W pierwszej kolejności warto się zastanowić nad tym, jak rozumiemy wolność religijną. Wydaje się, że często bywa ona pojmowana jako uwolnienie się od nakładanych przez religię ograniczeń. Podczas tegorocznego pobytu w Oxfordzie spotkałam pewną kobietę, która po przyjeździe z Chin poczuła się właśnie w ten sposób uwolniona od ciężaru tamtejszej socjalistycznej teorii religii i obawiała się nowych ograniczeń. Wydaje się, że była to osoba, która jeszcze nie poznała religii oferującej nowe horyzonty wolności. Podobnie jak w przypadku wyboru partnera życiowego, kiedy spotka się niewłaściwą osobę, doznaje się poczucia ograniczenia i chce się od niego uwolnić, natomiast właściwa osoba przynosi wolność, nową energię i prawdziwe szczęście.

Pielgrzymowanie oferuje w tym zakresie możliwość doświadczenia religii w realiach drogi. Wiele osób deklaruje, że „nie ma problemu z Bogiem, ale z Kościołem” i łatwiej przychodzi im modlitwa w lesie lub jakimś ładnym miejscu, niż na baczność w budynku kościoła. Można czegoś podobnego doświadczyć pielgrzymując.

Ponadto wielowiekowa tradycja pielgrzymowania w Polsce jest wydarzeniem społecznym (często niedocenianym i marginalizowanym nawet w Kościele i dociekaniach teologicznych - określane jako wyraz pobożności ludowej), jednoczącym uczestników w realizacji celów patriotyczno-religijnych, wzmacniającym poczucie wartości i świadomość własnej tożsamości i tradycji.

Proponowany krótki przegląd kilku przykładowych memów o pielgrzymowaniu wydaje się być rodzajem wskaźnika nastrojów Polaków wobec tego tematu.

Do głębszej analizy tych i podobnych materiałów należałoby wykorzystać różnorodne techniki z zakresu memetyki (badania memów i ich wpływu na kulturę oraz opinie społeczne), która staje się coraz bardziej istotna w dzisiejszym świecie cyfrowym. Ludzie często używają memów do wyrażania swoich poglądów, uczuć i opinii w sposób humorystyczny lub satyryczny. Wobec tego analiza popularności i treści tych i podobnych memów mogłaby dostarczyć cennych wskazówek dotyczących tego, jakie są obecne nastroje społeczne, popularne opinie i ogólny wizerunek pielgrzymowania w Polsce. Z drugiej strony należałoby wziąć pod uwagę to, że mogą być jednocześnie źródłem zniekształconych lub jednostronnych informacji, a ich popularność nie zawsze odzwierciedla rzeczywiste nastroje społeczne w sposób obiektywny.

W ramach tego opracowania nastąpi jedynie pobieżny podział na zaobserwowane obszary tematyczne.

Tematyczna koncentracja

Memy pielgrzymkowe, najczęściej dotyczące polskich pielgrzymek do Jasnogórskiego Sanktuarium, koncentrują się na elementach charakterystycznych dla tych wydarzeń, takich jak modlitwa, wspólnota wiernych i symboliczne gesty, np. zapalanie zniczy.

Emocjonalne oddziaływanie

Memy mają na celu wywoływanie różnorodnych emocji: od humoru po refleksję czy też wzruszenie. Niektóre z nich odwołują się do głęboko zakorzenionych w społeczeństwie polskim emocji i wartości związanych z religijnością.

Kulturowe odniesienia

Niektóre memy zawierają odniesienia do polskiej historii, kultury oraz tradycji katolickiej, co sprawia, że są zrozumiałe i przystępne dla lokalnego odbiorcy.

Rola humoru

Humor jest częstym elementem memów dotyczących pielgrzymek jasnogórskich. Bywa używany jako narzędzie do przekazania pewnych spostrzeżeń czy też do łagodzenia napięcia wokół tematów o charakterze religijnym.

Wykorzystanie symboliki

Memy często korzystają z symboliki związanej z pielgrzymkami, takiej jak obraz Matki Bożej Częstochowskiej, Jasna Góra jako miejsce kultu czy też charakterystyczne stroje pielgrzymów.

Różnorodność treści

Memetyka dotycząca pielgrzymek jasnogórskich obejmuje różnorodne treści, począwszy od humorystycznych obserwacji po bardziej poważne refleksje na temat religijności i jej roli w życiu społecznym.

Elementy hejtu

Niestety, memy dotyczące pielgrzymek czasami zawierają elementy hejtu lub negatywnego nastawienia. Można by było je sklasyfikować jako:

Ośmieszanie wiernych

Niektóre memy mają na celu ośmieszenie pielgrzymów biorąc pod lupę ich wygląd, zachowanie lub działania podczas pielgrzymki. Takie memy mogą zawierać obraźliwe komentarze lub żarty na temat uczestników pielgrzymki („kto nie ma w głowie, ten ma w nogach”).

