Tak często powołujemy się na art. 53 Konstytucji, że chyba nie ma już potrzeby przypominać, iż stanowi on podstawową gwarancję wolności religijnej w państwie polskim. Ale jak wspierają ów zapis pozostałe akty prawne?

W kodeksie karnym ujęte są 3 rodzaje przestępstw przeciwko wolności religijnej: dyskryminacja wyznaniowa (art. 194), przeszkadzanie w wykonywaniu obrzędów religijnych lub pogrzebowych (art. 195) oraz obraza uczuć religijnych (art. 196). Mają one rangę występku i w przypadku ich popełnienia przepisy prawa przewidują grzywnę, karę ograniczenia wolności lub karę pozbawienia wolności do dwóch lat. Wszystkie ścigane są z oskarżenia publicznego (z urzędu, bez potrzeby składania wniosku) i muszą być popełnione w sposób umyślny. Uznaje się je za przestępstwa powszechne, czyli takie, które może popełnić każda osoba poczytalna w wieku podlegającym odpowiedzialności karnej.

Art. 194. Kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

• Przepis ten chroni prawo do „zachowania określonego światopoglądu religijnego, obejmującego wyznawanie określonej religii albo też niewyznawanie żadnej”. Przekonania religijne nie mogą stanowić kryterium w zakresie przyznawania lub też pozbawiania jakichkolwiek uprawnień. Pod pojęciem ograniczenia rozumie się: umniejszanie, uszczuplanie, a także pozbawianie przysługujących uprawnień.
• Mowa tu o prawach każdego rodzaju, niekoniecznie związanych z religią - istotne jest, aby to motyw ich ograniczania miał charakter religijny. Przynależność wyznaniowa, o której mowa w przepisie, oznacza utożsamianie się z daną wspólnotą religijną, przyjmowanie jej zasad wiary, obrzędowości itp., przy czym przynależność wyznaniowa nie jest ograniczona od wyznań rejestrowanych i nie musi mieć formalnego charakteru.
• By można było mówić o popełnieniu przestępstwa, należy stwierdzić, że prawo, które zostało ograniczone, rzeczywiście przysługiwało danej osobie. Następnie należy wykazać, że doszło do jego ograniczenia - zatem przestępstwo ma charakter skutkowy.
• Ograniczenie oznacza w tym przypadku ograniczenie człowieka w przysługujących mu prawach. Nie chodzi zatem o fizyczne uniemożliwianie korzystania z prawa, lecz o działania prawne, które powodują ograniczenie sytuacji prawnej człowieka.

Przykłady:
- wypowiedzenie umowy o pracę;
- ograniczenie praw wynikających ze stosunku pracy, np. wysokości wynagrodzenia, dostępu do awansu zawodowego;
- polecenie wykonywania pracy w dni uznawane za świąteczne przez religię pracownika;
- polecenie wykonania czynności naruszających tzw. klauzulę sumienia;
- zabranianie: przynależności do wspólnoty religijnej, prywatnego lub publicznego udziału w obrzędach, nauczania religii, zakładania i prowadzenia szkół, wykonywania określonej służby publicznej;
- odmowa określonych świadczeń czy zawarcia określonych umów cywilnoprawnych (o ile obowiązek spełnienia tych świadczeń lub zawarcia umowy wynika z przepisów powszechnie obowiązujących) motywowana stosunkiem danej osoby do religii.

• W doktrynie i orzecznictwie uznaje się, że dyskryminacji religijnej nie stanowi obecność w życiu publicznym zakorzenionych kulturowo symboli religijnych (np. krzyża zawieszonego w budynku władzy publicznej).
• Nie można mówić o dyskryminacji, gdy kościoły lub związki wyznaniowe stosują kryterium przynależności wyznaniowej w przypadku prowadzenia ich własnej działalności, chyba że polegają one na realizacji zadań publicznych finansowanych ze środków publicznych.
• Przepis ten nie obejmuje dyskryminacji z uwagi na przekonania moralne lub obyczajowe (choć przekonania te mogą pozostawać w zakresie konstytucyjnej ochrony wolności sumienia), chyba że była ona uzasadniana religijnie.

Art. 195. § 1. Kto złośliwie przeszkadza publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto złośliwie przeszkadza pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym.

