Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Mniejszości są grupami odróżniającymi się pewną cechą od większości społeczeństwa danego państwa. Cechą różnicującą od grupy dominującej może być np. wyznanie (religia), narodowość, pochodzenie etniczne, język, orientacja seksualna. Polska jest państwem, którego obywatele w zdecydowanej większości należą do Kościoła Katolickiego, są autochtonicznymi (rdzennymi) Polakami, posługują się językiem polskim i są osobami heteroseksualnymi. Jednocześnie obecne są w Polsce osoby identyfikujące się z innymi kościołami i związkami wyznaniowymi, należące do mniejszości narodowych lub etnicznych, posługujące się innym niż polski językiem lub deklarujące odmienną orientację seksualną. Państwo polskie gwarantuje równouprawnienie wszystkim grupom społecznym, zarówno większościowej jak i mniejszościowym. Przyjęte rozwiązania prawne, polityczne i społeczne mają natomiast na celu urzeczywistnienie równości w życiu społecznym, politycznym gospodarczym i kulturalnym, a także ochronę mniejszości przed dyskryminacją. Opracowanie prezentuje funkcjonowanie mniejszości w Polsce z perspektywy historycznej, statystycznej, prawnej oraz praktycznej.
mniejszości, wyznanie (religia), narodowość, pochodzenie etniczne, język, orientacja seksualna
Mniejszość to grupa ludności danego państwa odróżniająca się pewną cechą od większości jego obywateli. Jest to zatem grupa obywateli państwa pozostającą w liczebnej mniejszości w stosunku do grupy dominującej, której członkowie będący obywatelami państwa posiadają cechy religijne, etniczne, językowe lub seksualne odróżniające je od pozostałej części społeczności. W literaturze czasami alternatywnie do pojęcia „mniejszość” używa się pojęcia „grupa niedominująca”.
Historycznie najwcześniej wyróżnionymi mniejszościami były mniejszości wyznaniowe (religijne). Mniejszością taką jest grupa obywateli nienależących i nieutożsamiających się z kościołem większościowym (dominującym). Z perspektywy socjologicznej, politologicznej i prawnej wyróżnia się również mniejszości narodowe, mniejszości etniczne i mniejszości językowe. Mniejszością narodową jest grupa obywateli danego państwa, która utożsamia się z innym narodem zorganizowanym we własnym państwie. Mniejszością etniczną jest grupa obywateli danego państwa, która nie utożsamia się z żadnym narodem zorganizowanym we własnym państwie lecz wykazuje istotną odrębność kulturową. Mniejszość językowa to grupa obywateli posługująca się językiem mniejszości narodowej lub etnicznej albo językiem regionalnym. Współcześnie za mniejszości uznaje się także osoby o odmiennej od większości społeczeństwa orientacji seksualnej. Pod pojęciem orientacji seksualnej rozumie się najczęściej pociąg do określonej płci i wyróżnia się w tym kontekście orientację heteroseksualną, homoseksualną, biseksualną oraz aseksualną. Mniejszością seksualną są zatem osoby o orientacji seksualnej innej niż w grupie większościowej (dominującej).
Fundamentem demokracji jest współistnienie w społeczeństwie różnorodnych grup społecznych zróżnicowanych pod względem wyznaniowym, narodowo-etnicznym i językowym (zob. hasło „Demokracja”). Aby urzeczywistnić zasady demokracji wszystkie grupy społeczne muszą być równouprawnione i równo traktowane przez państwo. Światopogląd, religia, język, kultura grupy większościowej nie mogą być jednocześnie narzucane lub nakazywane grupom mniejszościowym.
Prawa mniejszości stanowią jeden z przejawów praw oraz wolności człowieka i obywatela (zob. hasło „Prawa człowieka”). Ich źródłem jest przyrodzona, niezbywalna i nienaruszalna godność człowieka (zob. hasło „Godność człowieka”). Jednocześnie na władzach publicznych spoczywa obowiązek ich poszanowania i ochrony. Mniejszości mają prawo do zachowania i rozwoju swojej tożsamości kulturowej, poszanowania wyznawanej religii oraz odrębności narodowo-etnicznej lub językowej, a także równego traktowania i integracji obywatelskiej.
