Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
„Bezpieczeństwo narodowe to najważniejsza wartość, potrzeba narodowa i priorytetowy cel działalności państwa jednostek i grup społecznych, a jednocześnie proces obejmujący różnorodne środki gwarantujące trwały, wolny od zakłóceń byt i rozwój narodowy (państwa), w tym ochronę i obronę państwa jako instytucji politycznej oraz ochronę jednostek i całego społeczeństwa, ich dóbr i środowiska naturalnego przed zagrożeniami, które w znaczący sposób ograniczają jego funkcjonowanie lub godzą w dobra podlegające szczególnej ochronie. Bezpieczeństwo jako wartość ma zatem charakter, zbioru wielu wartości szczegółowych”[1]. Bezpieczeństwo narodowe jest pojęciem bardzo szerokim, obejmującym swoim zakresem kwestie militarne, tożsamościowe, gospodarcze, materialno-energetyczne, kulturowe, ekologiczne, demograficzne, socjalne i inne. Kwestia bezpieczeństwa została uwzględniona przy tworzeniu zasad ustroju politycznego Rzeczypospolitej Polskiej. Bezpieczeństwo będąc celem działań państwa jest wyrażeniem podstawowych potrzeb społecznych i jako takie domaga się permanentnego zaspokojenia. To zaspokojenie powinno być realizowane zarówno na poziomie pojedynczych osób, grup społecznych, wspólnoty politycznej (narodu), instytucji (państwowych i pozarządowych) jak i przez te podmioty. W tym miejscu przyjmuje się, że „państwo jest przymusową organizacją, wyposażoną w atrybuty władzy zwierzchniej po to, by ochraniać przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi ład, zapewniający zasiedlającej jego terytorium społeczności, składającej się ze współzależnych grup o zróżnicowanych interesach, warunki egzystencji korzystne odpowiednio do siły ich ekonomicznej pozycji i politycznych wpływów”[2]. Gwarantowana prawnie i egzekwowana przez państwo wolność religijna jest jednym z warunków zapewniających bezpieczeństwo personalne będące w życiu wspólnoty politycznej jedną z sił tworzących bezpieczeństwo narodowe. W interesie obywateli, narodu i państwa jest zapewnienie obywatelom wolności religijnej.
Naród, państwo, bezpieczeństwo narodowe, podstawowe potrzeby człowieka, obywatel, wartości, Konstytucja RP
W demokratycznym państwie prawnym bezpieczeństwo należy do podstawowych wartości oddziałujących na społeczeństwo i funkcjonowanie państwa wraz z jego organami[3]. Imperatyw tworzenia bezpieczeństwa narodowego wynika z tego, że samo bezpieczeństwo jest wartością uniwersalną, chociaż największe znaczenie ma bezpieczeństwo jednostki, grupy społecznej i państwa. Należy uwzględniać rozległość jego kategorii, możliwych do wyróżnienia w zależności od sfery aktywności określonego podmiotu. Dlatego też ujmuje się je szeroko zarówno w aspekcie celów, funkcji oraz zadań, jakie realizuje się w jego ramach czy też identyfikacji podmiotów zajmujących się analizowaną problematyką jak również obszaru, na który oddziałuje. Do głównych elementów bezpieczeństwa zalicza się: brak zagrożenia, poczucie pewności oraz swobodę rozwoju, które pozostają ze sobą w ścisłym związku[4]. Z bezpieczeństwem narodowym rozumianym jako wartość wiążą się inne wartości, które „przesądzają o bezpiecznym trwaniu państwa (jego suwerenności, trwałości granic, integralności terytorialnej) – jako podmiotu stosunków międzynarodowych, oraz społeczeństwa (narodu) – jako najistotniejszego czynnika konstytutywnego, demokratycznego państwa”[5].
Naród Polski w preambule Konstytucji RP z roku 1997 określony jest jako „wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski”[6]. Także w tej preambule mowa jest o kulturze zakorzenionej w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu oraz o odpowiedzialności przed Bogiem lub własnym sumieniem. Zgodnie z art. 5 Konstytucji RP dziedzictwo narodowe jest natomiast „strzeżone” przez Rzeczpospolitą Polską tak jak niepodległość i nienaruszalność własnego terytorium. To „strzeżenie” związane jest z zapewnieniem wolności i praw człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwa obywateli[7]. Odwołanie się w preambule do Narodu Polskiego jako obywateli wierzących w Boga i „niepodzielających tej wiary”, należy rozumieć nie tylko jako opis stanu społeczeństwa w roku 1997, ale także jako dane obywatelom prawo do wolności religijnej w tworzeniu tego Narodu, a co za tym idzie, budowaniu jego bezpieczeństwa.
Na relację między bezpieczeństwem narodowym a wolnością religijną wskazuje Konstytucja RP odwołując się do kategorii dobra wspólnego, świadczą o tym zapisy: „Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”[8]; „obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej oraz troska o dobro wspólne”[9]; „obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny”[10] oraz „stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego”[11]. Jednym z ważniejszych pojęć aksjologicznych którymi posługuje się Konstytucja RP z roku 1997 jest pojęcie „dobra wspólnego”. Z jednej strony zapewnienie bezpieczeństwa jako celu działania państwa i jego organów należy postrzegać właśnie poprzez pryzmat dobra wspólnego, w ramach którego można wyróżnić bezpieczeństwo będące wartością społeczną oraz publiczną, a nie wyłącznie indywidualną[12]. Z drugiej strony znajduje się kwestia współdziałania między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi dla dobra wspólnego[13]. Zauważyć należy, że ci sami ludzie należą do społeczności państwowej i religijnej (lub nie utożsamiają się z żadną religią), ci sami też ludzie mają obowiązek obrony dobra wspólnego – Ojczyzny. Poprzez promocję i ochronę wolności religijnej państwo ujawnia się jako podmiot troszczący się o dobro wspólne, tworzący warunki do bezpiecznego rozwoju własnego narodu. Szczególnym wyrazem takiego działania jest powoływanie i utrzymywanie instytucji do tego dedykowanych.
Jedynie państwo (mowa jest o państwie demokratycznym, które jest obiektem troski obywateli i które sprawuje opiekę nad swoimi obywatelami) będące organizacją przymusową może gwarantować i chronić różne wolności a wśród nich wolność religijną. Właśnie dlatego, że państwo jest „najskuteczniejszym sposobem zabezpieczenia przetrwania społeczeństwa oraz zabezpieczenia wolnych od zakłóceń warunków bytu i rozwoju narodowego”[14] może gwarantować wolność religijną. Działając na rzecz bezpieczeństwa narodowego winno uwzględniać działania na rzecz ochrony wolności religijnej. „Tworzy ono bowiem podstawy prawne i organizacyjne wszelkich zabezpieczeń na rzecz bezpieczeństwa, a ponadto gwarantuje możność zjednoczenia wysiłku wielu podmiotów za pomocą silnych więzi systemowych (organizacyjnych) oraz ich w miarę skutecznego egzekwowania”[15]. Pozycja państwa jest tu szczególne uprzywilejowana ze względu na: zakres jego decyzji, autorytatywność postanowień, wyłączność tworzenia norm prawa pozytywnego, postulowany monopol na użycie siły, konsekwencje i rozmiar decyzji[16].
