowskie Biuro do spraw Uchodźców (1931–1938), Biuro Wysokiego Komisarza Ligi Narodów do spraw Uchodźców z Niemiec (1933–1938), Biuro Wysokiego Komisarza Ligi Narodów do spraw Uchodźców (1939–1946) oraz Międzyrządową Komisję do spraw Uchodźców (1938–1947).
[3] Na przykład art. 227 traktatu wersalskiego proponował utworzenie międzynarodowego sądu, który miałby sądzić sprawców I wojny światowej.
[4] Wejście w życie nastąpiło 1 lipca 2022 r.
[5] Prokurator v. Duško Tadić, Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii, wyrok z 7 maja 1997, IT-94-1-T, § 697.
[6] Prokurator v. Tihomir Blaškić, Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii, wyrok z 3 marca 2000, IT-95-14-T, § 220. Wymienione prawa zostały ujęte w art. 3, 4, 5, 9 PDPC z 1948 r.
[7] W wyniku tej dyrektywy państwa członkowskie UE przyjęły prawo krajowe zgodne z Konwencją dotyczącą statusu uchodźców z 1951 r. – na przykład we Francji wyraźne odniesienie zawiera artykuł L711-1 Ceseda („persécutée”), we Włoszech art. 7 Dekretu Kwalifikacyjnego („persecuzione”), zaś w Niemczech § 3 (1) Nr. 1 AsylG („Verfolgung”).
[8] UNHCR, Handbook on Procedures and Criteria for Determining Refugee Status and Guidelines on International Protection, HCR/1P/4/ENG/REV. 4, 2019, § 51.
[9] The 1951 Convention Relating to the Status of Refugees and its 1967 Protocol: A Commentary, ed. A. Zimmermann, Oxford 2011, § 216.
[10] Zakres praw człowieka, które mogą zostać naruszone, jest szerszy niż ten wynikający z międzynarodowego prawa karnego i może obejmować naruszenie prawa do rzetelnego procesu sądowego (art. 14 MPPOiP), wolność myśli, sumienia i religii (artykuł 18 MPPOiP) i wolność słowa (artykuł 19 MPPOiP).
[11] R v. Secretary of State for the Home Department, Ex parte Celal Yureki, Wielka Brytania, Wysoki Trybunał (Anglia i Walia), wyrok z 15 lutego 1990, Imm AR 334.
[12] Dyrektywa Rady 2004/83/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie minimalnych norm dla kwalifikacji i statusu obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako uchodźców lub jako osoby, które z innych względów potrzebują międzynarodowej ochrony oraz zawartości przyznawanej ochrony, art. 9(2).
[13] UNHCR, Handbook on Procedures and Criteria for Determining Refugee Status and Guidelines on International Protection, HCR/1P/4/ENG/REV. 4, 2019, § 37–40.
[14] UNHCR, Guidelines on International Protection: Religion Based Refugee Claims under Article 1 A (2) of the 1951 Convention and/or the 1967 Protocol relating to the Status of Refugees, HCR/GIP/04/06, 28 April 2004, § 6.