Społecznie aprobowaną, konformistyczną postawą jest zatem tolerancja wobec mniejszości (zob. hasło „Tolerancja”). Gwarantuje bowiem ona pokojowe współżycie społeczeństwa, a co za tym idzie porządek publiczny w państwie (zob. hasło „Porządek publiczny”). Nietolerancja, w swojej skrajnej formie, prowadzić może natomiast do dyskryminacji grup mniejszościowych i ich przedstawicieli (zob. hasło „Dyskryminacja”). Postrzeganie mniejszości przez pryzmat stereotypów i uprzedzeń (zob. hasło „Uprzedzenia”) kształtować bowiem może postawy radykalne (ekstremistyczne) takie jak: rasizm, szowinizm, ksenofobia, antysemityzm (zob. hasło „Antysemityzm”), islamofobia (zob. hasło „Islamofobia”), romofobia lub homofobia. Skrajnym, kryminalnym przejawem postaw dyskryminacyjnych są tzw. przestępstwa z nienawiści (zob. hasło „Mowa nienawiści”).
I Rzeczpospolita Polska w okresie piastowskim była jednolita pod względem narodowo-etnicznym, językowym i wyznaniowym. Polska od momentu chrztu była państwem, którego zdecydowana większość mieszkańców była autochtonicznymi Polakami, posługującymi się językiem polskim i należącymi do Kościoła Katolickiego. W okresie jagiellońskim na skutek powstania Rzeczpospolitej Obojga Narodów i jej ekspansji terytorialnej stała się ona państwem wielonarodowym, wielojęzycznym, wielowyznaniowym i wielokulturowym (zob. hasło „Wielokulturowość”). Kraj zamieszkany był oprócz Polaków także przez Litwinów, Ukraińców (Rusinów), Niemców, Żydów, Tatarów, Ormian i inne grupy mniejszościowe. Różniły się one wyznaniem, pochodzeniem narodowo-etnicznym, językiem, kulturą. Jednakże z uwagi na panujące w kraju stosunki społeczne, polityczne i prawne Rzeczpospolita uchodziła w Europie za państwo bardzo tolerancyjne dla wszelkich mniejszości (zob. konfederacja warszawska z 1573 roku).
Również po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku II Rzeczpospolita zachowała swój heterogeniczny charakter. Na płaszczyźnie wyznaniowej dominującą pozycję zachował Kościół Katolicki, którego wyznawcami było ok. 65% obywateli. Ponadto prawnie uznawanymi kościołami i związkami wyznaniowymi były: Żydowski Związek Wyznaniowy, Wschodni Kościół Staroobrzędowy, Muzułmański Związek Religijny, Karaimski Związek Religijny, Kościół Ewangelicko-Augsburski oraz Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny. W sferze narodowościowo-etnicznej struktura demograficzna państwa wyglądała podobnie. Narodowość polską deklarowało ok. 70% obywateli państwa. Przedstawiciele mniejszości narodowych i etnicznych stanowili zatem ok. 30% ludności. Byli to przede wszystkim Ukraińcy, Żydzi, Białorusini i Niemcy. Konsekwencją powyższej struktury było również zróżnicowanie językowe. Posługująca się językiem niemieckim mniejszość zamieszkiwała przede wszystkim ziemie zachodnie, w części centralnej najpopularniejszym językiem mniejszościowym był jidysz, a na wschodzie wśród języków mniejszościowych dominował język białoruski i ukraiński.
Zdecydowaną zmianę stosunków demograficznych przyniosła II Wojna Światowa oraz okres PRL. Na skutek zbrodni wojennych (holocaust, porajmos), zmiany kształtu granic (Kresy Wschodnie, Ziemie Odzyskane) oraz powojennych migracji (repatriacja, wysiedlenie Niemców, Akcja Wisła) Polska stała się państwem niemal jednowyznaniowym, jednonarodowym, jednojęzycznym (homogenicznym). Po wojnie wierni Kościoła Katolickiego stanowili ok. 95% obywateli. Oprócz kościołów i związków wyznaniowych istniejących w II RP w okresie PRL zarejestrowano ponadto: Kościół Ewangelicko‐Metodystyczny, Polski Narodowy Kościół Katolicki, Unie Zborów Adwentystów Dnia Siódmego, Polski Kościół Ewangelicznych Chrześcijan Baptystów, Polski Kościół Starokatolicki oraz Kościół Starokatolicki Mariawitów. Mniejszości narodowe i etniczne były nieliczne i marginalizowane, a władze stały na stanowisku, iż Polska jest krajem jednolitym pod względem narodowościowo-etnicznym. Oficjalne uznanie mniejszości narodowych i etnicznych nastąpiło dopiero w 1989 roku.
W literaturze przedmiotu brak jest opracowań poświęconych obecności mniejszości seksualnych w okresie I Rzeczpospolitej, II Rzeczpospolitej lub PRL. Niewątpliwie zjawisko takie istniało lecz rzetelna ocena jego skali i form nie jest możliwa z uwagi na brak danych źródłowych. Taki stan rzeczy wynika przede wszystkim z faktu, iż obszar ten praktycznie do przełomu XX i XXI wieku pozostawał tematem tabu.
Źródłem informacji o strukturze wyznaniowej ludności Polski są dane Głównego Urzędu Statystycznego pozyskiwane bezpośrednio od organizacji wyznaniowych (zob. hasło „Kościoły i związki wyznaniowe”). Ich analiza wskazuje, iż zdecydowana większość obywateli RP należy do Kościoła Katolickiego (33.729 tys. osób) co stanowi ponad 88% populacji państwa i 96% osób identyfikujących się z jakimkolwiek wyznaniem (zob. hasło „Kościół katolicki”). Wierni pozostałych kościołów i związków wyznaniowych mają zatem status mniejszości wyznaniowej (religijnej). Wśród najliczniejszych organizacji wyznaniowych wymienić należy: Kościół Prawosławny (156 tys. osób/0,41%), Świadków Jehowy (137 tys. osób/0,36%), Kościół Ewangelicko-Augsburski (70 tys. osób/0,18%) oraz Kościół Greckokatolicki (33 tys. osób/0,09%). W zależności od przyjętej metodologii do mniejszości wyznaniowych zaliczyć można również osoby bezwyznaniowe (2,4%) oraz osoby odmawiające odpowiedzi na pytanie o wyznanie (2,6%) (zob. hasło „Ateizm”).
Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej działa 15 kościołów i innych związków wyznaniowych, których stosunki z Państwem są uregulowane odrębnymi aktami prawnymi (konkordat, ustawy). Są to kościoły: Katolicki, Autokefaliczny Prawosławny, Ewangelicko-Augsburski, Ewangelicko-Reformowany, Ewangelicko-Metodystyczny, Chrześcijan Baptystów, Adwentystów Dnia Siódmego, Polskokatolicki, Katolicki Mariawitów, Starokatolicki Mariawitów, Zielonoświątkowy, Wschodni Kościół Staroobrzędowy, Muzułmański Związek Religijny, Karaimski Związek Religijny oraz Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich.
Poza wymienionymi wyżej kościołami w Polsce funkcjonuje znaczna liczba mniejszych kościołów i związków wyznaniowych. Na podstawie przepisów ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji prowadzi informatyczny „Rejestr kościołów i innych związków wyznaniowych” (zob. hasło „Osobowość prawna grup religijnych”). Aktualnie wpisanych jest do niego 169 kościołów i związków wyznaniowych (dział A) oraz 5 organizacji międzykościelnych (dział B).
Informacji demograficznych dotyczących mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce dostarczają przede wszystkim wyniki Narodowych Spisów Powszechnych. Ponieważ wyniki NSP z 2021 roku nie są jeszcze dostępne oprzeć należy się na danych NSP z 2011 roku. W kwestii mniejszości narodowych i etnicznych według danych NSP z 2011 roku w Polsce zamieszkują przedstawiciele 9 mniejszości narodowych, 4 mniejszości etnicznych oraz 1 mniejszości posługującej się językiem regionalnym. Do mniejszości narodowych zalicza się: Niemców (144.236 osób), Białorusinów (43.878 osób), Ukraińców (38.795 osób), Rosjan (8.796 osób), Litwinów (7.376 osób), Żydów (7.353 osoby), Czechów (2.831 osób), Słowaków (2.739 osób) i Ormian (1.683 osoby). Mniejszościami etnicznymi są natomiast: Romowie (16.723 osoby), Łemkowie (9.640 osób), Tatarzy (1.828 osób) i Karaimi (314 osób). Społecznością posługującą się językiem regionalnym są Kaszubi (108.140 osób). Do mniejszości narodowych, etnicznych i językowej mniejszości regionalnej należy zatem łącznie 394.332 obywateli RP co stanowi 1,024% mieszkańców państwa. Grupy mniejszościowe pielęgnują swoją tożsamość kulturową (zob. hasło „Tożsamość kulturowa”), której elementem jest również tożsamość religijna (zob. hasło „Tożsamość religijna”).
Na marginesie można zaznaczyć, iż kwestią wywołującą dyskusje jest status Ślązaków. W świetle polskiego prawa nie stanowią oni bowiem mniejszości lecz taką identyfikację narodowo-etniczną w NSP z 2011 roku zadeklarowało 846.719 osób co stanowi 2,2% obywateli Polski. Ponadto podkreślić należy, iż za mniejszości narodowe lub etniczne nie są uznawane współczesne grupy imigrantów lub obcokrajowcy jedynie czasowo przebywający na terytorium RP. Odrębnym zagadnieniem jest również problematyka mniejszości polskiej poza granicami kraju (Polacy na Kresach Wschodnich, Zaolziu, Spiszu) oraz polskich emigrantów (Polonii).
Analiza języków używanych w Polsce opiera się również o wyniki Narodowego Spisu Powszechnego. W kontekście mniejszości językowych zaznaczyć należy, iż podział na mniejszości i większość przedstawia się odmiennie od podziału narodowego i etnicznego społeczeństwa. Przedstawiciele mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce posługują się bowiem w zdecydowanej większości w życiu codziennym językiem polskim. Według danych NSP z 2011 roku język polski używany w kontaktach domowych zadeklarowało: 81% Niemców, 89% Białorusinów, 89% Ukraińców, 97% Rosjan, 52% Litwinów, 99% Żydów, 99% Czechów, 99% Słowaków, 98% Ormian, 88% Romów, 86% Łemków, 99% Tatarów oraz 99% Karaimów. Łącznie 98,2% obywateli Polski posługuje się zatem językiem polskim. Istnienie zjawiska mniejszości językowej w Polsce jest więc marginalne.
Podsumowując dane demograficzne dotyczące wyznania (religii), pochodzenia narodowo-etnicznego oraz języka stwierdzić można, iż do mniejszości wyznaniowych (religijnych) należy ok. 4% obywateli RP, do mniejszości narodowych i etnicznych ok. 1% obywateli oraz do mniejszości językowych również ok. 1% obywateli. W kontekście powyższych danych uprawnione jest stwierdzenie, iż Polska jest państwem bardzo homogenicznym pod względem wyznaniowym, narodowo-etnicznym oraz językowym.
Określenie liczebności mniejszości seksualnych w Polsce napotyka na znaczne problemy metodologiczne. Przede wszystkim zaznaczyć należy, że z perspektywy ochrony danych osobowych informacje dotyczące orientacji seksualnej należą do danych szczególnych (danych wrażliwych). Dane takie nie są również zbierane w ramach Narodowego Spisu Powszechnego. Według szacunków polskich organizacji LGBTQ społeczność ta może liczyć ok. 5% obywateli państwa jednakże obliczenia te mogą być obarczone istotnymi statystycznie błędami metodologicznymi.
W prawie międzynarodowym status mniejszości określają zarówno akty prawa wchodzącego w skład powszechnego systemu ochrony praw człowieka (system ONZ), europejskiego systemu ochrony praw człowieka (system Rady Europy), jak również umowy bilateralne (dwustronne) zawarte przez Polskę (zob. hasło „Prawo międzynarodowe”).
W pierwszym obszarze wskazać należy przede wszystkim na takie akty prawne jak: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966) oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966) zwane razem Międzynarodową Kartą Praw Człowieka. Szczególna uwagę zwrócić należy na art. 27 MPPOiP, który stanowi, iż „w państwach, w których istnieją mniejszości etniczne, religijne lub językowe, osoby należące do tych mniejszości nie mogą być pozbawione prawa do własnego życia kulturalnego, wyznawania i praktykowania własnej religii oraz posługiwania się własnym językiem wraz z innymi członkami danej grupy”. Na straży realizacji postanowień powyższej konwencji stoi Komitet Praw Człowieka (Human Rights Committee).
