Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny w naturalny sposób prowadzi do założenia rodziny, stanowiącej podstawową komórkę społeczną, która jest fundamentem i gwarantem istnienia wspólnoty państwowej. W interesie państwa leży więc zapewnienie trwałości małżeństwu i rodzinie po to, by wspólnoty te mogły wywiązywać się ze swoich funkcji dla dobra ich członków i całego społeczeństwa. Z tego powodu znajdują się pod ochroną i opieką państwa, które w swojej polityce musi uwzględniać możliwie szeroki wachlarz ich potrzeb i oczekiwań. Prawidłowo funkcjonująca rodzina odpowiada za kształtowanie osobowości człowieka w poczuciu odpowiedzialności za siebie i swoich najbliższych, ale także za innych członków wspólnoty państwowej, której jest integralną częścią.
Słowa kluczowe: wspólnota małżeńska, pojęcie rodziny, status prawny małżeństwa i rodziny, funkcje rodziny
Małżeństwo i rodzina są podstawą istnienia wszelkich innych wspólnot ludzkich, dla których stanowią podstawę istnienia i właściwego funkcjonowania. Małżeństwo stanowi fundament rodziny, natomiast rodzina jako najmniejsza komórka społeczna, jest podstawową formą życia społecznego, która jest pierwotną i samodzielną grupą społeczną, występującą w każdej fazie rozwoju cywilizacyjnego. Przyjmuje się, że rodzina to wspólnota osób pierwotna w odniesieniu do państwa, stanowiąca podstawową komórkę społeczną, ponieważ społeczeństwo, będące sumą poszczególnych rodzin, faktycznie jest z nich zbudowane. Oznacza to, że rodzina stanowi naturalny i niezastąpiony element struktury społecznej, który ma decydujący wpływ na funkcjonowanie organizacji państwowej[1]. Nie znaczy to jednak, że małżeństwo należy traktować tylko i wyłącznie jako środek do celu, którym jest rodzina. Jakkolwiek bowiem małżeństwo naturalną drogą prowadzi do jej zaistnienia i powinno być na niej otwarte, to jednak przez to małżeństwo bynajmniej nie zatraca się w rodzinie. Zachowuje ono swą odrębność jako instytucja, której wewnętrzna struktura jest inna, różna od wewnętrznej struktury rodziny[2].
Małżeństwo i rodzina to instytucje od siebie współzależne i komplementarne, a jednocześnie różne i autonomiczne. Małżeństwo jest faktem wynikającym z naturalnego podziału gatunku ludzkiego na kobiety i mężczyzn, którzy łączą się w pary dla realizacji dobra małżonków i z reguły, założenia rodziny, natomiast nie wynika z konsensusu społecznego. Istotą małżeństwa jest tkwiąca w człowieku naturalna zdolność do poczęcia i wydania na świat dziecka, która może zaktualizować się wyłącznie w intymnych relacjach pomiędzy kobietą i mężczyzną wskutek podjęcia wspólnego pożycia. Zdolności reprodukcyjne są podwaliną do założenia rodziny stanowiącej podstawową strukturę każdego społeczeństwa. Wszelkie inne relacje między dwiema osobami, które upodabnia się do małżeństwa, mają charakter tylko umowny i stanowią konsekwencję legalizowania zachowań sprzecznych z naturalnym porządkiem rzeczy. Oznacza to, że małżeństwo jest czymś więcej niż tylko prywatną relacją kobiety i mężczyzny, gdyż służy dobru wspólnemu jako naturalne miejsce narodzin i wychowania dzieci, co czyni je jednocześnie instytucją publiczną.
Rodzina powstaje zawsze z chwilą przyjścia na świat dziecka, niezależnie od tego, czy jego rodzice pozostają w małżeństwie. Jako grupa społeczna złożona z rodziców i dzieci istnieje niezależnie od tego, czy jest poddana regulacji prawnej, gdyż jest rzeczywistością istniejącą niezależnie od woli państwa. Rodzina powstaje zarówno wtedy, kiedy kobieta i mężczyzna podejmują wspólne pożycie i formalizują swój związek, jak i wtedy, kiedy pozostają w związku niesformalizowanym. Oznacza wspólnotę osób składającą się z co najmniej jednej osoby dorosłej i dziecka, opartą na więzach emocjonalnych, prawnych, a przeważnie także i na więzach krwi. Rodzina może być pełna lub niepełna. Rodzina pełna składa się z dwojga osób dorosłych pozostających we wspólnocie domowej i związanych więzami uczuciowymi oraz wychowywanego przez nie wspólnego dziecka (dzieci). Rodzinę niepełną tworzy natomiast jeden dorosły i wychowywane przez niego dziecko (dzieci). Cechą konstytutywną definiującą rodzinę jest zatem fakt, że przychodzą w niej na świat dzieci. Pojęcie „rodzina” jest zatem wprost związane ze słowem „rodzić”, co uzasadnia użycie tej nazwy dla oznaczenia grupy osób powstałej w wyniku urodzenia, a zatem obejmującej rodziców i ich dziecko lub dzieci[3]. Można przyjąć, że w przeważającej większości akty normatywne zaliczają do rodziny małżonków, ich dzieci wspólne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione, przyjęte na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, dzieci znajdujące się pod opieką (prawną), a niekiedy nawet dzieci obce przyjęte na wychowanie i utrzymanie, jeśli rodzice nie żyją lub nie mogą zapewnić im utrzymania albo też zostali pozbawieni lub ograniczeni we władzy rodzicielskiej[4]. W konsekwencji więc kobieta i mężczyzna nieposiadający dzieci, chociażby nawet pozostawali w związku małżeńskim, nie stanowią rodziny.
Rodzina stanowi naturalne środowisko narodzin i rozwoju każdego człowieka oraz podstawowy element, który organizuje, porządkuje i stabilizuje relacje społeczne[5]. Człowiek żyje w rodzinie, tam przychodzi na świat i kształtuje swoją osobowość, a także poznaje podstawowe wartości, którymi będzie kierował się w dorosłym życiu. Zależy to przede wszystkim od atmosfery domu rodzinnego oraz systemu wartości przekazywanych dziecku w procesie wychowania i nauczania moralnego i religijnego, co umożliwia rodzicom kształtowanie dziecka zgodnie z własnymi przekonaniami zdeterminowanymi systemem norm i wartości moralnych i religijnych. Rodzina zabezpiecza podstawowe potrzeby człowieka, uczy miłości, przekazuje określony zasób wiedzy oraz system wartości, pozwala zachować równowagę emocjonalną, daje poczucie bezpieczeństwa i stabilności.
W kontekście wychowania i nauczania moralnego i religijnego należy wskazać na przyjętą 20 listopada 1989 r. Konwencję o Prawach Dziecka[6], która w art. 14 przesądza, że „Państwa-Strony będą respektowały prawo dziecka do swobody myśli, sumienia i wyznania” jednocześnie respektując prawa i obowiązki rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, opiekunów prawnych odnośnie do ukierunkowania dziecka w korzystaniu z tego prawa w sposób zgodny z rozwijającymi się zdolnościami dziecka. Przepis ów wyraża ideę, że dziecko jest podmiotem wolności religijnej, którą rodzice muszą uwzględniać w procesie wychowania i nauczania moralnego i religijnego odpowiednio do jego rozwoju. Państwo Polskie zastrzegło, że realizacja tego i innych praw dziecka będzie dokonywana „z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną”. Zastrzeżenie to uwzględnia zasadę autonomii rodziny, która oznacza, że rodzice podejmują działania we wszystkich sferach życia dziecka, których celem jest uformowanie go pod względem psychicznym, duchowym, religijnym, moralnym, światopoglądowym i estetycznym.
Pojęcie małżeństwa, jako związku kobiety i mężczyzny, to pojęcia obiektywne, uniwersalne, odwieczne, wynikające z prawdy o człowieku, zakorzenione w ludzkiej naturze, będące konsekwencją podziału ludzkości na część żeńską i męską.
Jednakże zmiany w zakresie zachowań seksualnych, możliwość planowania urodzeń, społeczne przyzwolenie na realizację życia według indywidualnych oczekiwań i potrzeb przyczyniły się do tego, że małżeństwo nie jest już jedyną formą współżycia[7]. Coraz częściej społecznie akceptowane są wszelkiego rodzaju związki nieformalne, zarówno par heteroseksualnych, określanych mianem konkubinatów (traktowanych jako etap poprzedzający legalizację małżeństwa bądź jako „forma małżeństwa”), jak również par homoseksualnych, czyli związków osób tej samej płci.
Pierwotny brak akceptacji dla kohabitacji od połowy XX w. stopniowo zastępowała neutralność, która przeobraziła się w stopniowy rozwój uregulowań prawnych tego rodzaju związków. Pierwsze regulacje dotyczące związków partnerskich pojawiły się w Europie pod koniec XX w., kolejno w Szwecji (1987), Holandii (1997), Francji (1999), Danii (2000), później w Niemczech (2001), Wielkiej Brytanii (2005). Obecnie związek partnerski jest usankcjonowany prawnie w wielu państwach, chociaż stopień rozwoju regulacji prawnych normujących tego rodzaju związki jest bardzo zróżnicowany.
Obok tradycyjnego modelu małżeństwa i rodziny pojawiają się więc nowe formy życia małżeńsko-rodzinnego. Takie alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego są przejawem nowego trendu, który zmierza w kierunku indywidualizmu. Alternatywne formy życia rodzinno-małżeńskiego lub kontrpropozycje wobec rodziny, do których zalicza się monoparentalność, konkubinat, wszelkiego rodzaju związki typu DINKS (Double Income No Kids – podwójny dochód i żadnych dzieci), LAT (Living Apart Together – razem, ale oddzielnie), czy LiL (Live-in Love – życie z ukochanym), jednopłciowe związki partnerskie (rodziny homoseksualne), rodziny zrekonstruowane lub życie w pojedynkę, czyli singlizm, a niekiedy również układy sieciowe seniorów, obrazują zmiany dokonujące się we współczesnych rodzinach[8].
Rozwój alternatywnych modeli małżeństwa i rodziny jest wskaźnikiem postępujących sekularyzacji i indywidualizacji. Prawo polskie nie przewiduje możliwości legalizowania związków innych niż związków kobiety i mężczyzny. Próby legalizowania związków partnerskich podważają centralną dla małżeństwa normę – komplementarności płciowej, oraz prowadzą do wypaczenia jego istoty redukując go wyłącznie do wymiaru emocjonalnego.
Międzynarodowe gwarancje dotyczące małżeństwa i rodziny
Małżeństwo i rodzina znalazły swoje trwałe miejsce w najważniejszych aktach prawa międzynarodowego. Wśród nich szczególną rolę odgrywa Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 r.[9] Ochronę małżeństwa i rodziny zapewniają art. 16 i 12 odnoszące się do zawarcia małżeństwa, prawa do założenia rodziny oraz prawa do jej ochrony. Zgodnie z art. 16 PDPC „1. Mężczyźni i kobiety bez względu na jakiekolwiek różnice rasy, narodowości lub wyznania mają prawo po osiągnięciu pełnoletniości do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny. Mają oni równe prawa w odniesieniu do zawierania małżeństwa, podczas jego trwania i po jego ustaniu. 2. Małżeństwo może być zawarte jedynie za swobodnie wyrażoną pełną zgodą przyszłych małżonków. 3. Rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i państwa”. Gwarancje te potwierdza ogólniejszy co do treści 12 PDPC, zgodnie z którym „Nie wolno ingerować samowolnie w czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne, domowe, ani w jego korespondencję, ani też uwłaczać jego honorowi lub dobremu imieniu. Każdy człowiek ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takiej ingerencji lub uwłaczaniu”.
Koncepcje ochrony małżeństwa i rodziny powtarzają i rozszerzają uchwalone 19 grudnia 1966 r. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych[10] oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych[11], które mają charakter wiążący dla państw-sygnatariuszy. Stosownie do art. art. 23 MPPOiP „1. Rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i państwa. 2. Uznaje się prawo mężczyzn i kobiet w wieku małżeńskim do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny. 3. Żaden związek małżeński nie może być zawarty bez swobodnie wyrażonej i pełnej zgody przyszłych małżonków. 4. Państwa Strony niniejszego Paktu podejmą odpowiednie kroki w celu zapewnienia równych praw i obowiązków małżonków w odniesieniu do zawarcia małżeństwa, podczas jego trwania i przy jego rozwiązaniu. W przypadku rozwiązania małżeństwa należy podjąć środki w celu zapewnienia dzieciom niezbędnej ochrony”. Prawodawca międzynarodowy potwierdził charakter prawny małżeństwa jako związku dwóch osób o różnej płci biologicznej, co oznacza, że ochrona prawna wynikająca z jego postanowień nie obejmuje relacji istniejących pomiędzy osobami tej samej płci. Podobne gwarancje zawiera art. 10 ust. 1 MPPGSiK, który stanowi, że „Należy udzielić jak najszerszej ochrony i pomocy rodzinie jako naturalnej i podstawowej komórce społeczeństwa, w szczególności przy jej zakładaniu i w okresie trwania odpowiedzialności rodziny za opiekę i wychowanie dzieci pozostających na jej utrzymaniu. Związek małżeński powinien być zawierany przy swobodnie wyrażonej zgodzie przyszłych małżonków”.
Europejski system ochrony praw człowieka tworzy Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 r.[12] Postanowienia dotyczące małżeństwa i rodziny zostały pomieszczone w art. 12, w myśl którego „Mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa” oraz art. 8, który przewiduje ochronę życia prywatnego i rodzinnego. Wynika stąd, że EKPC prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny odnosi wyłącznie do mężczyzn i kobiet. Status prawny związków homoseksualnych dookreśla orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, wywodząc prawo osób homoseksualnych z prawa do ochrony życia prywatnego i rodzinnego. W swoich orzeczeniach ETPC, stosując doktrynę „żyjącego instrumentu”, stwierdził że EKPC wymaga interpretowania zgodnie z aktualnymi warunkami społecznymi, kulturowymi i prawnymi. Mając je na uwadze podkreślił fakt kształtowania się europejskiego konsensusu w sprawie prawnego uznania związków homoseksualnych oraz potrzebę instytucjonalizacji tych związków. Według niego pary homoseksualne są w stanie tak samo jak pary heteroseksualne stworzyć stałe, stabilne relacje. Stwierdził także, że uprawnienie par homoseksualnych do oficjalnego uznania ich związku przez państwo jest elementem ich prawa do prywatności i prawa do poszanowania życia rodzinnego. W konsekwencji, brak uregulowania statusu par homoseksualnych stanowi przejaw dyskryminacji[13]. Tym samym dotychczasowy margines uznania przez państwa związków homoseksualnych został ograniczony poprzez nałożenie na państw członkowskie obowiązku uregulowania statusu prawnego tego rodzaju związków.
Odrębny porządek prawny tworzą akty prawa Unii Europejskiej. Podstawowym dokumentem odnoszącym się do analizowanej problematyki jest Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej przyjęta 7 grudnia 2000 r.[14] Celem tego dokumentu jest wyeksponowanie praw podstawowych w celu wzmocnienia ich ochrony w związku z postępującym rozwojem społeczeństwa, postępem społecznym oraz rozwojem naukowym i technologicznym. Do interpretacji postanowień KPP kompetentne są sądy unijne oraz sądy państw członkowskich. Zgodnie z art. 9 KPP „Prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny są gwarantowane zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tych praw”. Przez taką konstrukcję przepisu uniknięto jednoznacznego przesądzania statusu prawnego związków homoseksualnych, odsyłając jednocześnie do prawa krajowego, którego zadaniem jest określenie zakresu korzystania z prawa do zawarcia małżeństwa i prawa do założenia rodziny. Z kolei art. 33 ust. 1 KPP przesądza, że „Rodzina korzysta z ochrony prawnej, ekonomicznej i społecznej”. Stosownie do art. 52 ust. 3 KPP zakres i granice prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego wyznacza EKPC oraz orzecznictwo ETPC. Na marginesie należy dodać, że państwa członkowskie nie przekazały Unii Europejskiej kompetencji w zakresie prawa rodzinnego, co oznacza, że prawodawstwo unijne wykracza poza zakres swoich kompetencji.
Małżeństwo i rodzina w postanowieniach Konstytucji RP
Zagadnienia dotyczące prawa rodzinnego w Konstytucji RP[15] zajmują wiele miejsca, co świadczy o wadze, jaką prawodawca przywiązuje do właściwego określenia relacji małżeńskich i rodzinnych. Ma to ogromne znaczenie ze względu na to, że Konstytucja RP jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.
Podstawowe znaczenie ma art. 18 Konstytucji RP, który przesądza że „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej”. Z faktu zamieszczenia go w rozdziale pierwszym Konstytucji RP wynika, że stanowi konstytucyjną zasadę naczelną (lex generalis) w odniesieniu do szczegółowych zagadnień wyrażonych przez prawodawcę w innych przepisach Konstytucji RP, także regulujących relacje rodzinne[16]. Przepis art. 18 Konstytucji RP określa zasady polityki państwa w stosunku do małżeństwa i rodziny, zobowiązując do podejmowania działań, które umacniają więzi między osobami tworzącymi rodzinę, zwłaszcza więzi istniejące między rodzicami i dziećmi oraz między małżonkami[17].
W treści tego przepisu prawodawca wskazał na cztery podstawowe wartości: małżeństwo, rodzinę, macierzyństwo i rodzicielstwo, uznając je za konstytuujące porządek społeczny w organizacji państwowej i z tego powodu objął je ochroną i opieką. Wskazanie bezpośrednio po sobie tych czterech wartości oznacza wolę ukazania istniejącego pomiędzy nimi związku oraz uznania ich za podstawowe zasady aksjologii konstytucyjnej[18]. Sekwencja zdarzeń, prowadząca od małżeństwa przez rodzinę do rodzicielstwa stanowi wskazówkę, na jakich fundamentach mają być zorganizowane stosunki społeczne w ramach organizacji państwowej.
Prawodawca określa małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny. Użycie liczby pojedynczej wyraźnie wskazuje, że chodzi tu o związek jednej kobiety i jednego mężczyzny. Konstytucja RP łączy z nim pojęcia rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa, co oznacza, że ustawodawca nie ma możliwości ani zmiany tej definicji, ani formułowania takich konstrukcji prawnych, które ograniczałyby funkcje związane z rodzicielstwem rozumianym jako prokreacja i wychowanie dzieci. Ma to szczególne znaczenie dla aksjologii konstytucyjnej i wskazuje, że ustrojodawca daje wyraz tradycyjnemu, ukształtowanemu przez wieki, rozumieniu tych pojęć[19].
Preferowaną przez prawodawcę formą relacji pomiędzy kobietą i mężczyzną jest związek oparty na małżeństwie, które z istoty rzeczy prowadzi do założenia rodziny. Umieszczenie pojęcia rodziny bezpośrednio przed macierzyństwem i rodzicielstwem (art. 18 Konstytucji RP), a także przed przepisami regulującymi ochronę matki oraz dziecka (art. 71 i art. 72 Konstytucji RP) jednoznacznie wskazuje, że rodzina powiązana jest z małżeństwem, a jej istnienie zakłada istnienie dzieci[20].
Rodzicielstwo to fakt biologiczny, określający pochodzenie dziecka od konkretnie określonych rodziców, jest spoiwem związku małżeńskiego. Podkreślenie znaczenia rodzicielstwa oznacza uznanie za szczególną wartość posiadanie dzieci, a także podejmowanych przez obojga rodziców decyzji dotyczących ich poczęcia i urodzenia, a później wychowania. Konstytucyjna ochrona rodzicielstwa oznacza objęcie nią zarówno macierzyństwa, jak i ojcostwa, zarówno praw matki, jak i ojca[21].
Użycie przez prawodawcę dwóch różnych terminów – ochrona i opieka – wskazuje z jednej strony na zamiar określenia dwóch różnych kompleksów zadań i odpowiadających im sfer aktywności organów państwa, z drugiej zaś dokonanie między nimi koniunkcji nakazuje tym organom łączenie różnych form ich działalności. Generalnie rzecz ujmując, z art. 18 Konstytucji RP wypływają nałożone na władze publiczne obowiązki zabezpieczenia małżeństwa, rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa przed wszelkimi zagrożeniami dla ich normalnego funkcjonowania[22]. Ochrona obejmuje działania podejmowane w stosunku do podmiotów zewnętrznych wobec małżonków i rodziny, których celem jest niedopuszczenie do ich zagrożenia, opieka obejmuje działania skierowane do osób tworzących małżeństwo i rodzinę, i zmierza do umocnienia więzi małżeńskich i rodzinnych. W odniesieniu do małżeństwa przejawem ochrony i opieki jest przede wszystkim jego instytucjonalizacja. Jednocześnie zakazane jest tworzenie alternatywnych wobec małżeństwa instytucji, które prowadziłyby w sposób faktyczny do zaprzeczenia celu wprowadzenia do Konstytucji RP tego przepisu[23]. Przejawem ochrony i opieki w odniesieniu do rodziny jest natomiast istnienie skierowanego do władz publicznych nakazu prowadzenia odpowiednio ukierunkowanej polityki, w tym polityki społecznej i gospodarczej, mającej sprzyjać tworzeniu właściwych warunków jej funkcjonowania[24].
Bardziej szczegółowe przepisy z zakresu prawa rodzinnego znajdują się w art. 41 ust. 2 (obowiązek poinformowania rodziny o pozbawieniu wolności), art. 48 (prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami), 53 ust. 3 (prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami) i 70 ust. 3 (wolność wyboru szkół innych niż publiczne) i art. 233 ust. 1 (zakaz wprowadzania ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego i wyjątkowego) Konstytucji RP, które konstytuują zasadę ochrony rodziny.
Instytucja małżeństwa w Polsce regulowane jest przez dwa autonomiczne względem siebie porządki prawne – świecki (państwowy) i kanoniczny (kościelny). Podstawą rozdzielenia prawa świeckiego i kanonicznego jest zasada niezależności i autonomii państwa oraz kościołów i innych związków wyznaniowych wyrażona w art. 25 ust. 3 Konstytucji RP, zgodnie z którym „Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego”. Dualizm tych porządków prawnych jest konsekwencją rozdzielenia sfery społecznej oraz sfery religijnej. Ze względu na to niedopuszczalne jest stosowanie przepisów jednego z systemów dla wypełnienia luki w przepisach drugiego systemu. W konsekwencji małżeństwo zawarte wyłącznie w formie wyznaniowej nie wywołuje skutków cywilnoprawnych. Inaczej mówiąc, małżeństwa zawarte w formie wyznaniowej bez złożenia oświadczenia przez nupturientów woli jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu dla państwa jest wyłącznie formą konkubinatu.
Małżeństwo w prawie kanonicznym jest określane jako matrimonium, pochodzące od dwóch łacińskich wyrazów: mater i munus, oznaczających kolejno: matkę i obowiązek[25], co podkreśla pozycję matki w rodzinie oraz jej rolę w procesie zrodzenia i wychowania dzieci. O wadze, jaką Kościół katolicki przykłada do małżeństwa i rodziny, świadczy zamieszczenie regulacji prawnych odnoszących się do tych instytucji w Kodeksie Prawa Kanonicznego z dnia 25 stycznia 1983 r.[26] Stosownie do kan. 1055 § 1 KPK małżeństwo to „przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury ku dobru małżonków oraz ku zrodzeniu i wychowaniu potomstwa, podniesioną przez Chrystusa Pana – pomiędzy ochrzczonymi – do godności sakramentu”. Konsekwencją sakramentalności małżeństwa jest przymiot jedności i nierozerwalności (kan. 1056). Jedność małżeństwa, określana monogamią, polega na tym, że związek małżeński zawiera jedna kobieta i jeden mężczyzna. Nierozerwalność małżeństwa oznacza, że nie może zostać zawarte na czas określony, ale dozgonnie, czyli do śmierci jednego z małżonków, czego skutkiem jest nieuznawanie przez Kościół katolicki rozwodów.
Dobro małżonków, ku któremu ukierunkowane jest małżeństwo, polega na wzajemnym niesieniu sobie przez małżonków pomocy w każdej dziedzinie wspólnoty życia, integrowaniu tej wspólnoty, rozwijaniu i doskonaleniu własnej osobowości pod względem wartości ogólnoludzkich, kształtowanych w zjednoczeniu z Chrystusem, czyli w dążeniu do świętości. Można powiedzieć, że jest to cel indywidualny małżeństwa[27]. Z kolei zrodzenie i wychowanie potomstwa, ku któremu również ukierunkowane jest małżeństwo, stanowi cel o wymiarze społecznym. W konsekwencji ukierunkowanie na posiadanie potomstwa wyklucza możliwość połączenia dokonywania aktów małżeńskich z jednoczesnym działaniem mającym na celu przeciwdziałanie poczęciu potomstwa.
Przyczyną sprawczą małżeństwa jest zgoda małżeńska (kan. 1057 § l KPK). Zgodę małżeńską określa się jako akt woli, przez który mężczyzna i kobieta w nieodwołalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu stworzenia małżeństwa (kan. 1057 § 2 KPK). Przyjmuje się, że zgoda małżeńska powinna odznaczać się określonymi przymiotami: ma być wewnętrzna, w pełni świadoma, całkowicie dobrowolna, wzajemna i równoczesna. W akcie zgody małżeńskiej strony wzajemnie się sobie oddają i przyjmują, z czego wynika, że przedmiotem tejże zgody są same osoby kontrahentów, a ich wzajemne oddanie się i przyjęcie, otwarte na ich dobro oraz na dobro potomstwa, niepodzielnie ich łączy[28]. Należy dodać, że rodzice katoliccy są uprawnieni i zobowiązani wychować dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi. Rodzice katoliccy mają obowiązek i prawo dobrania takich środków i instytucji, przy pomocy których, uwzględniając miejscowe warunki, mogliby lepiej zadbać o katolickie wychowanie swoich dzieci (kan. 793 § 1 KPK). Z kolei po stronie wszystkich podmiotów życia społecznego istnieje obowiązek poszanowania praw rodziców i udzielenia im odpowiedniej pomocy w ich realizacji.
Rodzina odgrywa niezastąpioną rolę w życiu człowieka, co wyraża się w przypisaniu jej wielu różnorodnych funkcji, bez których nie można sobie wyobrazić istnienia i normalnego funkcjonowania społeczeństwa, będącego sumą rodzin. Funkcje rodziny to ,,wyspecjalizowane oraz permanentne działania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadomionych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory”[29]. Pozwalają wyznaczyć zakres zadań i obowiązków członków rodziny. Istnieje wiele różnych klasyfikacji funkcji rodziny, do najbardziej doniosłych zalicza się funkcje: seksualno-prokreacyjną, wychowawczo-socjalizacyjną, emocjonalno-ekspresyjną, legalizacyjno-kontrolną, ekonomiczno-materialną, opiekuńczo-zabezpieczającą.
Funkcja seksualno-prokreacyjna – wiąże się z zaspokajaniem potrzeb seksualnych małżonków, których naturalną konsekwencją jest posiadanie potomstwa. Jedność funkcji seksualnej i prokreacyjnej wpływała na ilość posiadanego potomstwa, warunkowaną przede wszystkim biologicznie: wiekiem małżonków oraz ich płodnością. Współcześnie rozdziela się funkcję seksualną od prokreacyjnej. Pierwszą ogranicza się wyłącznie do osiągnięcia satysfakcji oraz spełnienia ze strony kobiety i mężczyzny, druga, dzięki rozwojowi medycyny i biotechnologii, pozwala na decydowanie o liczbie dzieci i czasie zrodzenia potomstwa. Dzięki technikom medycznie wspomaganej prokreacji, istnieje nawet możliwość prokreacji bez seksu[30].
Funkcja wychowawczo-socjalizacyjna – oznacza proces wychowywania i socjalizacji dziecka, którego uczy się norm i zasad postępowania, wpaja system wartości i wzorów zachowań obowiązujących w społeczeństwie. Działania takie mają na celu przygotowanie dzieci do samodzielnego życia oraz do możliwie jak najlepszego ich funkcjonowania w społeczeństwie i wypełnienia przyszłych ról społecznych[31]. Proces wychowywania i socjalizacji dziecka rozpoczyna się od chwili jego narodzin, jest realizowany przede wszystkim przez rodziców oraz innych członków najbliższej rodziny. Socjalizacja jest związana z wychowaniem rodzinnym, które zakłada rozumne, wartościowe, odpowiedzialne i efektywne współistnienie wychowywanych i wychowujących we wspólnej przestrzeni wychowawczej[32]. Od tego, jak rodzina wypełni to zadanie, zależy przyszłość dziecka, jego umiejętność włączenia się w życie społeczne. Kształtowanie charakteru oraz interioryzacja norm i zasad życiowych przez dzieci możliwe są tylko w rodzinie, w której istnieją więzi między członkami oraz sprzyjająca atmosfera codziennego życia[33].
Funkcja emocjonalno-ekspresyjna – zawiera odpowiedź na najistotniejsze potrzeby emocjonalne członków rodziny (miłości, więzi, poczucia bezpieczeństwa, poczucia przynależności) oraz potrzeby związane z samoekspresją. Relacje tego typu występują między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz między kolejnymi pokoleniami (dziadkami i wnukami oraz innymi krewnymi). Rodzina nie tylko zaspokaja potrzeby emocjonalne, ale także umożliwia ekspresję własnych emocji. Realizacja niniejszej funkcji wiąże się z uczeniem społecznie akceptowanych form wyrażania uczuć, otwarcia na potrzeby innych, gotowości do pomocy.
Funkcja legalizacyjno-kontrolna – zapewnia formalizację niektórych zachowań, regulację obowiązków i norm obowiązujących zarówno w rodzinie, jak i poza nią, przez to wzajemną kontrolę. Członkowie rodziny kontrolują swoje wzajemnie zachowania, zgodnie z obowiązującym systemem wartości, norm oraz wzorów zachowań obowiązujących w rodzinie i w całym społeczeństwie. Kontrola społeczna wzmacnia spójność grupy oraz wywiązywanie się z ról społecznych pełnionych w rodzinie i poza nią. Funkcjonowanie rodziny, poza normami społecznymi i prawnymi, warunkowane jest przez normy religijne, przez obyczaje i moralność.
Funkcja ekonomiczno-materialna – wiąże się z zaspokajaniem potrzeb bytowych. Rodzina musi zadbać o ekonomiczne podstawy swej egzystencji, pozyskując i gromadząc odpowiednie zasoby materialne. Tworzy je dzięki aktywności zarobkowej rodziców oraz posiadanym zasobom. W zakres funkcji wchodzą zatem pozyskiwanie, utrzymywanie i rozsądne gospodarowanie zarówno dobrami trwałymi (mieszkanie, samochód), jak kapitałowymi (środki finansowe, papiery wartościowe).
Funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca – obejmuje działania związane z opieką nad dziećmi, osobami chorymi oraz w podeszłym wieku. Osoby te zależne są od opieki o pomocy ze strony innych członków bliższej czy dalszej rodziny, ponieważ czy to z powodu wieku czy rozmaitych dysfunkcji życiowych, nie są w stanie samodzielnie zaspokajać swoich podstawowych potrzeb. Rodziny tworzą zatem oparte na więzach pokrewieństwa i żywionych uczuciach wspólnoty samopomocy, umożliwiając swoim członkom w miarę normalne funkcjonowanie.
Powyższe funkcje konsolidują rodziny, określają wzajemne relacje pomiędzy jej członkami oraz zapewniają prawidłowe funkcjonowanie jej członków w rodzinie i poza nią. „Prawidłowa realizacja funkcji w rodzinie stanowi fundament tworzenia się więzi rodzinnych, zaspokajania wszelkich potrzeb członków rodziny, określenia ich miejsca w rodzinie i innych grupach społecznych”[34].
Współdziałanie na rzecz małżeństwa i rodziny
Obowiązek współdziałania na rzecz małżeństwa i rodziny wynika z nakazu zapewnienia im ochrony i opieki. Działania te nie mogą jednak ingerować w autonomię małżeństwa i rodziny. Wynika stąd postulat zachowania przez prawodawcę powściągliwości w regulowaniu należących do sfery życia prywatnego i rodzinnego zachowań ludzi. Państwo ma w swoich działaniach wspierać rodzinę w wykonywaniu jej funkcji społecznych, ale w sposób dyskrecjonalny. Zadania z zakresu wspierania rodziny mają być realizowane zgodnie z zasadą pomocniczości i w konsekwencji ograniczać się do tego, co bezwzględnie konieczne. Wynika to z przekonania, że obowiązkiem władz publicznych ma być aktywne wspieranie rodziny, ale nie zastępowanie jej w realizacji jej funkcji. Działania na rzecz małżeństwa i rodziny wykonuje szereg różnych instytucji państwowych i niepaństwowych, które powinny ze sobą współdziałać. W pierwszej kolejności obowiązek ów spoczywa na organach administracji rządowej oraz na jednostkach samorządu terytorialnego.
Wsparcie rodzinie powinien zapewniać przede wszystkim system oświaty wraz z siecią wszelkiego rodzaju placówek edukacyjnych i oświatowo-wychowawczych. Niezastąpiona jest tu rola nauczyciela w przekazywaniu dzieciom wiedzy teoretycznej, nauczaniu zasad współżycia w grupie społecznej, kształtowania postaw i zachowań.
Niektóre rodziny mają kontakt z Policją, której działania w stosunku do rodziny dotyczą przede wszystkim przypadków przemocy domowej, rozumianej jako umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste współzamieszkujących ze sobą osób, w szczególności narażające je na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Pomoc i wsparcie rodziny przeżywającej trudności w codziennym funkcjonowaniu zapewnia asystent rodziny, który towarzyszy rodzinie, pomaga w przezwyciężeniu życiowych trudności członkom rodziny, ułatwia im wypełnianie ról społecznych, motywuje do zmiany postaw i zachowań. Jeżeli działania te nie przynoszą oczekiwanych rezultatów w działania na rzecz rodziny angażowany jest kurator sądowy, którego zadaniem jest wykonywanie czynności o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związanych z wykonywaniem orzeczeń sądu. Warunkiem skuteczności jego działań jest współdziałanie z władzami lokalnymi, instytucjami państwowymi, organizacjami pozarządowymi, wszelkiego rodzaju fundacjami i stowarzyszeniami, które statutowo zajmują się opieką, wychowaniem, resocjalizacją, leczeniem i świadczeniem pomocy społecznej.
W kontekście działań podejmowanych na rzecz małżeństwa i rodziny należy wskazać zasadę ochrony dobra dziecka. „Pojęcie dobra dziecka, z jednej strony, obejmuje całą sferę najważniejszych jego spraw osobistych, przykładowo takich, jak rozwój fizyczny i duchowy, odpowiednie kształcenie i wychowanie oraz przygotowanie do dorosłego życia, z drugiej zaś – ma ono wyraźny wymiar materialny. Polega on na konieczności zapewnienia dziecku środków do życia i realizacji celów o charakterze osobistym, a w wypadku gdy ma ono swój majątek, także na dbałości o jego interes majątkowy”[35]. Dobro dziecka oznacza więc kompleks wartości o charakterze niematerialnym i materialnym niezbędnych do zapewnienia mu prawidłowego rozwoju fizycznego i duchowego określających całokształt życiowych spraw dziecka. Nakaz ochrony dobra dziecka stanowi podstawową, nadrzędną zasadę polskiego systemu prawa rodzinnego, której podporządkowane są wszelkie regulacje w sferze stosunków pomiędzy rodzicami i dziećmi. W najpełniejszy sposób realizacja zasady dobra dziecka dokonuje się poprzez zapewnienie możliwości jego wychowania w rodzinie, przede wszystkim w rodzinie naturalnej, a więc poprzez pieczę rodzicielską sprawowaną przez osoby związane z dzieckiem więzią biologiczną[36].
Akty normatywne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483 z późn. zm.
Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności, tekst jedn. Dz. U. 2020, poz. 442
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 r., http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948.html, data dostępu: 20 lipiec 2021 r.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r., Dz. U. 1977, nr 38, poz. 167
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r., Dz. U. 1977, nr 38, poz. 169
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r., Dz. U. 1993, nr 61, poz. 284
Konwencja o Prawach Dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r., Dz. U. 1991, nr 120, poz. 526
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej przyjęta 7 grudnia 2000 r., Dz.U.UE.C.303.01 z dnia 14 grudnia 2007 r.
Kodeks Prawa Kanonicznego z dnia 25 stycznia 1983 r., https://sip.lex.pl/akty-prawne/akty-korporacyjne/kodeks-prawa-kanonicznego-286754792, data dostępu: 20 lipiec 2021 r.
Orzecznictwo
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 kwietnia 2003 r. K 18/02, LEX nr 78052
Wyrok Trybunał Konstytucyjnego z dnia 19 maja 2003 r., K 39/01, LEX nr 79779
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 maja 2004 r. K 8/03, LEX nr 112985
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 maja 2005 r., K 16/04, LEX nr 155506
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 kwietnia 2011 r., SK 62/08, LEX nr 824141
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2015, SNO 13/15, LEX nr 1745803
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1997 r., II CKN 90/96, LEX nr 1228425
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Vallianatos i inni przeciwko Grecji z dnia 7 listopada 2013 r., skargi nr 29381/09 i 32684/09
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Oliari i inni przeciwko Włochom z dnia 21 lipca 2015 r., skargi nr 18766/11 i 36030/11
Literatura
Adamski F., Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002
Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012
Błasiak A., Funkcje rodziny w zmieniającej się rzeczywistości, [w:] Wybrane zagadnienia pedagogiki rodziny, A. Błasiak, E. Dybowska (red.), Kraków 2010
Borysiak W., Komentarz do art. 18, [w:] Konstytucja RP. Tom 1. Komentarz do art. 1-86, M. Safjan, L. Bosek (red.), Warszawa 2016
Burkacka I., Monoparentalność, wielorodzina i rodzina zrekonstruowana. Współczesne nazwy modeli życia rodzinnego, „Artes Humanae” 2017, nr 2
Dobrowolski M.. Status prawny rodziny w świetle nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Przegląd Sejmowy” 1999, nr 4
Góralski W., Małżeństwo w prawie kanonicznym, „Prawo Kanoniczne. Kwartalnik prawno-historyczny” 2011, nr 1-2
Janke A. W., Pedagogika rodziny i wychowanie rodzinne, [w:] Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke (red.), Toruń 2006
Kwak A., Rodzina – formy i warunki funkcjonowania, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Tom 5, T. Pilch (red.), Warszawa 2006
Lis W., Konstytucyjne źródła prawa rodzinnego, [w:] Pedagogika rodziny. Podejście systemowe. Tom 3: Wychowanie do rodziny, Marczewski M. (red.), Gdańsk 2018
Lis W., Prawa i obowiązki ojca wobec dziecka poczętego, [w:] Bezpieczeństwo rodziny wobec współczesnych wyzwań, W. Lis (red.), Lublin 2021
Paweł VI, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym „Gaudium et spes”, Rzym 1965, http://ptm.rel.pl/czytelnia/dokumenty/dokumenty-soborowe/sobor-watykanski-ii/141-konstytucja-duszpasterska-o-kosciele-w-swiecie-wspolczesnym-gaudium-et-spes.html, data dostępu: 20 lipiec 2021 r.
Pawluk T., Prawo Kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II. Tom 3. Prawo małżeńskie, Olsztyn 1984
Tyszka Z., System metodologiczny wieloaspektowej integracji analizy życia rodzinnego, Poznań 2001
Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność, Lublin 2001
Wojciech Lis – doktor habilitowany nauk prawnych, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Jego zainteresowania naukowe mają charakter interdyscyplinarny, koncentrują się przede wszystkim wokół zagadnień dotyczących ochrony wolności i praw człowieka, bezpieczeństwa państwa, prawa administracyjnego i prawa medycznego, w tym ochrony praw pacjenta, prawa rodzinnego i zagadnień bioetycznych, a także komunikacji społecznej i swobody wypowiedzi. Badania naukowe łączy z praktyką radcy prawnego.
[1] M. Dobrowolski. Status prawny rodziny w świetle nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Przegląd Sejmowy” 1999, nr 4, s. 21
[2] K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Lublin 2001, s. 194-195
[3] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 kwietnia 2011 r., SK 62/08, LEX nr 824141
[4] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2015, SNO 13/15, LEX nr 1745803
[5] W. Lis, Konstytucyjne źródła prawa rodzinnego, [w:] Pedagogika rodziny. Podejście systemowe. Tom 3: Wychowanie do rodziny, Marczewski M. (red.), Gdańsk 2018, s. 187
[6] Konwencja o Prawach Dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r., Dz. U. 1991, nr 120, poz. 526
[7] A. Kwak, Rodzina – formy i warunki funkcjonowania, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Tom 5, T. Pilch (red.), Warszawa 2006, s. 320
[8] I. Burkacka, Monoparentalność, wielorodzina i rodzina zrekonstruowana. Współczesne nazwy modeli życia rodzinnego, „Artes Humanae” 2017, nr 2, s. 65
[9] Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 r., http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948.html, data dostępu: 20 lipiec 2021 r.
[10] Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r., Dz. U. 1977, nr 38, poz. 167
[11] Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r., Dz. U. 1977, nr 38, poz. 169
[12] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r., Dz. U. 1993, nr 61, poz. 284
[13] Zob. wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Vallianatos i inni przeciwko Grecji z dnia 7 listopada 2013 r., skargi nr 29381/09 i 32684/09; w sprawie Oliari i inni przeciwko Włochom z dnia 21 lipca 2015 r., skargi nr 18766/11 i 36030/11
[14] Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej przyjęta 7 grudnia 2000 r., Dz.U.UE.C.303.01 z dnia 14 grudnia 2007 r.
[15] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483 z późn. zm.
[16] W. Borysiak, Komentarz do art. 18, [w:] Konstytucja RP. Tom 1. Komentarz do art. 1-86, M. Safjan, L. Bosek (red.), Warszawa 2016, s. 466
[17] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 maja 2005 r., K 16/04, LEX nr 155506
[18] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 maja 2004 r. K 8/03, LEX nr 112985
[19] B. Banaszak, Komentarz do art. 18, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, s. 147
[20] W. Borysiak, Komentarz do art. 18, [w:] Konstytucja RP. Tom 1. Komentarz do art. 1-86, M. Safjan, L. Bosek (red.), Warszawa 2016, s. 487
[21] Szerzej: W. Lis, Prawa i obowiązki ojca wobec dziecka poczętego, [w:] Bezpieczeństwo rodziny wobec współczesnych wyzwań, W. Lis (red.), Lublin 2021
[22] B. Banaszak, Komentarz do art. 18, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, s. 152
[23] W. Borysiak, Komentarz do art. 18, Nb 175, [w:] Konstytucja RP. Tom 1. Komentarz do art. 1-86, M. Safjan, L. Bosek (red.), Warszawa 2016
[24] Wyrok Trybunał Konstytucyjnego z dnia 19 maja 2003 r., K 39/01, LEX nr 79779
[25] T. Pawluk, Prawo Kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II. Tom 3. Prawo małżeńskie, Olsztyn 1984, s. 15
[26] Kodeks Prawa Kanonicznego z dnia 25 stycznia 1983 r., https://sip.lex.pl/akty-prawne/akty-korporacyjne/kodeks-prawa-kanonicznego-286754792, data dostępu: 20 lipiec 2021 r.
[27] W. Góralski, Małżeństwo w prawie kanonicznym, „Prawo Kanoniczne. Kwartalnik prawno-historyczny” 2011, nr 1-2, s. 130
[28] Paweł VI, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym „Gaudium et spes”, Rzym 1965, punkt 48, http://ptm.rel.pl/czytelnia/dokumenty/dokumenty-soborowe/sobor-watykanski-ii/141-konstytucja-duszpasterska-o-kosciele-w-swiecie-wspolczesnym-gaudium-et-spes.html, data dostępu: 20 lipiec 2021 r.
[29] Z. Tyszka, System metodologiczny wieloaspektowej integracji analizy życia rodzinnego, Poznań 2001, s. 45
[30] Zagadnienia te reguluje głównie ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności, tekst jedn. Dz. U. 2020, poz. 442
[31] W. Lis, Konstytucyjne źródła prawa rodzinnego, [w:] Pedagogika rodziny. Podejście systemowe. Tom 3: Wychowanie do rodziny, Marczewski M. (red.), Gdańsk 2018, s. 200
[32] A. W. Janke, Pedagogika rodziny i wychowanie rodzinne, [w:] Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke (red.), Toruń 2006, s. 85, 88, 96
[33] F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s. 147
[34] A. Błasiak, Funkcje rodziny w zmieniającej się rzeczywistości, [w:] Wybrane zagadnienia pedagogiki rodziny, A. Błasiak, E. Dybowska (red.), Kraków 2010, s. 73
[35] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1997 r., II CKN 90/96, LEX nr 1228425
[36] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 kwietnia 2003 r. K 18/02, LEX nr 78052
