Spis treści

1. Streszczenie
2. Słowa kluczowe
3. Wprowadzenie (definicja tematu)
4. Istota
5. Historyczne ujęcie
6. Stan rzeczy
7. Aspekty prawne: ustawodawstwo, orzecznictwo
8. Aspekty praktyczne
9. Bibliografia
10. Zobacz także (powiązane hasła)
11. O autorze

Streszczenie

W haśle feminizm (a wolność religijna) poddano analizie zjawisko feminizmu w kontekście fenomenu wolności religijnej. Omówieniu etymologii terminu oraz jego uwarunkowań historycznych będzie towarzyszyła analiza zjawiska w ujęciu istotnościowym, w odniesieniu do szerszego wymiaru wolności religijnej.

Zwraca się uwagę na problem sprzeczności prawa do wolności religijnej czy wolności przekonań z prawami kobiet, co ujawnia się w braku zdecydowanej współpracy promotorów wolności religijnej czy też wolności przekonań z działaczami na rzecz  równości płci, a wręcz w opozycyjności podejmowanych przez te dwie strony działań. Fakt niebrania religii pod uwagę przez tzw. ruchy na rzecz praw kobiet, a jedynie upatrywania w niej źródeł szkodliwych praktyk, dyskryminacji oraz patriarchatu skutkuje postrzeganiem religii jako zagrożenia dla kobiet.

Analiza zjawiska feminizmu w kontekście wolności religijnej z jednej strony ujawnia tendencję do postrzegania wolności religijnej jako twardej przeszkody w osiąganiu równości płci, co skutkuje kładzeniem nacisku na ochronę kobiet przed religią. Z drugiej strony ukazuje, że walkę o równość płci postrzega się jako zagrożenie dla ochrony wartości i praktyk religijnych.

Słowa klucze

Feminizm, wolność, religia, wolność religijna, sufrażystki, emancypacja

Wprowadzenie

Termin „feminizm” wywodzi się od łacińskiego określenia kobiety (femina) i oznacza zestaw idei oraz odzwierciedlające je ruchy społeczno-polityczne deklarujące tzw. wyzwalanie kobiet w imię utrzymywania równości płci. Za twórcę terminu féminisme uważa się francuskiego filozofa, socjalistę utopijnego Charlesa Fouriera^[1], który użył go po raz pierwszy w roku 1837.

Zwolennicy nurtów feministycznych uznają, że kobiety traktowane są niesprawiedliwie ze względu na przyjmowany w społeczeństwach tzw. męski punkt widzenia. Uprzywilejowanie polityczne, ekonomiczne, społeczne oraz osobiste mężczyzn powoduje odczucie niesprawiedliwego traktowania, marginalizowania kobiet posunięte do wykluczenia ich praw w różnych obszarach. Proces ekskluzji przerwany zostaje najpierw na poziomie świadomości, następnie w sferze głoszonych idei oraz poprzez ich urzeczywistnianie w życiu społecznym.

Wszelkie procesy związane z ekskluzją czy też inkluzją kobiet można rozpatrywać w kontekście problematyki wolności religijnej. Wypada wówczas wziąć pod uwagę różne religie oraz wypracowane przez nie koncepcje Boga i człowieka.

Kluczowe kwestie, w których zaobserwować można napięcie pomiędzy feminizmem a prawem do wolności religijnej, związane są m.in. z przymusowym zawieraniem małżeństw, noszeniem muzułmańskich nakryć głowy lub całego ciała (hidżab, burkini, czador, nikab), okaleczaniem kobiet z powodów religijnych czy też przebywaniem transseksualnych mężczyzn w  schroniskach czy więzieniach przeznaczonych dla kobiet.

Historyczne ujęcie

Myśl feministyczna, mimo że kojarzona z rewolucją francuską, bowiem odwołuje się do wtedy powstałej Deklaracji Praw Kobiety i Obywatelki^[2], była obecna w historii idei dużo wcześniej. Można ją odnaleźć już w epoce renesansu, ale i przedtem, w głosach sławnych kobiet polemizujących z „męskim porządkiem świata”, zarówno politycznym, jak i społecznym czy religijnym.

Na temat zrównania praw kobiet i mężczyzn, nierównego ich traktowania oraz edukacji kobiet i ich prawa do pracy wypowiedziała się feministyczna intelektualistka Mary Wollstonecraft w utworze Wołanie o prawa kobiety z 1792 r.^[3]. Zarówno autorka, jak i jej córka Mary Wollstonecraft Shelley zostawiły po sobie spuściznę traktującą o walce klasowej, ale także o sprawiedliwym traktowaniu kobiet. Publikacje obu były uznane za niebezpieczne i w pewnym sensie rewolucyjne, bowiem powstawały w czasach specyficznych, kiedy traktowano kobietę jako niezdolną do decydowania o sobie samej (np. w kwestiach majątku) i prawnie podporządkowaną mężczyźnie, a wręcz uzależnioną od ojca lub męża.

W literaturze przedmiotu mówi się o tzw. falach feminizmu^[4]. Pierwsza, przypadająca na połowę XIX w., bazowała na ruchach sufrażystek^[5], których nazwa nawiązywała do łacińskiego określenia głosu wyborczego (suffragium). Prawo wyborcze kobiety uzyskały dopiero pod koniec owego wieku i było to w roku 1893 w Nowej Zelandii. Natomiast w Europie większość krajów przyznała prawa wyborcze kobietom w latach 20. i 30. kolejnego, czyli XX stulecia i zjawisko owo uznaje się za zmierzch pierwszej fali feminizmu. I wojna światowa zdecydowanie zmieniła strukturę zatrudnienia, a masowe zaangażowanie kobiet w pracę zawodową spowodowało przełamanie wielu stereotypów dotyczących tzw. płci pięknej, a zarazem słabej.

O ile pierwsza fala feminizmu z połowy wieku XIX przyniosła bezsprzecznie pozytywne skutki, o tyle kolejna fala, występująca w drugiej połowie wieku XX, a dokładnie w latach 60. i 70., wprowadziła rozróżnienie na płeć biologiczną i kulturową. Spektakularne palenie staników, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, miało być oznaką walki ze zjawiskiem uprzedmiotawiania wizerunku kobiety w kulturze. Pozytywnym skutkiem drugiej fali był na pewno dostęp do uniwersytetów oraz zniesienie segregacji płciowej w ogłoszeniach o pracę. Natomiast zdobycze w postaci antykoncepcji oraz prawa do aborcji, mocno naznaczone moralnie, pozostają wciąż dyskusyjne. Zwłaszcza w kontekście wolności religijnej rozpatrywanej jako prawo zakorzenione w naturze człowieka, uznawane i regulowane przez państwo, stanowić mogą przedmiot kontrowersji, często generujących kolejne antagonizmy.

Praktycznie już w latach 80. ubiegłego stulecia mówić można o trzeciej fali feminizmu, która poszerzyła pole semantyczne terminu o zagadnienia różnorodności kulturowej, etnicznej, rasowej czy religijnej, a w końcu płciowej oraz orientacji seksualnych. Świadomość kobiet co do ich równości z mężczyznami nie do końca przekładała się na rzeczywistość dnia codziennego, co było widoczne chociażby w nierównych wynagrodzeniach za tę samą pracę. Przyczyniło się to do powstawania ruchów feministycznych powiązanych z szeroko rozumianymi ruchami społecznymi, zajmującymi się takimi kwestiami jak ekologia, pacyfizm, alterglobalizm czy LGBT. Feministki poszerzały zakres swojego działania, wprowadzając tzw. kobiecą perspektywę czy też kobiece doświadczenie w opis zastanej rzeczywistości. Powstały nowe odczytania dotychczasowej spuścizny uwzględniające to, co charakterystyczne dla kobiety. Trzecią falę opisuje się jako ruch złożony, niejednorodny, o różnych odcieniach i propozycjach, szczególnie dotyczących wizerunku kobiety i jej ról w świecie współczesnym. Wyraźnie ujawniały się również problemy tzw. mniejszości doświadczających dyskryminacji, a deklarowana równość nie tylko kobiet i mężczyzn, ale właśnie wszystkich marginalizowanych grup społecznych kolejny raz poszerzyła spektrum myślenia i działania feministek.

Istota

Przy podejmowaniu prób rozwiązania dylematów z pogranicza prawa do wolności religii lub przekonań oraz praw kobiet najistotniejszym wciąż wydaje się dokładne zrozumienie funkcji religii. Niewłaściwie pojmowane doktryny, tradycje i normy religijne mogą być (wbrew swemu prawdziwemu celowi) wykorzystywane do zachęcania i usprawiedliwiania dyskryminacji ze względu na płeć oraz łamania praw kobiet. Religia może jednak stanowić także pozytywne źródło motywacji i mobilizacji w walce o równość płci i niedyskryminację. Religia jest często ważnym czynnikiem przeciwdziałającym dyskryminacji ze względu na płeć. Jednak dyskryminacja ta ma charakter złożony i wieloaspektowy, obejmuje czynniki religijne, ekonomiczne, polityczne, kulturowe, społeczne i historyczne. W związku z tym również reakcje na dyskryminację muszą być wieloaspektowe. Podmioty religijne, choć często mogą odgrywać w tym przeciwdziałaniu ważną rolę, nie powinny działać samodzielnie, lecz we współpracy z innymi podmiotami.

Podejmując wyzwanie głębszej analizy problemu wolności religii w kontekście równości płci, należy koniecznie mieć na uwadze wspomnianą wyżej złożoność zagadnienia. Postawa odważnego badania i opisywania różnorodnych funkcji, jakie religia może pełnić w odniesieniu do postulatów równości płci, przyniesie większe korzyści niż przyjmowanie a priori, że religia z natury odgrywa pozytywną lub negatywną rolę.

W rozważaniach nad feminizmem w kontekście wolności religijnej za punkt wyjścia można przyjąć koncepcję człowieka wolnego, który w swoich wyborach nie kieruje się jedynie popędami. Wolność ta oznacza również prawo do przyjmowania, wyznawania oraz uzewnętrzniania religii, z którą się identyfikuje i do której w sposób wolny przynależy.

Właściwe rozumienie związku wolności religijnej i feminizmu wymaga zrozumienia zakresu omawianych praw. Błędne jest bowiem utożsamianie lub porównywanie wolności religijnej z prawem chroniącym religię np. patriarchalną, konserwatywną itp., podobnie jak błędem jest włączanie postulatów równouprawnienia płci do sfery wolności sumienia i przekonań. Zapisy chroniące wolność religijną jako jedno z praw człowieka wskazują na ochronę nie tyle religii jako takiej, lecz prawa jednostki do posiadania i praktykowania religii czy przekonań, samodzielnie lub we wspólnocie. A zatem wolność religii nie może być rozumiana jako prawo kobiet do interpretowania i praktykowania swojej religii w sposób, który może zaprzeczać tradycji czy zniekształcać normy głównego nurtu, bowiem nie chroni się praktyk religijnych naruszających prawa innych. Powyższy wywód stanowi klucz do rozumienia istotnościowego związku między wolnością religijną a feminizmem.