W drugim obszarze fundamentalne znaczenie odgrywa Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności wraz z protokołami dodatkowymi zwana Europejską Konwencją Praw Człowieka (1950). Jej art. 14 statuuje zakaz dyskryminacji osób należących do mniejszości poprzez stwierdzenie, iż „korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej Konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn”. Problematyce mniejszości narodowych i etnicznych poświęcona jest również Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszości Narodowych (1995), a kwestii mniejszości językowych Europejska Karta Języków Regionalnych lub Mniejszościowych (1992). Na straży realizacji postanowień powyższych konwencji stoi Europejski Trybunał Praw Człowieka (European Court of Human Rights).
W trzecim obszarze szczególnie istotne są zawarte przez Polskę w pierwszej połowie lat 90. XX w. umowy bilateralne z państwami Europy Środkowo-Wschodniej o „dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy”, których elementem były zobowiązania w zakresie wzajemnego uznawania mniejszości narodowych. Traktaty takie podpisano z: Niemcami, Czechami, Słowacją, Węgrami, Ukrainą, Rosją, Białorusią, Łotwą, Estonią, Rumunią, Bułgarią i Litwą.
Ochronie mniejszości poświęcone są również liczne przepisy Konstytucji RP odnoszące się do kwestii religii (art. 25 i 53), pochodzenia narodowo-etnicznego (art. 35) oraz języka (art. 27). Ustawa zasadnicza zawiera również ogólne przepisy antydyskryminacyjne (art. 13 i 32).
Status prawny kościołów i związków wyznaniowych określa art. 25 Konstytucji RP. Stanowi on, iż kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione (§1). Jednocześnie władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym (§2). Podkreślono również, że stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego (§3). Stosunki pomiędzy państwem a Kościołem Katolickim określa umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską (konkordat) i ustawy (§4). Relacje z innymi związkami wyznaniowym regulują natomiast ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami (§5).
Fundamentalnym prawem każdego obywatela, w tym przedstawiciela mniejszości wyznaniowej, jest wolność religijna, którą gwarantuje art. 53 Konstytucji. Przepis ten zapewnia wolność sumienia i religii (§1). Doprecyzowuje także, iż wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz jej uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, poprzez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Ponadto obejmuje posiadanie świątyń i innych miejsc kult oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej (§2). Przyznaje również rodzicom prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (§3). Uznane przez państwo kościoły i związki wyznaniowe mogą nauczać religii w szkołach, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób (§4). Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób (§5). Przepis ten podkreśla, iż nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych (§6) oraz nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania (§7). Ponadto na gruncie ustawowym problematykę praw mniejszości religijnych regulują przepisy ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 roku (zob. hasło „Ochrona prawna wolności religijnej”).
Najważniejszym przepisem odnoszącym się do kwestii narodowo-etnicznych jest przepis art. 35. Konstytucji, który stanowi, iż Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury (§1). Ponadto mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej (§2). Na gruncie ustawowym status prawny mniejszości narodowych, etnicznych i językowych określa ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 6 stycznia 2005 roku.
Konstytucyjnym przepisem chroniącym język polski jest art. 27, który stanowi, iż w Rzeczypospolitej Polskiej językiem urzędowym jest język polski (§1). Jednocześnie zaznaczono, że przepis ten nie narusza praw mniejszości narodowych wynikających z ratyfikowanych umów międzynarodowych (§2). Na gruncie ustawowym przepisy dotyczące języka większościowego (urzędowego) zawarte zostały w ustawie o języku polskim z 7 października 1999 roku, a dotyczące języków mniejszości w ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 6 stycznia 2005 roku.
Zauważyć również należy, iż Konstytucja RP zawiera przepisy mające zapobiegać dyskryminacji grup mniejszościowych. Za taki zależy uznać art. 32 głoszący, iż wszyscy są wobec prawa równi i wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne (§1). Podkreślono również, że nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (§2).
Równie ważną rolę odgrywa prewencyjny zakaz istnienia partii politycznych i organizacji o charakterze totalitarnym lub rasistowskim. Zgodnie z art. 13 Konstytucji zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
Jednym ze standardów demokratycznego państwa prawa jest równość wszystkich obywateli. Wynika z niej zatem zakaz dyskryminacji, w tym mniejszości i ich członków. Pod pojęciem tym rozumieć należy odmawianie określonym jednostkom lub grupom równego z innymi traktowania z powodu posiadania przez daną osobę lub grupę określonej cechy. Przepisy antydyskryminacyjne zawiera Konstytucja (art. 32), Kodeks karny (art. 119, 256, 257), Kodeks pracy (art. 183a), ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (art. 6), a także wiele innych ustaw. Jedyną prawnie dopuszczalną formą dyskryminacji jest dyskryminacja pozytywną (uprzywilejowanie wyrównawcze) czyli przyznanie określonym grupom wyjątkowych przywilejów bądź uprawnień w celu poprawienia ich pozycji społecznej oraz wyrównania szans np. w obszarze praw wyborczych, dostępu do szkolnictwa lub pomocy społecznej.
Każda osoba należąca do mniejszości ma prawo do swobodnej decyzji o traktowaniu jej jako osoby należącej bądź też nienależącej do mniejszości. Nikt nie może być zobowiązany do ujawnienia informacji o własnej przynależności do mniejszości ani udowodnienia własnej przynależności do danej mniejszości. Polskie ustawodawstwo przewiduje rozwiązania mające na celu integrację społeczną przedstawicieli mniejszości lecz równocześnie statuuje zakaz przymusowej asymilacji. Zabrania się bowiem stosowania środków mających na celu asymilację osób należących do mniejszości, jeżeli środki te są stosowane wbrew ich woli.
Zauważyć również należy, iż w świetle przepisów dotyczących ochrony danych osobowych dane dotyczące pochodzenia rasowego, etnicznego, przekonań religijnych, światopoglądowych, przynależność do związków zawodowych, danych genetycznych, danych biometrycznych, danych dotyczących zdrowia, seksualności lub orientacji seksualnej należą do danych szczególnych (danych wrażliwych), a co za tym idzie danych szczególnie prawnie chronionych. Bezprawne przetwarzanie tego typu danych stanowi przestępstwo z art. 107 ustawy o ochronie danych osobowych (zob. hasło „Ochrona danych osobowych”).
Z perspektywy prawa karnego i kryminologii podkreślić należy, iż mniejszości są grupami szczególnie narażonymi na przestępczość o charakterze ekstremistycznym. Jej przejawem są tzw. przestępstwa z nienawiści (hate crimes). Do przestępstw z nienawiści zalicza się przestępstwa z art. 119, 256 i 257 Kodeksu karnego (zob. hasło „Prawo karne”). Przestępstwo z art. 119 k.k. polega na stosowaniu przemocy lub groźby bezprawnej wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości. Czyn spenalizowany w art. 256 k.k. obejmuje zachowania polegające na publicznym propagowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustrój państwa lub nawoływaniu do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość. Przestępstwo opisane w art. 257 k.k. polega na publicznym znieważaniu grupy ludności albo poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów naruszeniu nietykalności cielesnej innej osoby.
Na marginesie zaznaczyć należy, iż przestępstwa z nienawiści mogą być również wymierzone w grupę większościową lub osoby do niej należące. Statystki kryminalne wskazują, iż ofiarami tego typu przestępstw bardzo często stają się także Polacy i katolicy (zob. hasło „Chrystianofobia”).
Zobacz także (powiązane hasła)
Maciej Duda – doktor nauk prawnych, prawnik, kryminolog. Adiunkt w Katedrze Kryminologii i Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Członek European Society of Criminology oraz Polskiego Towarzystwa Kryminologicznego.
Popularnonaukowe streszczenie hasła
Opracowanie stanowi syntetyczną prezentację problematyki obecności różnorodnych grup mniejszościowych w Polsce. Przedmiotem analizy są mniejszości wyznaniowe (religijne), narodowe, etniczne, językowe oraz seksualne. Zjawisko przedstawiono z perspektywy historycznej, statystycznej, prawnej oraz praktycznej. Przybliżono również pojęcia związane z funkcjonowaniem mniejszości, m.in. takie jak: równouprawnienie, godność człowieka, tolerancja, asymilacja, stereotypy, uprzedzenia, dyskryminacja, ekstremizm, przestępstwa z nienawiści.
