Asertywność określa się niekiedy jako „złoty środek” pomiędzy uległością i agresją w reagowaniu na doświadczenie naruszania własnych granic lub przynależnych praw. Choć w potocznym rozumieniu pojęcie asertywności sprowadza się na ogół do sztuki „mówienia nie”, to w istocie jest to znacznie bardziej złożona i niezwykle przydatna kompetencja społeczna, którą można wykształcić w sobie bez względu na posiadane cechy osobowości.
M. Król-Fijewska definiuje asertywność jako umiejętność wyrażania swojego zdania w sposób łagodny, ale jednocześnie stanowczy. Bez agresji i naruszania praw innych ludzi, ale także bez lęku . Do kompetencji ludzi asertywnych należą m.in. umiejętności: przyjmowania komplementów i krytyki, adekwatnego reagowania na krytykę i ataki (zarówno te uzasadnione, jak i nieuzasadnione), wyrażania swoich próśb, życzeń i żądań, otwartego wyrażania swoich uczuć (zarówno przyjemnych, jak i nieprzyjemnych) oraz obrony własnych wartości i przysługujących praw.
Wydaje się, że wobec potencjalnych zagrożeń naruszania wolności religijnej, przypadków wpędzania w kompleksy z powodu bycia wierzącym i praktykującym, a szczególnie wobec zjawisk mikroagresji , których tak często doświadczają ludzie religijni, wszelkie oddziaływanie post factum, a więc reaktywne uznać należy za niewystarczające. To zaś otwiera przestrzeń do poszukiwania innych sposobów, które można określić mianem antycypacyjnych i uprzedzających – prewencyjnych i proaktywnych.
Podejście takie znane jest w obszarze psychologii i zdrowia, badane i opisywane najczęściej w kontekście radzenia sobie ze stresem, a polega na ukierunkowaniu na budowanie zasobów jednostki, aby dana osoba umiała zapobiegać lub przynajmniej skutecznie sobie radzić z sytuacją trudną lub zagrażającą, kiedy taka wystąpi. Pomiędzy prewencją a proaktywnością występują subtelne, ale istotne różnice:
1) Prewencyjne radzenie sobie rozumiane jest jako podejmowanie działań wobec prawdopodobnych zagrożeń mogących wystąpić w przyszłości, związanych z życiem codziennym, jak kradzież, doświadczenie przemocy, itp. Prewencja w tym znaczeniu skupia się zarówno na przeciwdziałaniu, jak i przygotowaniu na wystąpienie takich sytuacji, ale jest to przygotowanie skoncentrowane na najwyżej kilku zagrożeniach.
2) Proaktywne radzenie sobie ma bardziej ogólny charakter i skupia się nie tyle na potencjalnych zagrożeniach, co możliwie wszechstronnym i ukierunkowanym na przyszłość budowaniu zasobów danej osoby, które pozwolą na zwiększenie poczucia własnej skuteczności wobec niesprecyzowanych i nieokreślonych wyzwań, które mogą wystąpić.
Uwzględniając specyfikę wielu przypadków naruszania wolności religijnej, które nie mieszczą się w ramach penalizowanych wykroczeń i przestępstw, ze szczególnym wskazaniem na wspomniane już mikroagresje, to właśnie propagowanie i upowszechnianie proaktywnych sposobów radzenia sobie jawi się jako szansa na zmianę. Zmianę nie przez oddziaływanie na sprawców, ale przez wzmacnianie i wyposażanie w potrzebne kompetencje tych, którzy mogą stać się kiedyś ofiarami agresji lub mikroagresji umotywowanej niechęcią do religii.
Trudno nie zauważyć prawidłowości, że ofiarami agresji stają się częściej te osoby, które nie czują się wystarczająco silne aby stawiać opór. Jak stwierdza S. R. Covey „barierą zmian, których moglibyśmy dokonać, aby żyć bardziej satysfakcjonująco, jest sposób postrzegania naszego życia, jako uwarunkowanego albo dziedzictwem genetycznym, albo przeżyciami dzieciństwa, albo cechami środowiska. Towarzyszy nam wtedy postawa reaktywna: nic nie da się zrobić. Niezależnie od tych wpływów, posiadamy również zdolność do działania, do wyboru naszej reakcji na dziejące się wydarzenia, zdolność do podjęcia zmiany. Proaktywność to inicjatywa i odpowiedzialność za to, co się dzieje” .
Trening asertywności wydaje się być jedną z wielu możliwości ukierunkowanych na budowanie zasobów, poszerzanie kompetencji komunikacyjnych, umiejętności zarządzania emocjami i wzmacnianie poczucia własnej wartości. Profesjonalny i spersonalizowany trening asertywności wymaga zwykle kilku konsultacji psychologicznych. Bez większych trudności możliwe jest także znalezienie wielu poradników i ćwiczeń wydanych drukiem oraz dostępnych online. Nawet te ostatnie mogą pomóc w opanowaniu podstawowych umiejętności lepszego radzenia sobie z: wyrażaniem odmiennego zdania, wyrażaniem konstruktywnej krytyki i odpowiadania na nią, komunikowaniem swojego niezadowolenia i sprzeciwu.
Poradniki mogą przydać się w nauce technik potrzebnych w prowadzeniu dyskusji i konfrontacji. Należy jednak pamiętać, że nie zastąpią nigdy kontaktu ze specjalistą, który pomoże opracować plan skutecznego treningu asertywności dostosowanego do indywidualnych cech osobowości.

ks. dr Michał Glaza