Ponieważ bezpieczeństwo narodu (społeczeństwa) i każdego jego obywatela najpełniej powinno być realizowane w ramach państwa a także ponieważ na państwo nałożony jest obowiązek zapewnienia szeroko rozumianego bezpieczeństwa każdego obywatela i całej wspólnoty politycznej poprzez ochronę i obronę ludności oraz jej dóbr indywidualnych i wspólnych przed potencjalnymi, jak i istniejącymi zagrożeniami powstającymi na skutek ingerencji zewnętrznych lub/i wewnętrznych, dlatego też państwo powinno dbać o to, co jest integralną częścią społeczeństwa i w znacznej mierze jego siłą czyli o dobrowolne związki powstające i trwające poza sferą państwa i gospodarki, w które wchodzą m.in. kościoły i związki wyznaniowe. Podmioty te (wraz z innymi takimi jak np.: stowarzyszenia, niezależne media, kluby sportowe i spędzania wolnego czasu, środowiska dyskusyjne, grupy zaangażowania obywatelskiego) są w interesie żywotności państwa ponieważ torują drogę stowarzyszeniom zawodowym, partiom politycznym, związkom zawodowym, instytucjom alternatywnym[17].
W Polsce podstawowym źródłem prawa co do bezpieczeństwa narodowego i bezpieczeństwa państwa jest Konstytucja RP z 1997 r.. Bezpieczeństwo wchodzi jednak w zakres nienazwanych zasad konstytucyjnych. W polskiej ustawie zasadniczej brakuje jakiejkolwiek definicji bezpieczeństwa, chociaż termin bezpieczeństwo pojawia się już dwukrotnie wśród zasad ustroju państwa. Podstawowym unormowaniem, zarówno dla problematyki bezpieczeństwa jak i wolności religijnej[18], jest art. 5: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”[19]. Przepis ten skorelowany jest z art. 26: „Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej służą ochronie niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic”[20]. O bezpieczeństwie jest mowa w rozdziale poświęconym prawom jednostki, jednak w kontekście ich ograniczania. „Wskazać należy podstawową regulację art. 31 p. 3: „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”[21]. Pojęcie bezpieczeństwa jest również użyte w art. 53 p. 5: „Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób”[22].
W Konstytucji RP najbardziej doniosła część regulacji poświęconej bezpieczeństwu została powiązana z instytucją prezydenta. Najważniejszy przepis to art. 126 p. 2: „Prezydent Rzeczypospolitej czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium”[23]. Pomimo tego, że w artykule 126 bezpieczeństwo państwa wymienione jest oddzielnie obok suwerenności, nienaruszalności i niepodzielności terytorium, nie zmienia to faktu, że wymienione obok bezpieczeństwa państwa inne dobra chronione są składnikami bezpieczeństwa państwa, a nawet jego równoważnikami. Ich wyodrębnienie podnosi natomiast ich rangę[24]. Wyrażenie „bezpieczeństwo narodowe” znalazło się w treści artykułu 135: „Organem doradczym Prezydenta Rzeczypospolitej w zakresie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego”[25]. Bezpieczeństwo narodowe jak i bezpieczeństwo państwa widziane są w aspekcie wewnętrznym i zewnętrznym[26]. W Konstytucji bezpieczeństwo w ogólnym sensie utożsamiane jest ze stanem spokoju, pewności, zabezpieczenia, ochrony, braku zagrożeń. Najistotniejsze rodzaje bezpieczeństwa to: bezpieczeństwo państwa, bezpieczeństwo obywateli, bezpieczeństwo wewnętrzne i bezpieczeństwo zewnętrzne. Bezpieczeństwo narodowe tworzone jest w oparciu o pojęcie bezpieczeństwa państwa w jego państwowocentrycznym ujęciu[27].
Zagwarantowania prawem przez państwo i strzeżona za pomocą odpowiednich instytucji wolność religijna jawi się jako jeden z elementów sprzyjających tworzeniu bezpieczeństwa narodowego poprzez budowanie ładu wewnątrzpaństwowego. Procesy tworzenia bezpieczeństwa narodowego domagają się szanowania w państwie wolności religijnej.
Z jednej strony idee podważające rację istnienia państw narodowych mają w sobie potencjał do stania się siłą wymierzoną w wolność religijną a z drugiej idee wymierzone w wolność religijną mają potencjał stania się zagrożeniem dla bezpieczeństwa narodowego i funkcjonowania państw.
Państwowe programy społeczne jak i szkolne programy edukacji dla bezpieczeństwa powinny uwzględniać kwestie związane z wolnością religijną odnosząc ją do gwarantowanych wolności człowieka, jego praw i obowiązków, ładu wewnątrzpaństwowego sprzyjającego rozwojowi wspólnoty narodowej, budowaniu bezpieczeństwa w różnych jego wymiarach. Propagowane odpowiednie treści w programach społecznych i edukacyjnych mogą chronić przed szerzeniem się zachowań fundamentalistycznych i dyskryminujących. Programy takie powinny chronić społeczeństwo zarówno przed ateizacją kultury narodowej oraz postrzeganiem religii jako synonimu konkretnego Kościoła/wyznania/związku wyznaniowego.
Bień-Kacała A., Bezpieczeństwo w Konstytucji RP z 1997 r. – wstępna diagnoza, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” Nr 2 (24)/2015, s. 11- 28, DOI 10.15804/ppk.2015.02.01.
Czuryk M., Bezpieczeństwo jako dobro wspólne, „Zeszyty Naukowe KUL” 61 (2018), nr 3 (243), s. 15-24.
Czuryk M., Dunaj K., Karpiuk M., Prokop K., Bezpieczeństwo państwa. Zagadnienia prawne i administracyjne, wyd. Wydział Prawa i Administracji UWM, Olsztyn 2016.
Gulczyński M., Nauka o polityce, AlmaMer, Warszawa 2007.
Karpiuk M., Miejsce samorządu terytorialnego w przestrzeni bezpieczeństwa narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2014.
Karpiuk M., Zadania i kompetencje zespolonej administracji rządowej w sferze bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Aspekty materialne i formalne, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2013.
Kitler W., Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2011.
Kitler W., Organizacja bezpieczeństwa narodowego Polski. Aspekty ustrojowe, prawno-administracyjne i systemowe, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018.
Konstytucja Rzeczypospolitej z 1997 r. (Dz.U. z dnia 16 lipca 1997 roku, Nr.78, poz. 483).
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. 1993 nr 61 poz. 284).
Lis W., Bezpieczeństwo wewnętrzne i porządek publiczny jako sfera działania administracji publicznej, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. nr 38, poz. 167).
Necel W., Wolność religijna w porządku prawnym Rzeczypospolitej Polskiej, w: Wolność religijna. Wybrane zagadnienia, red. nauk. W. Cisło, M. Olszówka, W. Sadłoń, wyd. Pomoc Kościołowi w Potrzebie, Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC, Instytut na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris, Warszawa 2018, s. 67-83.
Smuniewski C., National Security of Poland in the Axiological Perspective. President Lech Wałęsa, Wydawnictwo Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora, Institute of Political Science Publishers, Warsaw 2019.
Świst G., Wolność sumienia i religii w Konstytucji RP z 1997 roku w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym, „Studia Gdańskie” tom XLII, s. 145-159, DOI: https://doi.org/10.26142/stgd-2018-010.
Zięba-Załucka H., Konstytucyjne aspekty bezpieczeństwa, „Studia Iuridica Lublinensia” 2014, nr 22, s. 411-428.
Żyro T., Wstęp do politologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
Cezary Smuniewski – dr hab. nauk o bezpieczeństwie, dr hab. teologii, duchowny katolickie profesor Akademii Sztuki Wojennej.
prof. Waldemar Kitler
dr hab. Marzena Toumi
[1] W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2011, s. 31.
[2] M. Gulczyński, Nauka o polityce, AlmaMer, Warszawa 2007, s. 108.
[3] M. Czuryk, K. Dunaj, M. Karpiuk, K. Prokop, Bezpieczeństwo państwa. Zagadnienia prawne i administracyjne, wyd. Wydział Prawa i Administracji UWM, Olsztyn 2016, s. 13.
[4] Por. M. Czuryk, Bezpieczeństwo jako dobro wspólne, „Zeszyty Naukowe KUL” 61 (2018), nr 3 (243), s. 16; M. Czuryk, K. Dunaj, M. Karpiuk, K. Prokop, Bezpieczeństwo państwa…, dz. cyt., s. 17; M. Karpiuk, Miejsce samorządu terytorialnego w przestrzeni bezpieczeństwa narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2014, s. 28-34; M. Karpiuk, Zadania i kompetencje zespolonej administracji rządowej w sferze bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Aspekty materialne i formalne, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2013, s. 26; W. Lis, Bezpieczeństwo wewnętrzne i porządek publiczny jako sfera działania administracji publicznej, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015, s. 30.
[5] W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe RP…, dz. cyt., s. 10; C. Smuniewski, National Security of Poland in the Axiological Perspective. President Lech Wałęsa, Wydawnictwo Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora, Institute of Political Science Publishers, Warsaw 2019, s. 32-40.
[6] Konstytucja Rzeczypospolitej z 1997 roku, Preambuła (Dz.U. z dnia 16 lipca 1997 roku, Nr.78, poz. 483).
[7] Por. tamże, art. 5.
[8] Tamże, art. 1.
[9] Tamże, art. 82.
[10] Tamże, art. 85 p. 1.
[11] Tamże, art. 25 p. 3.
[12] Por. M. Czuryk, Bezpieczeństwo jako dobro wspólne, „Zeszyty Naukowe KUL” 61 (2018), nr 3 (243), s. 23-24.
[13] Por. G. Świst, Wolność sumienia i religii w Konstytucji RP z 1997 roku w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym, „Studia Gdańskie” tom XLII, s. 155, DOI: https://doi.org/10.26142/stgd-2018-010.
[14] W. Kitler, Organizacja bezpieczeństwa narodowego Polski. Aspekty ustrojowe, prawno-administracyjne i systemowe, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018, s. 15.
[15] Tamże.
[16] Por. T. Żyro, Wstęp do politologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 183.
[17] Por. tamże, s. 182.
[18] Por. W. Necel, Wolność religijna w porządku prawnym Rzeczypospolitej Polskiej, w: Wolność religijna. Wybrane zagadnienia, red. nauk. W. Cisło, M. Olszówka, W. Sadłoń, wyd. Pomoc Kościołowi w Potrzebie, Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC, Instytut na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris, Warszawa 2018, s. 67.
[19] Konstytucja Rzeczypospolitej z 1997 roku, art. 5.
[20] Tamże, art. 26.
[21] Tamże, art. 31, ust. 3.
[22] Tamże, art. 53, ust. 5. Por. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. nr 38, poz. 167), art. 18, p. 3: „Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i są konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych osób”. Por. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. 1993 nr 61 poz. 284), art. 9, p. 2.
[23] Konstytucja Rzeczypospolitej z 1997 roku, art. 126, ust. 2.
[24] Por. W. Kitler, Organizacja bezpieczeństwa narodowego Polski…, dz. cyt., s. 28.
[25] Konstytucja Rzeczypospolitej z 1997 roku, art. 135.
[26] Por. W. Kitler, Organizacja bezpieczeństwa narodowego Polski…, dz. cyt., s. 28.
[27] Por. A. Bień-Kacała, Bezpieczeństwo w Konstytucji RP z 1997 r. – wstępna diagnoza, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” Nr 2 (24)/2015, s. 26, DOI 10.15804/ppk.2015.02.01; H. Zięba-Załucka, Konstytucyjne aspekty bezpieczeństwa, „Studia Iuridica Lublinensia” 2014, nr 22, s. 411-428, M. Czuryk, K. Dunaj, M. Karpiuk, K. Prokop, Bezpieczeństwo państwa…, dz. cyt., s. 23-27.
