W dniu 24 lutego 2022 roku Europa stanęła w obliczu największego konfliktu zbrojnego od czasów II Wojny Światowej. Federacja Rosyjska bez wypowiedzenia wojny zaatakowała Ukrainę. Wojna ta nie ma charakteru religijnego ponieważ zarówno w Rosji jak i na Ukrainie ok. ¾ obywateli jest wyznania prawosławnego. Jednakże wojna, oprócz zagrożeń militarnych i humanitarnych, jest również niewątpliwym zagrożeniem dla wolności religijnej. Celem niniejszego eseju jest przeanalizowanie i porównanie konstytucyjnych gwarancji wolności religijnej w stanach nadzwyczajnych, w szczególności w stanie wojennym, w oparciu o Konstytucję Rzeczpospolitej Polskiej oraz Konstytucję Ukrainy.

Stany nadzwyczajne są pojęciem prawa konstytucyjnego. Rozumieć przez nie należy pojawienie się w państwie sytuacji szczególnego zagrożenia, której rozwiązanie wymaga sięgnięcia do środków szczególnych. Jednym z przejawów tego typu szczególnych rozwiązań jest ograniczenie praw i wolności obywateli. Podstawowe regulacje konstytucyjne mogą być zawieszane, a ich miejsce zastępują regulacje wyjątkowe. Konstrukcja ta odwołuje się do rzymskiej paremii salus rei publicae suprema lex esto (dobro państwa jest najwyższym prawem). Stan wojenny wiąże się zatem z koniecznością poświęcenia dóbr jednostki dla ratowania określonych wyższych wartości. W przypadku Ukrainy jest to niepodległość, integralność terytorialna oraz wybór kierunku rozwoju cywilizacyjnego.

Wprowadzenie stanu nadzwyczajnego jest suwerenną decyzją państwa lecz na gruncie prawa międzynarodowego i praw człowieka dopuszczalność ograniczania zobowiązań państw wynikających z przyjętych konwencji międzynarodowych jest obwarowana konkretnymi przesłankami. Przykładowo Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 roku w art. 4 dopuszcza zawieszenie zobowiązań wynikających z niniejszego traktatu tylko w sytuacji wyjątkowego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego istnieniu narodu, tylko w proporcjonalnym zakresie, pod warunkiem publicznego ogłoszenia wprowadzenia stanu nadzwyczajnego i poinformowania Sekretarza Generalnego ONZ o zakresie i powodach zawieszenia zobowiązań Paktu oraz pod warunkiem, że podejmowane kroki nie pociągają za sobą dyskryminacji z powodu rasy, koloru skóry, płci, języka, religii lub pochodzenia etnicznego. Analogicznie Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 roku w art. 15 dopuszcza uchylenie obowiązywania jej postanowień tylko w przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu, tylko w zakresie odpowiadającym wymogom sytuacji oraz pod warunkiem, że zastosowane środki nie są sprzeczne z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego.

Polska Konstytucja z dnia 2 kwietnia 1997 roku wyróżnia trzy stany nadzwyczajne: stan wojenny, stan wyjątkowy oraz stan klęski żywiołowej (art. 228 ust. 1). Z natury rzeczy najdalej idący charakter ma stan wojenny. Może on zostać wprowadzony w przypadku zewnętrznego zagrożenia państwa, zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji (art. 229). Stan wojenny prowadza rozporządzeniem Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów. Ograniczenia wolności praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego, zgodnie z delegacją zawartą w art. 228 ust. 3 Konstytucji, określa ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 roku o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (dalej u.s.w.k.).

Na mocy art. 21 ust. 1 pkt 1 u.s.w.k. w czasie stanu wojennego może być wprowadzona cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu obejmująca materiały prasowe. Jednocześnie art. 21 ust. 7 spod reżimu cenzury prewencyjnej wyjmuje należące do kościołów i innych związków wyznaniowych środki społecznego przekazu stanowiące źródła informacji na temat religii i służące wypełnianiu funkcji religijnych. W związku z powyższym prasa religijna nie jest cenzurowana nawet w czasie stanu wojennego.

Zgodnie z art. 22 ust. 1 u.s.w.k. w czasie stanu wojennego mogą być zawieszone prawa do organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń. Jednakże na podstawie art. 22 ust. 2 u.s.w.k. zakaz zrzeszania się nie dotyczy zgromadzeń organizowanych przez kościoły i inne związki wyznaniowe oraz organizacje religijne działające w obrębie świątyń, budynków kościelnych, w innych pomieszczeniach służących organizowaniu i publicznemu sprawowaniu kultu. Przepis ten wyraźnie wskazuje, iż prawo do sprawowania kultu religijnego nie może być ograniczone nawet w czasie stanu wojennego.

Na podstawie art. 24 ust. 1 pkt 3 u.s.w.k. w czasie stanu wojennego ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela mogą dotyczyć działalności edukacyjnej, poprzez okresowe zawieszenie zajęć dydaktycznych w szkołach, włącznie ze szkołami wyższymi. W tym zakresie ustawodawca przewidział również wyjątek wyłączający z powyższej regulacji szkoły duchowne i seminaria duchowne. Zatem w czasie stanu wojennego nie zostaje również zakłócona działalność formacji duchowej.

Ponadto art. 233 Konstytucji wyraźnie stanowi, iż ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego i wyjątkowego nie może ograniczać wymienionych w niej enumeratywnie praw i wolności. W katalogu praw i wolności niepodlegających ograniczeniom znajduje się wynikająca z art. 53 Konstytucji wolność sumienia i religii. W czasie stanu wojennego niedopuszczalne jest zatem ograniczanie wolności religijnej w takich aspektach jak:

• wyznawanie i przyjmowanie religii;

• uzewnętrznianie religii indywidualnie lub z innymi poprzez uprawienie kultu, modlitwę, udział w obrzędach, praktykowanie i nauczanie;

• posiadanie świątyń i innych miejsc kultu;

• korzystanie z pomocy religijnej;

• zapewnienie dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnego z przekonaniami rodziców;

• nauczania religii w szkołach;

• zakaz zmuszania do uczestniczenia albo do nieuczestniczenia w praktykach religijnych;

• zakaz wymuszania przez organy władzy publicznej ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.

Mając na uwadze powyższe przepisy uznać należy, iż polskie prawo konstytucyjne uznaje wolność religijną za niederogowaną nawet w czasie stanu wojennego. Nawet tak ekstraordynaryjna sytuacja jak stan nadzwyczajny (wojenny) nie daje możliwości uchylenia bądź ograniczenia (limitowania) tego jednego z podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela.

Jedynie na marginesie można dodać, iż należy odróżniać stan wojenny od stanu wojny. Stan wojny przewidziany w art. 116 Konstytucji RP wprowadzany jest uchwałą Sejmu RP, a jeżeli ten nie może się zebrać to postanowieniem Prezydenta RP. Uchwałę o stanie wojny podejmuje się jedynie w razie zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umów międzynarodowych wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji. Wprowadzenie stanu wojny jest adresowane do innego państwa oraz społeczności międzynarodowej. Pociąga za sobą skutki w sferze prawa międzynarodowego, a nie w obszarze porządku wewnętrznego.

Konstytucja Ukrainy z 28 czerwca 1996 roku również zawiera przepisy dotyczące obowiązywania praw i wolności człowieka i obywatela w stanach nadzwyczajnych. Ukraińska ustawa zasadnicza przewiduje stany nadzwyczajne w postaci stanu wojennego oraz stanu wyjątkowego. W związku z inwazją rosyjską w dniu 24 lutego 2022 roku dekretem Prezydenta Ukrainy (Wołodymyr Zełenski) został wprowadzony na obszarze całego państwa stan wojenny. Na marginesie można zaznaczyć, iż stan wojenny był również wprowadzony na Ukrainie dekretem Prezydenta Ukrainy (Petro Poroszenko) z 26 listopada 2018 roku w związku z incydentem z okrętami rosyjskimi w Cieśninie Kerczeńskiej. Stan wojenny obowiązywał wówczas przez 30 dni na obszarze obwodów graniczących z Rosją (czernichowski, chersoński, charkowski, doniecki, ługański, mikołajewski, odeski, sumski, winnicki, zaporoski).

W Konstytucji Ukrainy prawa, wolności i obowiązki człowieka i obywatela uregulowano w rozdziale II zawierającym przepisy art. 21-68. W kwestii wolności religijnej szczególnie istotny jest art. 35 stanowiący, iż każdy ma prawo do swobodnego wyboru światopoglądu i wyznania. Prawo to obejmuje wolność wyznawania dowolnej religii albo nie wyznawania żadnej, uczestniczenia bez przeszkód pojedynczo lub grupowo w praktykach i obrzędach religijnych, prowadzenia działalności religijnej.

Zgodnie z art. 106 pkt 20 Konstytucji Ukrainy stan wojenny wprowadzany jest dekretem Prezydenta Ukrainy. Przepisy regulujące funkcjonowanie państwa w czasie stanu wojennego określa ustawa z dnia 12 maja 2015 roku o reżimie prawnym stanu wojennego. W zakresie ochrony praw i wolności człowieka i obywatela powiela ona postanowienia Konstytucji Ukrainy ponieważ w art. 20 ust. 2 stanowi, iż w stanie wojennym nie można ograniczać praw i wolności człowieka i obywatela, o których mowa w art. 64 ust. 2 Konstytucji Ukrainy. Zgodnie z art. 64 Konstytucji Ukrainy w warunkach stanu wojennego lub stanu wyjątkowego można ustanawiać ograniczenia praw i wolności z określeniem czasu trwania tych ograniczeń. Jednakże już w kolejnym zdaniu podkreśla się, że niektóre, enumeratywnie wyliczone prawa i wolności, nie mogą być ograniczone nawet w stanach nadzwyczajnych. Brak jednak w tym katalogu praw niederogowalnych przepisu art. 35 dotyczącego wolności religijnej.

Mając powyższe na względzie stwierdzić można, iż wolność religijna gwarantowana zarówno w Konstytucji jak i ustawodawstwie Ukrainy ma charakter derogowalny. Wprawdzie wolność religijna jest wskazana w konstytucyjnym katalogu praw i wolności człowieka i obywatela lecz w warunkach stanu wojennego może podlegać ona ograniczeniom (limitowaniu).

Jedynie na marginesie głównych rozważań można dodać, iż analogicznie do polskiej Konstytucji również Konstytucja ukraińska odróżnia stan wojenny od stanu wojny. Pojęcie stanu wojny pojawia się w art. 85 ust. 9 oraz w art. 106 ust. 19 Konstytucji Ukrainy. Ponieważ Rosja nie wypowiedziała Ukrainie wojny aktualnie obowiązuje stan wojenny.

Reasumując powyższe uwagi zauważyć można, iż zakres ochrony wolności religijnej w prawie polskim i prawie ukraińskim różni się. W polskim systemie prawnym tego typu prawa i wolności człowieka i obywatela mają charakter niederogowalny (bezwzględny). Władze publiczne nie mogą zawiesić lub ograniczyć gwarancji tych praw nawet w przypadku zaistnienia wyjątkowego niebezpieczeństwa publicznego i wprowadzenia w związku z tym stanu nadzwyczajnego.

W ukraińskim systemie prawnym wolność religijna jest chroniona na gruncie konstytucyjnym lecz w warunkach stanu wojennego dopuszczalne jest ograniczenie (limitowanie) tego prawa. Jednakże dotychczasowe doniesienia medialne z Ukrainy nie wskazują ażeby wolność religijna w czasie stanu wojennego była w jakikolwiek sposób ograniczana prawnie przez władze Ukrainy. Jedyne ograniczenia mają charakter faktyczny i wynikają z toczących się działań wojennych (np. zniszczenia kościołów).

Również podczas stanu wojennego w 2018 roku wolność religijna została ograniczona jedynie w symbolicznym zakresie poprzez wprowadzenie zakazu organizowania zgromadzeń w miejscach publicznych. Tego typu ograniczenia w sposób istotny nie naruszały prawa do uzewnętrzniania religii i wykonywania kultu z tym związanego, gdyż akty religijne wykonywane mogły być bez większych przeszkód w miejscach do tego przeznaczonych (kościołach, cerkwiach, zborach, meczetach, synagogach). Pozostaje więc zatem mieć nadzieję, iż również w przypadku aktualnego konfliktu rosyjsko-ukraińskiego nie będą miały miejsca prześladowania ludności na tle religijnym.

Bibliografia

1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. 1997, Nr 78, poz. 483 ze zm.).

2. Konstytucja Ukrainy (Dziennik Ustaw Rady Najwyższej Ukrainy 1996, Nr 30, poz. 141).

3. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2002, Nr 156, poz. 1301).

4. Ustawa Ukrainy z dnia 12 maja 2015 r. o reżimie prawnym stanu wojennego (Dziennik Urzędowy Ukrainy 2015, nr 46, poz. 1449).

5. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2014.

6. Nikołajew J., Konstytucyjne gwarancje wolności sumienia i religii a wprowadzenie stanu wojennego na Ukrainie w 2018 r., „Studia Prawnoustrojowe” 2019, nr 46.

7. Stec A., Stany nadzwyczajne w porządku konstytucyjnym Ukrainy – stan wojenny 2018 roku, „Przegląd Sejmowy” 2019, nr 5(154).

Dr Maciej Duda

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie