Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Kult miejsca narodzin Jezusa Chrystusa pojawił się w IV wieku w związku z budową przez cesarza Konstantyna Wielkiego Bazyliki Narodzenia w miejscu Groty Narodzenia w Betlejem (budowę ukończono ok. 330 roku). Natomiast tradycja organizowania szopek wywodzi się ze średniowiecza i przypisywana jest św. Franciszkowi z Asyżu (Giovanni di Pietro di Bernardone), który w 1223 roku urządził pierwszą szopkę bożonarodzeniową w Greccio (Włochy). Za sprawą zakonu franciszkanów zwyczaj jasełek i szopki bożonarodzeniowej pod koniec XIII wieku pojawił się również w Polsce.
Pod pojęciem „szopki” rozumie się figuralne przedstawienie scen związanych z narodzinami Jezusa Chrystusa w postaci makiety lub dioramy. Tradycyjna polska szopka urządzana w kościołach w okresie Bożego Narodzenia składała się z stajenki betlejemskiej na tle skalistego krajobrazu, wypełnionej nieruchomymi figurami przedstawiającymi Dzieciątko Jezus, Matkę Boską, św. Józefa, Trzech Króli niosących dary, pastuszków i zwierzęta. Od początków XIX wieku malowane tło zaczęto zastępować drewnianą konstrukcją odtwarzającą architekturę dworków wiejskich, ratuszów, pałaców. Również na początku XIX wieku szopka krakowska zaczęła się odróżniać od szopek z pozostałych regionów Polski ponieważ zamiast wymyślonych pałaców czy orientalnych ruin zaczęła przedstawiać konkretne zabytki krakowskie (Kościół Mariacki, Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, Barbakan, Sukiennice, Brama Floriańska).
Tradycja szopkarstwa w Krakowie funkcjonuje przynajmniej od XIX wieku. Była obecna przede wszystkim wśród rzemieślników (głównie murarzy, którzy w okresie zimowym mieli dużo wolnego czasu) z dzielnic Krowodrza, Zwierzyniec, Grzegórzki, Podgórze. Najstarsza zachowana szopka autorstwa Michała Ezenekiera znajduje się w Muzeum Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie. Na początku XX wieku i w okresie I Wojny Światowej szopkarstwo przeżywało kryzys lecz zainteresowanie nim zaczęło wzrastać od 1923 roku z uwagi a organizowane przez Krakowskie Muzeum Przemysłowe doroczne widowiska szopkarskie.
W dniu 21 grudnia 1937 roku w Krakowie, z inicjatywy dr Jerzego Dobrzyckiego (pierwszego powojennego dyrektora Muzeum Krakowa), zorganizowany został pierwszy konkurs szopek krakowskich. Od tego czasu, jedynie z przerwą na lata niemieckiej okupacji (1939-1944), konkursy odbywają się w każdy pierwszy czwartek grudnia, obecnie pod patronatem Muzeum Historycznego Miasta Krakowa (Muzeum Krakowa). Szopkarze krakowscy prezentują swoje dzieła na Rynku Głównym, pod pomnikiem Adama Mickiewicza. W konkursie „seniorskim” w 2022 roku wzięło udział ok. 50 twórców wystawiając 142 szopki, a w konkursie „juniorskim” kilkuset młodych adeptów tego rzemiosła/sztuki. Regulamin konkursu przewiduje bowiem podział uczestników na 5 kategorii: seniorów, rodzinnej, młodzieży, szkolnej i dziecięcej indywidualnej. Ponadto szopki seniorskie dzielą się na 4 kategorie wyróżnione ze względu na wielkość szopki (najmniejsze do 15 cm, największe powyżej 120 cm).
Według definicji zawartej w regulaminie Konkursu Szopek Krakowski szopka krakowska jest twórczym przedstawieniem sceny narodzin Jezusa Chrystusa w otoczeniu nawiązującym do architektury i tradycji Krakowa. Budowla wyróżniać winna się ozdobną konstrukcją – najczęściej wielobarwną, symetryczną, wielopoziomową, wielowieżową i podświetlaną, zbudowaną z fantazyjnie przetworzonych, zminiaturyzowanych i połączonych ze sobą elementów architektonicznych zabytków Krakowa z lalkami lub figurkami postaci wywodzących się z tradycji chrześcijańskiej i związanych z Krakowem. Figurki upozowane winny być w różne scenki lub poruszane za pomocą mechanizmu i przedstawiać historie biblijne, a także typowe dla Krakowa zwyczaje, legendy, postacie i współczesne im problemy.
W szopce krakowskiej mogą się znaleźć różne kategorie postaci: Święta Rodzina (Dzieciątko Jezus, Maryja, św. Józef), postacie ewangeliczne (Trzej Królowie, król Herod, pastuszkowie ze zwierzętami, aniołowie), figurki obrzędowe (kolędnicy z Turoniem, śmierć, diabeł, tańczące pary krakowskie i góralskie), postacie z legend krakowskich (Pan Twardowski na kogucie, Lajkonik, Smok Wawelski, Szewczyk Skuba, trębacz z wieży Mariackiej, królewna Wanda, zaczarowana dorożka), postacie historyczne związane s Krakowem (Tadeusz Kościuszko, Józef Piłsudski, polscy królowie, święci krakowscy – św. Jan Paweł II, św. Faustyna), a nawet postacie współczesne (Anna Szałapak, Zbigniew Wodecki, Piotr Skrzynecki). Pojawiają się w niej także symbole Krakowa i Polski (monogram „K”, orzeł w koronie, flagi biało-niebieska i biało-czerwona).
Szopki obrazują również ważne wydarzenia i ich rocznice (kanonizacja Jana Pawła II, Światowe Dni Młodzieży, 1050. rocznica chrztu Mieszka I, 100. rocznica odzyskania niepodległości). Szopkarze podejmują również aktualne problemy społeczne (wpisanie szopkarstwa na listę UNESCO, pandemia, pożary Amazonii, smog).
Tradycja budowy szopek bożonarodzeniowych w Krakowie jest niewątpliwie przykładem niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Za jego przejawy uważa się bowiem praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności. Szopkarstwo krakowskie definiowane jest jako umiejętność wykonywania szopek w związku z tradycją obchodzenia świąt Bożego Narodzenia.
W dniu 29 listopada 2018 roku tradycja budowy szopek krakowskich została wpisana na Reprezentatywną Listę Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO (Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity). Warto zaznaczyć, iż jest to pierwszy wpis na tą listę z Polski. Lista powstała na mocy art. 16 Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego sporządzonej w Paryżu dnia 17 października 2003 roku, a ratyfikowanej przez Polskę dnia 16 sierpnia 2011 roku. Celem stworzenia listy było zwiększenie widoczności niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz zwiększenie świadomości jego znaczenia, a także promowanie dialogu respektującego różnorodność kulturową.
Na marginesie można dodać, iż po złożeniu wniosku o wpis na listę w 2017 roku pojawiały się głosy zwątpienia czy UNESCO zechce firmować swoim znakiem i autorytetem wytwór kultury tak ewidentnie związany z religią i praktyką chrześcijańską. Jednakże pomimo tych obaw w decyzji dokonującej wpisu (13.COM 10.B.29) znalazły się wyraźne odniesienia do tradycji chrześcijańskiej (Christmas celebration, birth of Jesus Christ, depicting religious symbols). Jednocześnie w wymaganym przez UNESCO przy dokonywaniu wpisu planie ochrony na liście potencjalnych zagrożeń dla szopkarstwa krakowskiego wskazano m.in. ryzyko wyrwania tradycji szopkarstwa z bożonarodzeniowego kontekstu w przypadku ewentualnego wzrostu zainteresowania po wpisaniu na listę oraz ryzyko nadużywania tradycji dla korzyści ekonomicznych.
Ponadto art. 12 powyższej konwencji zobowiązał Państwa-strony do sporządzenia rejestrów niematerialnego dziedzictwa kulturowego znajdującego się na terytorium danego państwa. Obecnie na polskiej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego, prowadzonej przez Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID) znajduje się 85 wpisów. Szopkarstwo krakowskie zostało wpisane na tą listę, jako jedno z pierwszych, w 2014 roku, obok pochodu Lajkonika.
Dziedzictwo kulturowe wymaga ochrony. Zgodnie z art. 5 Konstytucji RP „Rzeczpospolita Polska (…) strzeże dziedzictwa narodowego”. Szczegółowe przepisy dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego zawiera ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (u.o.o.z.). Niematerialnego dziedzictwa kultury jakim jest tradycja rzemieślnicza budowy szopek bożonarodzeniowych nie można uznać za zabytek. Jednakże zgodnie z art. 3 pkt 1 u.o.o.z. za zabytek uznaje się nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Następnie w art. 6 u.o.o.z. ustawodawca jako przykłady zabytków ruchomych wskazuje m.in. dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej (ust. 2 pkt a), a także wytwory sztuki ludowej i rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne (ust. 2 pkt g). Wydaje się więc, że wykonane przez krakowskich rzemieślników/artystów szopki mogą być uznane za zabytki. W konsekwencji podlegałyby one prawnej ochronie przed zniszczeniem lub uszkodzeniem (art. 108 u.o.o.z.), nielegalnym wywozem za granicę (art. 108 u.o.o.z.), podrobieniem lub przerobieniem (art. 109a u.o.o.z.) czy nielegalnym obrotem (art. 109b u.o.o.z.).
Podkreślić trzeba, iż szopki bożonarodzeniowe wykonywane są nie tylko w Krakowie. Odnotować należy w tym obszarze dorobek Bractwa Toruńskich Belenistów (budowniczych szopek bożonarodzeniowych). Grupa wykonuje szopki bożonarodzeniowe według tradycji hiszpańskiej, zainspirowane warsztatami z udziałem szopkarzy z Pampeluny, które odbyły się w 2017 roku. Celem tej organizacji jest udział w misji ewangelizacyjnej Kościoła poprzez przedstawianie scen związanych z tajemnicą Bożego Narodzenia. Wypracowany został również „Kanon toruńskiej szopki bożonarodzeniowej”. W 2023 roku, jubileuszu pierwszej szopki św. Franciszka, bractwo zorganizowało również konferencję naukową „800-lecie tradycji szopek bożonarodzeniowych – historia, teologia, sztuka” oraz konkurs artystyczny „Szopka Świętego Franciszka w 3D”.
W świetle doktryny prawa ochrony dziedzictwa kultury działania na rzecz budowy tradycji szopek toruńskich wpisują się w procesy patrymonializacji (budowy spójnego wyobrażenia jedności i nierozerwalności dziedzictwa materialnego i niematerialnego), heritagizacji (wytwarzania, ustanawiania dziedzictwa) oraz budowania genius loci danego miasta lub regionu. Z perspektywy komercyjnej jest to również kształtowanie lokalnej marki i zwiększanie atrakcyjności turystycznej danego miejsca.
Chrześcijanie w Polsce kultywują zatem piękną tradycję związaną ze Świętami Bożego Narodzenia, która doczekała się docenienia i swoistej nobilitacji przez światową organizację UNESCO. Udowadnia to, iż dziedzictwo chrześcijańskie jest nieodłącznym elementem dziedzictwa kulturowego Polski i świata. Co zresztą znalazło również odbicie w preambule do Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej odwołującej się do „kultury zakorzenionej w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu”.
Dr Maciej Duda
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
BIBLIOGRAFIA