Krytyka religii

Memetyka dotycząca pielgrzymek bywa także używana jako narzędzie do krytyki samej religii katolickiej lub instytucji kościelnych. Niektóre memy zawierają satyryczne obserwacje na temat praktyk religijnych lub kontrowersyjnych aspektów związanych z Kościołem.

Wyśmiewanie tradycji

Niektóre memy wyśmiewają tradycje związane z pielgrzymkami, takie jak noszenie charakterystycznych strojów (skarpetek do sandałów), modlitwa czy uczestnictwo w obrzędach religijnych. Mogą one sugerować, że te tradycje są przestarzałe, absurdalne lub niepotrzebne.

Atakowanie instytucji

Memy atakujące instytucje związane z pielgrzymkami, takie jak kościoły czy organizacje religijne zawierają krytyczne komentarze na temat działań tych instytucji lub sugerują, że są one hipokrytyczne lub nieodpowiednie.

Rozpowszechnianie stereotypów

Niektóre memy rozpowszechniają stereotypy na temat wiernych uczestniczących w pielgrzymkach, np. sugerują, że są one nietolerancyjne, fanatyczne lub ograniczone w swoich przekonaniach.

Należy jednak podkreślić, że jedynie niektóre memy dotyczące polskich pielgrzymek zawierają elementy hejtu.

Dość powszechne dziś pojmowanie wolności jako możności dokonywania wyboru wydaje się wywodzić z koncepcji sięgających starożytnych nauk Arystotelesa, który w „Polityce” krytycznie odnosił się do „demokratycznego” ujęcia wolności jako takiej, która „miałaby się wyrażać w tym, że każdy robi to, co mu się podoba”. Wobec tego pożyteczne będzie również przywołanie rozumienia wolności przez brytyjskiego filozofa Izajasza Berlina, który definiował ją zarówno negatywnie - jako możliwość działania bez przeszkód i przymusu, jak i pozytywnie - jako możliwość dokonywania wyboru spośród dostępnych rozwiązań oraz swobodę osiągania wytyczonych przez siebie celów.

Wydaje się, że w doświadczeniu pielgrzymów niezwykle istotne jest już samo uświadamianie sobie poczucia wolności - czują, że działają w sposób wolny, że mogą wykonać określone działanie, nie będąc do jego wykonywania przymuszeni. Są wolni do wyrażania swojej religijności w sposób bardziej spontaniczny i różnorodny niż ten praktykowany podczas niedzielnych Mszy świętych.

Wolność religijną polskich pielgrzymów można postrzegać jako most, który umożliwia przejście z jednego stanu bycia do drugiego, z jednego doświadczenia duchowego do kolejnego. Jest to droga, która otwiera przed nimi możliwość wyrażania swojej wiary i praktyk religijnych bez obawy przed wyśmianiem.

Jednocześnie, choć most ten zapewnia swobodę poruszania się w sferze religijnej, nie jest miejscem zamieszkania. Oznacza to, że wolność religijna pozwala pielgrzymom na praktykowanie swojej wiary bez sztywnych norm i ograniczeń, a także nie wymaga od nich bycia cały czas skupionymi jedynie na aspektach religijnych życia. Uświadamia im możliwość jednoczesnego zaangażowania się w praktykowanie religii oraz w inne sfery życia, takie jak praca, rodzina czy życie społeczne.

W ten sposób, dla polskich pielgrzymów wolność religijna nie jest jedynie pojęciem teoretycznym, ale praktycznym mostem, który pomaga w odnalezieniu równowagi między życiem duchowym a codziennymi obowiązkami. Co ważne, pokazuje im sposoby wyrażania swojej tożsamości religijnej oraz wspólnoty również poza budynkiem kościoła.

Podsumowując, należałoby podkreślić, że będące przedmiotem niniejszej analizy memy, stanowią interesujący przedmiot interpretacji dla szerszego grona odbiorców. Ponieważ przedstawiają treści zarówno religijne jak też społeczne i kulturowe, prowadzi to potencjalnie do różnych reakcji i interpretacji ze strony różnorodnych grup odbiorców. Dlatego pomimo tego, że ukazują pielgrzymowanie w jego istotnym wymiarze wolności religijnej, bywa ono również obiektem drwin i kpin, co stanowi paradoks w kontekście tolerancji i szacunku dla wyznawanych wartości. Wobec tego można by było mówić o dwóch narracjach, jednej - w pozytywny sposób podkreślającej duchowy aspekt analizowanych treści oraz drugiej - wyśmiewającej i bagatelizującej, co potencjalnie może prowadzić do sporów i kontrowersji.

Przyglądanie się memom o pielgrzymkach na Jasną Górę, wydaje się więc szansą do analizy reakcji różnych grup społecznych, co ma potencjał ukazania złożoności relacji między religią a kulturą masową. Jednakże, jak już wspomniano wcześniej, jedynie niektóre memy dotyczące polskich pielgrzymek zawierają elementy hejtu. Wydaje się zatem, że ogólny wizerunek pielgrzymowania w Polsce jest obecnie raczej pozytywny.

Dr Berenika Seryczyńska