Stan rzeczy

Między wolnością religijną a równością płci istnieją pewne napięcia, które dotyczą na przykład konfliktu wynikającego z realizacji jednego prawa przy ograniczeniu innego. Mimo że nie ma wewnętrznej sprzeczności między wolnością religijną a prawami kobiet, relacja między nimi jest złożona i trudna, często dochodzi do kwestionowania czy wręcz łamania obu grup praw. W badaniach podkreślana jest korelacja między wysokim stopniem surowości religii dominującej w państwie a niskim wskaźnikiem ochrony praw kobiet^[6]. Zwolennicy wolności religii i przekonań nie usprawiedliwiają żadnej formy dyskryminacji motywowanej religijnie, ale chronią prawo człowieka do życia w zgodzie z wartościami wynikającymi z jego religii. Nadużycie takiego podejścia może prowadzić do wykorzystywania religijnego tabu do przemilczania aktów przemocy lub zaprzeczania ofiarom. Powstać może tym samym cała strategia przemocy ze względu na płeć, gdzie gwałt, przymusowa sterylizacja czy też przymusowe małżeństwo są dozwolone, usprawiedliwione czy wręcz uprawomocnione.

Spośród istotnych problemów występujących na styku wolności religii i przekonań z prawami kobiet wymienić należy:

1. Dyskryminujące prawo rodzinne
   Szacuje się, że 2.5 miliarda kobiet i dziewcząt^[7] żyje w krajach, w których panuje dyskryminacja ze względu na płeć. Kwestie wyznaniowe w prawie rodzinnym lub w odniesieniu do statusu osobistego są szczególnie istotne przy omawianiu zagadnień zarówno praw kobiet, jak i wolności religijnej.
   W krajach z oficjalną religią państwową prawo rodzinne opiera się na tej religii i może być bezpośrednio oraz formalnie administrowane przez sąd, bowiem wspólnoty religijne kierujące się określonymi normami religijnymi są chronione przez własne sądy. Wyznaniowe prawo rodzinne wiąże się zazwyczaj z dyskryminacją ze względu na płeć – kobietom przyznaje się inne prawa niż mężczyznom, zazwyczaj krzywdzące w zakresie opieki, małżeństwa, rozwodu, dziedziczenia czy majątku. Jednocześnie widoczna jest dyskryminacja ze względu na religię czy przekonania, bowiem kobietom przyznaje się różne prawa w zależności od ich tożsamości religijnej czy przekonań. Wspomniane regulacje prawne mogą naruszać prawo do wolności od przymusu, m.in. w przypadku, gdy prawo do zawarcia małżeństwa lub opieki nad dziećmi jest uzależnione od przejścia na inną religię. Kwestią z obszaru wolności religijnej, która mocno wybrzmiała dzięki feminizmowi, są przymusowe małżeństwa – proceder przeciwny naturze tej instytucji, tkwiącej m.in. w dobrowolności  zawarcia.
2. Przemoc ze względu na płeć
   Przywołane zjawisko powiązane jest ściśle z patriarchalnymi normami religijnymi. Przemoc wobec płci żeńskiej mogą legitymizować także koncepcje kobiety jako stojącej niżej w hierarchii, czystej oraz słabej, służące utrzymaniu porządku patriarchalnego. Istnieją obszary, w których przemoc owa uwidacznia się w polityce i przepisach, które umniejszają np. wartość zeznań kobiet czy umożliwiają sprawcom przemocy powoływanie się na tzw. honor oraz zawieranie małżeństwa z ofiarą w celu zminimalizowania kary, a nawet uniknięcia odpowiedzialności karnej. Kobiety stanowią szczególną grupę ofiar przemocy, bowiem doświadczają braku uznania ich krzywdy przez społeczność lub grupę, w której funkcjonują. Stanowi to dla nich dodatkowe źródło cierpienia.
   W przypadkach konfliktów na tle religijnym lub ucisku i dyskryminacji mniejszości religijnych czy etnicznych szczególnie narażone na przemoc ze względu na płeć są właśnie kobiety oraz dziewczęta.
3. Szkodliwe praktyki
   Za kolejny problem z pogranicza feminizmu i wolności religijnej można uznać obrzezanie kobiet i warto podać kraje, które stosują w wysokim stopniu ów zabieg okaleczający kobiety. Kolejność podaje się wg procentowego wskaźnika: Somalia, Gwinea, Dżibuti, Sierra Leone, Mali, Egipt, Sudan, Erytrea, Burkina Faso, Gambia, Etiopia, Mauretania, Liberia, Irak. Dominują, jak widać, kraje muzułmańskie, przy czym w pierwszych dwunastu wymienionych odsetek obrzezanych kobiet waha się między 69% a 98%, natomiast w dwóch ostatnich wynosi 50% i 8%^[8].
   Do praktyk uzasadnianych przekonaniami religijnymi lub kulturowymi, a szkodzących prawom kobiet należą okaleczenia żeńskich narządów płciowych, chaty menstruacyjne, przymusowa konwersja dzieci. Nie są one związane z religią per se, a przynajmniej nie z głównymi religiami świata, ale mogą być konsekwencją błędnej interpretacji religii.  Państwa zobowiązane są do eliminacji wszelkich szkodliwych praktyk oraz uchylania sankcjonujących je przepisów.
   Fakt, że państwo jest świeckie, nie oznacza, że powinno zezwalać na poddawanie swoich obywateli dyskryminującym i szkodliwym normom dotyczącym płci. Nie zobowiązuje go to również do powstrzymywania się od interwencji w celu zapobiegania szkodliwym praktykom pod pretekstem, że takie praktyki są oparte na "etosie religijnym". Dalekosiężnym celem wydaje się doprowadzenie do takiej reformy, by przestrzeganie norm dotyczących płci nie stanowiło jednocześnie uzasadnienia dla zakazu lub ograniczania praktyk religijnych społeczności.
   Ingerencja w ciało kobiet, jego okaleczanie bez względu na jakiekolwiek motywacje może być napiętnowane.
4. Zdrowie reprodukcyjne
   Istotnym i wzmiankowanym już problemem sytuującym się na styku feminizmu i wolności religijnej są antykoncepcja i aborcja. Ogólnie rzecz biorąc, grupy feministyczne twierdzą, że dostęp kobiet do usług z obszaru zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego jest poważnie ograniczony, na przykład na skutek ograniczeń prawnych dotyczących aborcji. Wskazują na ograniczenia w dostępie do antykoncepcji, w tym na wymóg zgody opiekuna prawnego, oraz ograniczenia w dostarczaniu edukacji seksualnej i reprodukcyjnej/prokreacyjnej czy rzetelnej informacji. Podkreślają, że religia często w sposób wyraźny lub dorozumiany dostarcza uzasadnień dla powyższych ograniczeń. Szczególnie kontrowersyjna jest kwestia aborcji. Niektórzy twierdzą, że ograniczenia w dostępie do niej stanowią naruszenie prawa kobiety do wolności religijnej, ponieważ uniemożliwiają jej korzystanie z własnego sumienia w celu podejmowania autonomicznych decyzji. Zarazem wolność sumienia i religii wymaga, aby personel medyczny i pracownicy służby zdrowia mogli powołać się na klauzulę sumienia i odmówić udziału w aborcji lub innych usługach zdrowotnych, które są sprzeczne z ich wartościami moralnymi lub religijnymi.
5. Sposób ubierania się kobiet w przestrzeni publicznej
   W kulturze Zachodu podkreśla się, że sposób ubierania się muzułmańskich kobiet w przestrzeni publicznej jest kontrolowany przez władze muzułmańskie i uznany za symbol patriarchatu ugruntowanego i upublicznianego. Natomiast na Bliskim Wschodzie zakrywanie się przez kobiety ma swoje uwarunkowania zarówno religijne, jak i polityczne. Zwróćmy uwagę, że chodzi przede wszystkim o mężatki i panny raczej z wyższych warstw, bowiem odkryte publicznie pojawiały się niewolnice i prostytutki. Jednak poza wszelkimi uwarunkowaniami historycznymi, religijnymi czy politycznymi niezaprzeczalnie jest to zjawisko stworzone, a zarazem narzucone przez męski punkt widzenia i stanowi dla kobiet swoiste ograniczenie. W dyskusji publicznej islamski strój kobiecy uznawany jest nie tylko za zniewolenie kobiety, ale też za symbol jej przynależności do mężczyzny. Kobiety muzułmańskie tłumaczą, że ich strój oznaczać ma nie tyle posłuszeństwo wobec mężczyzny jako ojca czy męża, ale samego Allaha. Inną kulturowo uwarunkowaną argumentacją jest wskazywanie na dziedzictwo wnoszone przez ich matki, a związane z ochroną przed mężczyznami  innymi niż mąż.

Aspekty prawne

Równość praw kobiet i mężczyzn w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym gwarantuje w Polsce Konstytucja RP w artykule 33:

1. Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,

politycznym, społecznym i gospodarczym.

2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

Równość gwarantują również m.in. następujące akty prawa międzynarodowego:

1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948), Preambuła, akapit 3^[9].
2. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (1950), art. 12 i 14^[10].
3. Konwencja nr 103 Międzynarodowej Organizacji Pracy (1952), art. 2^[11].
4. Konwencja o prawach politycznych kobiet (1953), art. 1–3^[12].
5. Konwencja o obywatelstwie kobiet zamężnych (1957), art. 1–3.^[13]
6. Konwencja w sprawie zgody na zawarcie małżeństwa, najniższego wieku małżeńskiego i rejestracji małżeństw (1962), art. 1–3^[14].
7. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966), art. 3^[15].
8. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (1966), Art. 23^[16].
9. Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (1979), art. 1^[17].
10. Deklaracja wiedeńska i program działań (1993), część I, art. 18 i 19; część II, art. 38^[18].
11. Deklaracja o eliminacji przemocy wobec kobiet (1993), art. 1^[19].
12. Konwencja Rady Europejskiej o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (2011)^[20].

Mimo związku łączącego wolność wyznania i przekonań z kwestią równości kobiet bardzo trudno dostrzec między nimi synergię, bowiem w powszechnym odbiorze prawa kobiet do równości kolidują z prawem do wolności wyznania. Korektę tego błędnego przekonania poprzedzać może refleksja nad uniwersalnością, niepodzielnością i współzależnością wszystkich norm dotyczących praw człowieka, co oznacza ich wzajemne powiązanie. Wykazanie związku między prawem do wolności religijnej a równouprawnieniem kobiet pozwoli na wzmocnienie i lepszą ochronę każdego z nich.

Wymienione wyżej przepisy dotyczące prawa do wolności religijnej, szczególnie art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Deklaracja w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach (1981)^[21] gwarantują je każdemu, niezależnie od płci. Z kolei zawierająca 30 artykułów Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, będąca głównym źródłem prawnym dotyczącym równości kobiet, w ogóle nie wspomina o wolności religijnej lub religii. Dokument ów nie zawiera nawet standardowego postanowienia o niedyskryminacji obejmującego niedyskryminację ze względu ma religię lub inny status. Dysproporcje te w pewnym sensie wyrównuje organ monitorujący realizację postanowień Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, którym jest Komitet Praw Człowieka ONZ. W Komentarzu generalnym nr 18zawarł on postanowienia dotyczące niedyskryminowania z wielu powodów (art. 2 i 26), równego korzystania z praw przez mężczyzn i kobiety (art. 3), a także prawa do wolności religijnej (art. 18)^[22]. W Komentarzu ogólnym nr 28 odnosi się do kwestii wolności religijnej i równości kobiet^[23].

Mimo że w najważniejszych instrumentach międzynarodowych dotyczących praw człowieka, dyskryminacja ze względu na płeć oraz religię jest zakazana, przepisy dotyczące praw człowieka takich jak wolność religijna i równość kobiet nie są w pełni uwzględnione.

Głównym powodem, dla którego utrzymuje się wciąż dysproporcja między prawem do wolności religii i przekonań oraz prawem kobiet do równości, jest fakt, iż liczne naruszenia praw człowieka dotyczące kobiet i dziewcząt dokonywane są w imię religii (zazwyczaj państwowej) oraz praw religijnych, albo też dominujące w danym państwie wartości religijne nie pozwalają na implementację międzynarodowych standardów równości.

Na przykład w Algierii warunkiem zniesienia dyskryminacji kobiet jest brak sprzeczności postulatów równości z przepisami kodeksu rodzinnego, w Egipcie zaś kobiety podlegają w pierwszej kolejności islamskiemu szariatowi. Natomiast w Indiach zobowiązanie państwa do zajęcia się uprzedzeniami dotyczącymi niższego statusu kobiet, ich dyskryminacją oraz nierówną pozycją w małżeństwie i życiu rodzinnym jest podejmowane wyłącznie z inicjatywy i za zgodą każdej społeczności. Regulują to prawa dotyczące statusu osobistego, które są prerogatywą określonych społeczności.

Osiągnięcie zgodności między prawem do wolności religijnej i prawem kobiet do równego traktowania wymaga uznania pozytywnej roli, jaką władze religijne mogą odegrać w zakresie ochrony przed szkodliwymi praktykami wobec kobiet na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym. Potrzebne jest zbadanie wpływu religijnych organizacji pozarządowych, nauczania i doktryny religijnej, a także samego prawa do wolności sumienia i religii na poprawę sytuacji kobiet. Za niezbędną uznać należy zarówno edukację religijną lub w zakresie problematyki wolności religijnej, jak i edukację społeczną promującą równość kobiet. Zwiększanie świadomości w obu tych obszarach może zmobilizować pozytywne działania w kierunku usuwania podstawowych przyczyn nierówności.

Aspekty praktyczne

Problematyka praw człowieka, mechanizmów ich ochrony oraz egzekwowania znalazła wyraz nie tylko w konkretnych aktach prawnych, ale również w debacie społecznej w postaci publikacji naukowych i popularnonaukowych oraz konferencji organizowanych w różnych środowiskach.

Istnieją przyczynki, by stwierdzić, że zarówno sprawy religii, jak i płci w zakresie równości praw wciąż są niedostatecznie sformułowane. Brakuje międzynarodowego instrumentu prawnego odnoszącego się do praw człowieka, który w najbardziej efektywny sposób rozwiązywałby konflikty zarówno po stronie praw kobiet, jak i wolności religii lub przekonań. Sformułowane wyżej spostrzeżenia dotyczące działań podejmowanych przez zwolenników wolności religii lub przekonań ujawniają rozbieżność tych działań z prawami kobiet, a ściślej – ze skutecznością postulatów niedyskryminowania ze względu na płeć. Zastanawia przyczyna, dla której prawa kobiet i dziewcząt odnoszone są nieustannie do religii. W tym przypadku warto wrócić do zagadnienia zasygnalizowanego na początku niniejszego tekstu, czyli do koncepcji kobiety w różnych religiach świata oraz obrazu Boga kreowanego w kulturze.

Znane z praktyki sądowniczej kazusy^[24]  spraw o równość praw kobiet w kontekście wolności religii lub przekonań dobitnie wskazują na uprzywilejowanie neutralności w manifestowaniu symboli religijnych w przestrzeni publicznej, np. w miejscu pracy czy kształcenia. Istotnym czynnikiem różnicującym w zakresie przyznawania prawa np. do noszenia stroju lub symboli religijnych jest właśnie płeć. Istnieją kazusy prawne ujawniające zastosowanie dyskryminującego prawa jedynie wobec kobiet. Orzecznictwo sądu w omawianej tu materii wskazuje na brak odstępstwa od uregulowań prawnych czy naruszenia stosownych artykułów prawnych odnoszących się do wolności religii, sumienia i myśli.

Głębsza refleksja nad relacją między feminizmem a wolnością religijną powinna prowadzić do ustanowienia konstruktywnych zasad, na których opierać będzie się związek między prawami płci oraz wolności religijnej. Wprowadzanie harmonii między prawami płci oraz wolnością religijną poprzez dostrzeganie aktualnych potrzeb kobiet i wzmacnianie ich roli we wspólnotach, szczególnie religijnych, wydaje się najbardziej trafnym podejściem do omawianego problemu. Jednym z możliwych kierunków działań jest skupienie się na realnych i konkretnych potrzebach kobiet ponad trendem przeciwstawiającym religię świeckości. Zatem wzmacnianie pozycji kobiet we wspólnotach religijnych będzie wspierało zarówno rozwój religii i wolności religijnej, jak również dla równość kobiet i mężczyzn. Istotnym czynnikiem zmiany na rzecz równości praw jest wspólnota religijna. Dlatego poszanowanie praw wspólnot, a szczególnie ich autonomii, stwarza przestrzeń dla swoistej ewolucji od wartości i tradycji własnych do inkluzji świeckich wartości kulturowych. Osiągnięcie równości na różnych płaszczyznach dokonuje się za sprawą przywódców religii oraz instytucji religijnych promujących zmianę społeczną, przestrzegających i broniących praw każdego człowieka oraz realizujących ideę pokoju. Ważne są konkretne działania eliminujące stereotypy związane z płcią. Otwarcie na inne tradycje religijne i kulturowe może wzbogacić i uzupełnić uniwersalną koncepcję równości. Potrzebna jest świadoma refleksja nad tym, w jaki sposób zasady religijne wzmacniają pozycję kobiet, a tym samym zwiększają ich sprawczość chociażby poprzez nadawanie im odpowiedzialnych stanowisk w administracji wspólnot religijnych.

Istotnym aspektem działań na rzecz równości płci jest edukacja na temat praw człowieka, której celem powinno być wyeliminowanie wzorców zachowań wynikających z uprzedzeń wobec kobiet. Z edukacją w zakresie równości płci korespondują programy edukacyjne eliminujące wszelkie, również jedynie domniemane stereotypy religijne dotyczące płci.

Warto wreszcie postulować pluralizm religijny we wszelkich aktywnościach realizowanych na rzecz równości płci, a także uwzględnienie perspektywy płci w inicjatywach podejmowanych na rzecz wolności religijnej. Koncepcja komplementarności i współodpowiedzialności sprzyja poszanowaniu godności człowieka jako kobiety i mężczyzny.

Bibliografia

Ciechomska M., Od matriarchatu do feminizmu, Wyd. Nauk. Brama, Poznań 1996.

Czakon T., Od marksizmu do feminizmu, Uniwersytet Śląski, Katowice 2009.

Falski J., Państwo laickie wobec problemu prezentowania symboli religijnych „Państwo i Prawo” 2006, Nr 6. 7.

Falski J, Europejskie kryteria wolności sumienia i wyznania a islam, „Państwo i Prawo” 2008, Nr 9.

Fourier Ch., Le Nouveau monde amoureux, Paris, Salim Bouzekouk 2019.

de Gouges O., Deklaracja Praw Kobiety i Obywatelki, Gdańsk, ASP Gdańsk 2018.

Killian C., The other side of the veil. North African Women in France respond to the headscarf affair, “Gender & Society” 2003, tom 17, Nr 4.

Nym Mayhal L.E., Sufragettes, [in:] The Oxford Encyclopedia of Women. World History, Bonnie G. Smith (ed.), Oxford, Oxford University Press 2008.

Wieruszewski R., Wyrzykowski M., Kondratiewa-Bryzik L., (red.), Prawne granice wolności sumienia i wyznania, Wolters Kluwer, Warszawa 2012.

Wollstonecraft M., Wołanie o prawa kobiety, Mamania, Warszawa 2011.

Zobacz także (powiązane hasła)

Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis Humanae, godność ludzka, nowożytne koncepcje wolności religijnej (XV-XVIII w.), prawa człowieka

Źródła internetowe

Harden N., How Gender Theory Undermines Reality, https://adflegal.org/article/how-gender-theory-undermines-reality, dostęp z: 1.12.2023.

Evans B., What Does It Mean to Be Pro-Life?, https://adflegal.org/article/what-does-it-mean-be-pro-life, dostęp z: 1.12.2023.

Musoka L., Religion and the Crisis of Displaced Persons: Gender, Religion, and Displacement, https://berkleycenter.georgetown.edu/posts/religion-and-the-crisis-of-displaced-persons-gender-religion-and-displacement, dostęp z: 1.12.2023.

(Some) Women’s March: The Intersection of Feminism, Religious Freedom, and the Pro-Life Movement, https://berkleycenter.georgetown.edu/posts/some-women-s-march-the-intersection-of-feminism-religious-freedom-and-the-pro-life-movement, dostęp z: 1.12.2023.

Ghanea N., Navigating the Tensions: Women’s Rights, Religion and Freedom of Religion or Belief, “Religion & Human Rights” 2021, 16(2-3), pp. 67-92https://brill.com/view/journals/rhrs/16/2-3/article-p67_2.xml, dostęp z: 29.11.2023.

Petersen M.J., Freedom of Religion or Belief and Women’s Rights,
https://www.humanrights.dk/files/media/document/Brief_no4_03%20FINAL-a.pdf, dostęp z: 1.12.2023.

Stefaniak S., Hijab przed trybunałem – wolność sumienia i wyznania a tradycyjne okrycia głowy kobiet muzułmańskich, „Rynek – Społeczeństwo – Kultura” 2017, nr 4, https://journals.indexcopernicus.com/api/file/viewByFileId/364749.pdf, dostęp z: 28.11.2023.Dugal B., The Power of Religious Freedom, The Power of Women, https://religiousfreedominstitute.org/the-power-of-religious-freedom-the-power-of-women/, dostęp z: 1.12.2023.

Abdelkader E., Muslims Women, Religious Freedom, and EEOC v. Abercrombie, https://religiousfreedominstitute.org/2016-7-14-muslims-women-religious-freedom-and-eeoc-v-abercrombie/, dostęp z: 1.12.2023.

Religious Freedom & Business Foundation, Religious Freedom Empowers Women, https://religiousfreedomandbusiness.org/2/post/2016/05/religious-freedom-empowers-women.html, dostęp z: 1.12.2023.

Kuriata A., Wolność uzewnętrzniania wyznania poprzez ubiór w odniesieniu do muzułmanów w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Studenckie Prace Prawnicze, Administratywistyczne i Ekonomiczne” 2015, z. 17, https://repozytorium.uni.wroc.pl/dlibra/publication/118327/edition/108694, dostęp z: 28.11.2023.

Gas-Aixendri M., How to Make Progress on Gender Equality Without Decreasing Religious Freedom: The OSCE Context, https://talkabout.iclrs.org/2022/10/09/gender-equality-without-decreasing-religious-freedom/, dostęp z: 1.12.2023.

UNICEF, Co najmniej 200 mln kobiet i dziewcząt na świecie ma okaleczone narządy płciowe, https>//unicef.pl/co-robimy/aktualnosci/news/conajmniej-200-mln-kobiet-i-dziewczat—na-swiecie-ma-okaleczone-narzady-plciowe, dostęp z: 28.11.2023.

Petersen M.J., Women’s rights and freedom of religion or belief, https://www.universal-rights.org/womens-rights-and-freedom-of-religion-or-belief/, dostęp z: 1.12.2023.

USCIRF, Women and Religious Freedom: Synergies and Opportunities, https://www.uscirf.gov/publications/women-and-religious-freedom-synergies-and-opportunities, dostęp z: 1.12.2023.

Grim B., Lyon J.-A., Religion holds women back. Or does it?, https://www.weforum.org/agenda/2015/11/religion-holds-women-back-or-does-it, dostęp z: 1.12.2023.

O autorze

Agnieszka Sojka – dr nauk humanistycznych, pedagog, historyk, muzyk, menadżer, certyfikowany stały mediator przy Sądach Okręgowych m.in. w Krakowie i Warszawie; pracownik naukowy i dydaktyczny związany z UJ, UW, PAN oraz innymi uczelniami w Polsce (m.in. UJK w Kielcach, AH-E w Łodzi, WWSH im. B. Prusa w Warszawie, AH im. A. Gieysztora w Pułtusku, SAN w Łodzi) i za granicą (University of Exeter i Hull University w Wielkiej Brytanii, Istanbul Aydın University w Turcji, National Louis University w Chicago, USA). Stopień naukowy doktora uzyskała na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie zajmowała stanowisko adiunkta w Zakładzie Pedagogiki Kultury i Historii Idei Pedagogicznych. Obecnie adiunkt w Akademii Finansów i Biznesu Vistula w Warszawie, pełnomocnik d/s. umiędzynarodowienia uczelni.

Zainteresowania badawcze koncentruje na koncepcjach człowieka (kobiety, mężczyzny, dziecka) oraz filozofii wychowania kreowanych przez teksty kulturowe. Jest autorką i redaktorką kilku książek oraz około stu artykułów naukowych, a także haseł encyklopedycznych.

Realizuje liczne międzynarodowe interdyscyplinarne projekty badawcze w kraju i za granicą, w tym specjalizuje się w transferowaniu wiedzy teoretycznej do otoczenia biznesowego. Angażuje się w projekty ministerialne jako ekspert, metodyk i tutor (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Sprawiedliwości, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego).

^[1] Ch. Fourier, Le Nouveau monde amoureux, Paris 2019.

^[2] O. de Gouges, Deklaracja Praw Kobiety i Obywatelki, Gdańsk 2018.

^[3] M. Wollstonecraft, Wołanie o prawa kobiety, Warszawa 2011.

^[4] M. Ciechomska, Od matriarchatu do feminizmu, Poznań 1996.

^[5] L.E. Nym Mayhal, Sufragettes, [in:] The Oxford Encyclopedia of Women. World History, Bonnie G. Smith (ed.), Oxford, Oxford University Press 2008, p. 173.

^[6] S. Stefaniak, Hijab przed trybunałem – wolność sumienia i wyznania a tradycyjne okrycia głowy kobiet muzułmańskich, „Rynek – Społeczeństwo – Kultura” 2017, nr 4, https://journals.indexcopernicus.com/api/file/viewByFileId/364749.pdf, dostęp z: 28.11.2023.

^[7] A. Kuriata, Wolność uzewnętrzniania wyznania poprzez ubiór w odniesieniu do muzułmanów w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Studenckie Prace Prawnicze, Administratywistyczne i Ekonomiczne” 2015, z. 17, https://repozytorium.uni.wroc.pl/dlibra/publication/118327/edition/108694, dostęp z: 28.11.2023.

^[8] UNICEF, Co najmniej 200 mln kobiet i dziewcząt na świecie ma okaleczone narządy płciowe, https>//unicef.pl/co-robimy/aktualnosci/news/conajmniej-200-mln-kobiet-i-dziewczat—na-swiecie-ma-okaleczone-narzady-plciowe, dostęp z: 28.11.2023.

^[9] „Zważywszy, że Narody Zjednoczone przywróciły swą wiarę w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki oraz w równouprawnienie mężczyzn i kobiet, oraz wyraziły swe zdecydowanie popierania postępu społecznego i poprawy warunków życia w większej wolności”. https://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf, dostęp z: 29.11.2023.

^[10] Art. 12:

“Mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa”.

Art. 14:

„Korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej Konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn”.

https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/convention_pol, dostęp z: 29.11.2023.

^[11] Zob. https://www.mop.pl/doc/html/konwencje/k103.html, dostęp z: 29.11.2023.

^[12] Konwencja gwarantuje równość kobiet i mężczyzn w zakresie czynnego i biernego prawa wyborczego, dostępu do piastowania urzędów i funkcji publicznych. Zob. https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/konwencja-o-prawach-politycznych-kobiet-nowy-jork-1953-03-31-16782809, dostęp z: 29.11.2023.

^[13] Konwencja przewiduje prawo do zachowania przez kobiety własnego obywatelstwa niezależnie od zmiany stanu cywilnego. Zob. https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/konwencja-o-prawach-politycznych-kobiet-nowy-jork-1953-03-31-16782809, dostęp z: 29.11.2023.

^[14] Zob. https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/konwencja-w-sprawie-zgody-na-zawarcie-malzenstwa-najnizszego-wieku-16786280, dostęp z: 29.11.2023.

^[15] Strony zobowiązały się do zapewnienia mężczyznom i kobietom równego prawa do korzystania ze wszystkich praw obywatelskich i politycznych (art. 3).Zob. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19770380167/T/D19770167L.pdf, dostęp z: 29.11.2023.

^[16] „Należy zapewnić równość kobiet i mężczyzn we wszystkich dziedzinach, w tym w zakresie zatrudnienia, pracy i wynagrodzenia. Zasada równości nie stanowi przeszkody w utrzymywaniu lub przyjmowaniu środków zapewniających specyficzne korzyści dla osób płci niedostatecznie reprezentowanej”. https://arslege.pl/rownosc-kobiet-i-mezczyzn/k1541/a98885/, dostęp z: 29.11.2023.

^[17] „W rozumieniu niniejszej konwencji określenie "dyskryminacja kobiet" oznacza wszelkie zróżnicowanie, wyłączenie lub ograniczenie ze względu na płeć, które powoduje lub ma na celu uszczuplenie albo uniemożliwienie kobietom, niezależnie od ich stanu cywilnego, przyznania, realizacji bądź korzystania na równiez z mężczyznami z praw człowieka oraz podstawowych wolności w dziedzinach życia politycznego, gospodarczego, społecznego, kulturalnego, obywatelskiego i innych”. https://www.amnesty.org.pl/wp-content/uploads/2016/04/Konwencja-Likwidacja-dyskryminacji-kobiet.pdf, dostęp z: 29.11.2023.

^[18] Część I, art. 18:

„Prawa Kobiet i Dziewczyny są niezbywalnymi, integralnymi i nieodłącznymi od powszechnych praw człowieka. Pełny i równy udział kobiet w życiu politycznym, obywatelskim, gospodarczym, społecznym i kulturalnym na szczeblu krajowym, regionalnym i międzynarodowym oraz eliminacja wszelkich form dyskryminacji związanej z płcią to priorytetowe cele społeczności międzynarodowej.

„Przemoc domowa i wszelkie formy molestowania seksualnego oraz wykorzystywania, w tym wynikające z uprzedzeń kulturowych i handlu międzynarodowego, są niezgodne z godność i wartość osoby ludzkiej i muszą być wykorzenione. Można to osiągnąć poprzez działania prawne oraz działania krajowe i współpracę międzynarodową w obszarach takich jak rozwój gospodarczy i społeczny, edukacja, bezpieczne macierzyństwo oraz opieka zdrowotna i społeczna.

Art. 19:

„Prawa kobiet powinny stanowić integralną część działań ONZ na rzecz praw człowieka, w tym promowania wszelkich mechanizmów dotyczących kobiet. Światowa Konferencja Praw Człowieka zdecydowanie zaleca rządom, instytucjom, organizacjom międzyrządowym i pozarządowym wzmożenie wysiłków na rzecz ochrony i promowania praw kobiet i dziewcząt”.

Część II, art. 38:

„Światowa Konferencja wzywa również Zgromadzenie Ogólne do przyjęcia projektu Deklaracji w sprawie eliminacji przemocy wobec kobiet oraz przynagla państwa do zwalczania przemocy wobec kobiet, zgodnie z jej postanowieniami. Łamanie praw człowieka wobec kobiet w sytuacjach konfliktu zbrojnego jest pogwałceniem podstawowych zasad międzynarodowych praw człowieka i prawa humanitarnego. Wszystkie takie naruszenia, w tym w szczególności morderstwa, systematyczne gwałty, niewolnictwo seksualne i przymusowa ciąża wymagają czystej i skutecznej odpowiedzi”.

https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/vienna-declaration-and-programme-action, dostęp z: 29.11.2023.

^[19] „Dla celów tej Deklaracji termin „przemoc wobec kobiet” zostaje zdefiniowany jako wszelki akt przemocy związany z faktem przynależności danej osoby do określonej płci, którego rezultatem jest lub może być fizyczna, seksualna lub psychiczna krzywda lub cierpienie kobiet, włącznie z groźbą popełnienia takich czynów, wymuszeniem lub arbitralnym pozbawieniem wolności, niezależnie od tego, czy czyny te mają miejsce w życiu publicznym czy prywatnym”. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1993.html, dostęp z: 29.11.2023. W celu przeciwdziałania przemocy Komisja Praw Człowieka ONZ w rezolucji 1994/45 powołała instytucję Specjalnego Sprawozdawcy ds. przemocy wobec kobiet, jej przyczyn i konsekwencji.

^[20] Konwencja ma na celu przeciwdziałanie przemocy, ochronę ofiar oraz „położenie kresu bezkarności sprawców”. Dla przestrzegania jej postanowień ustanowiona została Grupa ekspertów do spraw przeciwdziałania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, tzw. GREVIO. https://rm.coe.int/168046253c, dostęp z: 29.11.2023.

^[21] http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1981.html, dostęp z: 29.11.2023.

^[22] https://www.refworld.org/pdfid/45139c9b4.pdf, dostęp z: 29.11.2023.

^[23] N. Ghanea, Navigating the Tensions: Women’s Rights, Religion and Freedom of Religion or Belief, “Religion & Human Rights” 2021, 16(2-3), pp. 67-92, https://brill.com/view/journals/rhrs/16/2-3/article-p67_2.xml, dostęp z: 29.11.2023.

^[24] Zob. Dahlab przeciwko Turcji (skarga nr 42393/98, decyzja z 15 lutego 2001 r., ECHR 2001-V) oraz Leyla przeciwko Turcji (skarga nr 44774/98, wyrok izby z 29 czerwca 2004 r.; wyrok Wielkiej Izby z 10 listopada 2005 r., ECHR 2005-XI).