• Przepis ten chroni konstytucyjną swobodę publicznego wykonywania kultu religijnego, uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi osobami, publicznie lub prywatnie swojego wyznania. Ma także na celu ochronę porządku i spokoju publicznego oraz czci zmarłych i uczuć osób uczestniczących w uroczystościach pogrzebowych, nawet jeśli nie mają one charakteru religijnego.
• Akt religijny to wszelkiego rodzaju czynności o charakterze religijnym, których miejsce i sposób wykonywania sprecyzowane są ceremoniałem danego wyznania. Obejmuje zatem także publiczną modlitwę, błogosławieństwo, medytację, poświęcenie, procesję czy pielgrzymkę i nie musi być wykonywany przez osobę duchowną ani w jej obecności.
• Akt religijny musi być wykonywany w miejscu o charakterze publicznym (także za pośrednictwem środków masowego przekazu), a zatem udział w nim lub obserwacja muszą być możliwe dla bliżej nieokreślonej liczby osób.
• Ochronie podlega tylko wykonywanie aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o sytuacji prawnej uregulowanej za pomocą ustawy szczególnej określającej sytuację prawną danego kościoła lub związku wyznaniowego albo poprzez wpis do rejestru prowadzonego przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.
• Przestępstwo realizowane jest przez złośliwe przeszkadzanie, czyli takie zachowanie się sprawcy, które chwilowo lub przez dłuższy czas uniemożliwia uczestnictwo w konkretnym akcie religijnym, zakłóca nastrój skupienia czy transu religijnego; to także utrudnianie lub uniemożliwianie wykonania aktu religijnego. Może ono polegać na:

- uniemożliwieniu odmówienia modlitwy,
- zablokowaniu drogi w czasie procesji,
- zamknięciu świątyni,
- fałszywym alarmie o podłożeniu ładunku wybuchowego w miejscu wykonywania aktu,
- niezrealizowaniu obowiązku usunięcia przeszkody w czasie procesji,
- zagłuszaniu, podejmowaniu zachowań naruszających zasady obyczajności publicznej, wszczynaniu bójki,
- w przypadku pogrzebu, uroczystości i obrzędów żałobnych może polegać np. na nieotwarciu bramy cmentarza czy domu pogrzebowego, niedopuszczeniu do pochówku mimo obowiązku udostępnienia miejsca na cmentarzu, zakłócaniu spokoju żałobników, utrudnianiu przejścia konduktu pogrzebowego, przeszkadzaniu w innych obrzędach związanych z oddawaniem czci osobie zmarłej, np. w wieczorze pamięci, mszy żałobnej, tradycyjnych modlitwach odmawianych przy osobie zmarłej lub w jej domu.

• Odmowa sprawowania uroczystości pogrzebowych według rytu danej wspólnoty religijnej przez osobę do tego uprawnioną (np. kapłana danej wspólnoty) nie może być uznana za przeszkadzanie pogrzebowi, chyba że łączy się z uniemożliwieniem pochówku.
• Przeszkadzanie musi mieć charakter złośliwy, zatem przestępstwo to można popełnić tylko z zamiarem bezpośrednim i właśnie z domieszką złośliwości. W doktrynie oznacza to chęć świadomego wyszydzania, obrażania, wyśmiewania, lekceważenia czy też poniżania osób czy uczuć osób wykonujących akty religijne, a także dokuczenia, wyrządzenia bólu i poniżenia innej osobie czy też brak dostatecznych racji dla podejmowanych działań. Złośliwość nie jest równoznaczna z długotrwałym lub uporczywym charakterem czynu.
• Sprawca nie musi przeszkodzić skutecznie - wystarczy, że chce osiągnąć taki rezultat.

Art. 196. Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

• Znieważenie oznacza wszelkie zachowanie poniżające, obelżywe, które nie musi mieć charakteru fizycznego, lecz może polegać także na wypowiadaniu poniżających, obelżywych słów.
• Zachowanie znieważające musi wywołać u osób wierzących emocjonalną reakcję w postaci „smutku, zawstydzenia, zażenowania, poczucia naruszenia godności”. Wystarczy przy tym, że taka reakcja zostanie wywołana u jednej osoby. Nie jest wymagane, aby taka osoba bezpośrednio obserwowała zachowanie znieważające − wystarczy, że zetknie się z jego skutkami.
• Znieważenie musi być dokonane publicznie.
• Za przedmiot kultu religijnego uznaje się przedmioty, które dana wspólnota religijna otacza faktycznym kultem i czcią. Z punktu widzenia prawnego za przedmiot kultu uznaje się nie tylko przedmioty materialne spełniające funkcję religijną, lecz również: „samego Boga, Jego wizerunki, sposób przedstawiania, postacie świętych czy Matki Boskiej, określone znaki, rytuały czy słowa mające charakter sprawowania sakramentów”.
• Za miejsce kultu religijnego uznaje się miejsce w sposób szczególny przystosowane do sprawowania kultu lub aktów religijnych w obecności innych osób.
• Sprawca będzie odpowiadał za znieważenie, jeśli dokonał czynu umyślnie z zamiarem bezpośrednim. Sąd Najwyższy dopuścił także popełnienie tego występku z zamiarem wynikowym, co oznacza, że sprawca „albo chce obrazić takim zachowaniem uczucia religijne innych osób, albo przewidując taki skutek swojego zachowania, na ten skutek godzi się”.
• Jeśli sprawca okazał się niepoczytalny w momencie popełnienia czynu, wówczas nie popełnia przestępstwa.

W statystykach policyjnych za lata 1999‒2016 (dostępnych na stronie http://statystyka.policja.pl/) liczba przestępstw stwierdzonych z art. 194 waha się między 0 a 6 w skali roku, natomiast liczba wszczętych postępowań wynosi od 0 do 7 rocznie. Nieco więcej przestępstw odnotowano z art. 195 (oba paragrafy łącznie). Liczba przestępstw stwierdzonych zazwyczaj oscyluje wokół kilkunastu lub dwudziestu paru (choć w roku 2003 odnotowano ich 44, a w latach 2015 i 2016 ‒ 0). Na podobnym poziomie kształtują się liczby wszczętych postępowań. Najwięcej stwierdzonych przestępstw dotyczy art. 196 ‒ tu statystyki policyjne obejmują średnio kilkadziesiąt przypadków rocznie (od 32 do 145), zaś liczba wszczętych postępowań waha się między 30 a 68 w skali roku. W przypadku żadnego z wyżej wymienionych artykułów kodeksu karnego nie można mówić o wyraźnych tendencjach wzrostowych czy spadkowych w kwestii ilości stwierdzanych przestępstw czy wszczynanych postępowań. Choć bezpośrednio dotyczą wolności religijnej trzy wymienione wyżej artykuły kodeksu karnego, warto pamiętać także o innych przestępstwach, które mogą być z nią związane. W ostatnim czasie nasila się na przykład zjawisko profanowania przedmiotów czci religijnej lub miejsc kultu religijnego. Takie akty wandalizmu czy też niszczenia obiektów lub przedmiotów czci mogą podpadać pod kilka regulacji, a zatem może dochodzić do zbiegu przepisów chroniących zarówno wolność religijną, jak i inne dobra chronione w kodeksie karnym. Oznacza to, że przestępstwo obrazy uczuć religijnych z art. 196 kodeksu karnego może wejść w zbieg z poniższymi przestępstwami:

• zniszczenia cudzego mienia (z art. 288 KK),
• znieważenia pomnika (z art. 261 KK),
• publicznego prezentowania treści pornograficznych (z art. 202 KK), gdy obraza uczuć religijnych wiąże się z prowokacjami artystów,
• znęcania się psychicznego nad członkiem rodziny lub osobą małoletnią (z art. 207 KK),
• nawoływania do nienawiści na tle różnic wyznaniowych (z art. 256 § 1 KK),
• znieważenia grupy ludności lub jakiejś osoby z powodu jej przynależności wyznaniowej (z art. 257 KK),
• znieważenia miejsca pochówku zmarłego (z art. 262 § 1 KK) - dotyczy to także publicznego znieważenia relikwii (zwłok lub prochów ludzkich), które będzie uznane za formę znieważenia uczuć religijnych; może także dojść do znieważenia zwłok lub prochów niebędących relikwiami w miejscu przeznaczonym do publicznego wykonywania obrzędów (w kościele, na cmentarzu),
• zniewagi (z art. 216 KK) - sprawca może na przykład znieważyć jednocześnie przedmiot lub miejsce czci oraz jakąś osobę przy tym obecną (np. wyznawcę).

Zespół Laboratorium Wolności Religijnej

Zapraszamy do komentowania tego wpisu na naszym profilu na Facebooku: