Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Wolność sumienia i religii jest przedmiotem wielu badań naukowych z zakresu filozofii czy teologii, nauk prawnych, czy nauk historycznych, które niełatwo jest przedstawić w ramach jednego hasła słownikowego.
Wolność sumienia i religii należą do podstawowych praw człowieka i dlatego zajmują pierwsze miejsce wśród wszystkich praw wolnościowych człowieka.
Z języka łacińskiego sumienie (conscientia) oznacza wewnętrzne przekonanie, które pozwala rozróżnić dobro i zło, a także ocenić postępowanie własne i innych ludzi na podstawie osądu własnego sumienia.
Sumienie jest pojęciem trudnym do zdefiniowania. Słownik Języka Polskiego PWN definiuje sumienie , że jest to „zdolność oceny własnego postępowania i świadomość odpowiedzialności moralnej za swoje czyny”, a wolność sumienia jako „ prawo do swobodnego wyboru przekonań, poglądów, wyznawanej religii itp.”. [1]
W Konstytucji Soboru Watykańskiego II Gaudium et spes czytamy: „W głębi sumienia człowiek odkrywa prawo, którego sam sobie nie nadaje, lecz któremu winien być posłuszny i którego głos, nawołując go zawsze do miłowania i czynienia dobra oraz unikania zła tam, gdzie należy, rozbrzmiewa we wnętrzu człowieka: Czyń to, tamtego unikaj. Człowiek bowiem ma w sercu wpisane przez Boga prawo… Sumienie jest najskrytszym ośrodkiem i sanktuarium człowieka, w nim pozostaje on sam z Bogiem, którego głos rozbrzmiewa w jego wnętrzu” .[2]
Wolność sumienia jest wartością obiektywną i uniwersalną, której nie wyznaczają żadne prawa stanowione przez ustawodawcę, gdyż ta wolność wynika z godności każdej osoby ludzkiej. Z tej godności wynikają podstawowe prawa i wolności człowieka, które są zagwarantowane każdemu, bez względu na jego światopogląd, czy religię.
Religia jest to system wierzeń i praktyk religijnych określających relację pomiędzy różnie pojmowaną sferą sacrum, czyli świętością, a społeczeństwem lub pojedynczą osobą, która wybiera swoją własną religię, aby według niej żyć i postępować.
Religia przejawia się w wymiarze doktrynalnym, czyli w wierzeniach, w czynnościach religijnych poprzez sprawowanie kultu oraz sferze społeczno-wspólnotowej, a także w sferze duchowości indywidualnej.
Wolność religijna to swoboda przyjęcia lub zmiany danego systemu religijnego oraz możliwość uzewnętrzniania tej religii .[3]
Wolność sumienia i wolność religii to dwie odrębne wartości, które są jednak ze sobą nierozerwalnie związane, gdyż wolność sumienia może opierać się na religii, ale nie musi.[4]
Wolność sumienia i religii jest zagwarantowana w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku.
sumienie, religia, wolność sumienia, wolność religii, zakres wolności sumienia i religii, sprzeciw sumienia.
Opisanie istoty pojęcia sumienia jest zadaniem dla etyków, filozofów, teologów, a nie dla prawników. Istotą wolności sumienia i religii jest swoboda działania przez każdą osobę w ramach porządku prawnego wyznaczonego przez państwo.
W Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 roku w art. 53 zagwarantowano
wszystkim osobom możliwość swobodnego korzystania z prawa do wolności sumienia
religii, niezależnie od ich obywatelstwa, światopoglądu czy religii.
Wolność religii obejmuje możliwość uzewnętrzniania swoich przekonań religijnych indywidualnie lub grupowo, publicznie lub prywatnie, a także uprawianie kultu i uczestniczenia w obrzędach.
Wolność religii obejmuje również prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami.
Elementem wolności religii jest również nauczanie przedmiotu religii w szkole. W literaturze podkreśla się, że religia może być przedmiotem nauczania w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych, ale nie w szkołach wyższych, bowiem te ostatnie nie są instytucjami wychowawczymi.
Przynależność do określonej religii i przyjęte w związku z tym przez daną osobę przekonania moralne mogą mieć wpływ na przykład na odmowę pełnienia służby wojskowej, jeżeli wyznawana religia i system wartości są sprzeczne z jego sumieniem.
Konstytucja RP z 1997 roku przewiduje możliwość ograniczenia uzewnętrzniania religii, ale tylko w drodze ustawy i wyłącznie z ważnych powodów, do których zalicza: konieczność ochrony bezpieczeństwa państwa, ochronę porządku publicznego, ochronę zdrowia i moralności, wolności i prawa innych osób.
Konstytucja wprowadza zakaz wymogu ujawniania swego światopoglądu, przekonań religijnych, czy filozoficznych , co stanowi istotną ochronę poszanowania wolności religii i sumienia ludzi wierzących, niezależnie od przynależności do jakiejkolwiek religii. Stanowi więc poszanowanie praw i uczuć ludzi wierzących, jak i ludzi niewierzących, czyli agnostyków i ateistów.
Wolność religii ma także drugą stronę, czyli wolność sumienia, której Konstytucja RP z 1997 roku nie podaje definicji, nie określa jej przejawów, ani nie ustala gwarancji jej przestrzegania.
Porządek prawny nie kreuje wolności sumienia i nie przypisuje jej wybranym grupom na zasadzie ustawodawczej konwencji, lecz udziela jedynie wymaganej ochrony.
Jest to wartość normatywnie, historycznie i filozoficznie powiązana w wolnością religii, a obowiązek poszanowania wolności religii jest ściśle związany z ochroną przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, która jako wartość nadprzyrodzona stanowi źródło wolności praw człowieka i obywatela.[5]
Przez wolność sumienia można rozumieć ludzką aktywność światopoglądową, a więc dotyczącą zarówno wewnętrznych przekonań, jak i zewnętrznych praktyk religijnych i niereligijnych. [6]
Sumienie wyznacza istotny rys osobowości każdego człowieka, decydując o jego unikalności. Mówiąc o wolności sumienia trzeba też pamiętać o instytucji sprzeciwu sumienia. Człowiek nie musi wskazać żadnego konkretnego aktu prawnego, aby móc odmówić podjęcia działań sprzecznych z jego sumieniem, gdyż jest to wpisane w naturę samego człowieka. Osoba ludzka jest zdolna do samodzielnego podejmowania decyzji moralnych i własnych wyborów zgodnie ze swoim sumieniem, a ustawodawca musi ten stan rzeczy zaakceptować.
W dyskusjach dotyczących sprzeciwu sumienia zauważa się, że ma on charakter subiektywny, bo osoba powołuje się na swoje przekonania wewnętrzne o charakterze religijnym bądź moralnym, które są niezgodne z porządkiem prawnym. Współcześnie wolność religii, ujmowana łącznie z wolnością sumienia, zajmuje centralne miejsce w kategoriach podstawowych wolności i praw jednostki. [7]
Wolność sumienia jest jedną z podstawowych wartości, na których zbudowane są europejskie porządki prawne, a jej genezy należy poszukiwać w filozofii greckiej. Wolność sumienia i religii, jako jeden z podstawowych przejawów wolności jednostki, kształtowała się stopniowo w toku długotrwałych procesów filozoficznych, kulturowych i prawnych. W Polsce jednym z pierwszych aktów prawnych regulujących wolność religijną dotyczącym wolności sumienia i wyznania była uchwalona 28 stycznia 1573 r. tzw. konfederacja warszawska.
Akt ten stał się jednym z najważniejszych osiągnięć polskiej demokracji szlacheckiej, ponieważ gwarantował tolerancję religijną w Rzeczypospolitej, wprowadzając „wieczny pokój” między wyznaniami: „A iż w Rzeczypospolitej naszej jest różnorodność niemała z strony wiary krześcijańskiej, zabiegając temu, aby się z tej przyczyny między ludźmi rozruchy jakie szkodliwe nie wszczęły, które po inszych królestwach jaśnie widziemy, obiecujemy to sobie spólnie za nas i za potomki nasze na wieczne czasy pod obowiązkiem przysięgi, pod wiarą, czcią i sumnieniem naszym, iż którzy jestechmy różni w wierze, pokój między sobą zachować, a dla różnej wiary i odmiany w Kościelech krwie nie przelewać ani się penować odsądzeniem majętności, poczciwością, więzieniem i wywołaniem i zwierzchności żadnej ani urzędowi do takowego progressu żadnym sposobem nie pomagać. I owszem, gdzie by ją kto przelewać chciał, z tej przyczyny zastawiać się o to wszyscy będziem powinni, choćby też za pretekstem dekretu albo za postępkiem jakim sądowym kto to czynić chciał” .[8]
Zasady tolerancji religijnej zmieniały się w Polsce, co pokazują Konstytucje Sejmowe z przełomu XVII i XVIII wieku.
Kolejnym ważnym aktem była pierwsza w Europie, a druga na świecie Konstytucja 3 maja z 1791 roku, która gwarantowała wolność religijną w Rzeczpospolitej, przyznając jednak pierwszeństwo religii katolickiej i zakazującej odstępstwa od niej.
W Konstytucji czytamy: „ Religią narodową panującą jest i będzie wiara święta rzymska katolicka ze wszystkimi jej prawami. Przejście od wiary panującej do jakiegokolwiek wyznania jest zabronione pod karami apostazji. Że zaś ta sama wiara święta przykazuje nam kochać bliźnich naszych, przeto wszystkim ludziom, jakiegokolwiek bądź wyznania, pokój w wierze i opiekę rządową winniśmy i dlatego wszelkich obrządków i religii wolność w krajach polskich, podług ustaw krajowych warujemy”. [9]
W historii polskiego konstytucjonalizmu nie było takiego aktu rangi konstytucyjnej, który gwarantowałby w szerszym i węższym zakresie wolność wyznania i sumienia wszystkim obywatelom.
Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 22 lipca 1807 roku ustanawiała religię rzymskokatolicką „religią stanu”, stanowiła także , że „ wszelka cześć religijna jest wolna i publiczna(art.2) , czyli gwarantowała wolność wyznania.[10]
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę pierwsza Konstytucja uchwalona 17 marca 1921 roku gwarantowała wszystkim obywatelom wolność sumienia i wyznania.
W tej Konstytucji w art.111 czytamy „ … Żaden obywatel nie może być z powodu swego wyznania i przekonań religijnych ograniczony w prawach, przysługujących innym obywatelom. Wszyscy mieszkańcy Państwa Polskiego mają prawo wolnego wyznawania zarówno publicznie jak i prywatnie swej wiary i wykonywania przepisów swej religii lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia się porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej”.[11]
W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 kwietnia 1935 roku pojęcie wolności sumienia i wyznania zostało przedstawione tylko w art.5 ust.2, w którym czytamy, że „państwo zapewnia obywatelom możność rozwoju ich wartości osobistych oraz wolność sumienia, słowa i zrzeszeń”.
W Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 roku problematykę wolności sumienia i wyznania zapisano w art. 70 ust.1 : „ Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom wolność sumienia i wyznania. Kościół i inne związki wyznaniowe mogą swobodnie wypełniać swoje funkcje religijne. Nie wolno zmuszać obywateli do nie brania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych. Nie wolno też nikogo zmuszać do udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych” (ust. 1), „Kościół jest oddzielony od Państwa. Zasady stosunku Państwa do Kościoła oraz sytuację prawną i majątkową związków wyznaniowych określają ustawy” (ust. 2).
W okresie transformacji systemu w Polsce w latach 1989 - 1994 było kilka projektów przyszłej konstytucji, w których pojawiały się różne propozycje wolności sumienia i wyznania, których końcowym efektem był art. 53 Konstytucji z 1997 roku, gdzie w ust. 1 czytamy : „Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii”.
W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. ustawodawca odszedł od pojęcia „wolności sumienia i wyznania” i użył nowej terminologii „wolność sumienia i religii”.
W preambule do tej konstytucji czytamy, że „w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub własnym sumieniem ustanawiamy Konstytucję Rzeczpospolitej Polskiej”.
Kwestia wolności sumienia i religii jest zapisana nie tylko w naszej Konstytucji, ale także w wielu aktach prawa międzynarodowego.
Między innymi została wpisana w Powszechną Deklarację Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 roku, gdzie w art.18 czytamy: „ każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii; prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub wiary oraz wolność głoszenia swej religii lub wiary, bądź indywidualnie, bądź wespół z innym ludźmi, publicznie lub prywatnie poprzez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i praktyk religijnych”.
To co zostało zapisane w Deklaracji Praw Człowieka znalazło swoje rozwinięcie i potwierdzenie w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, który został podpisany w Nowym Jorku w dniu 19 grudnia 1966 roku.
O wolności religijnej czytamy także w deklaracji Soboru Watykańskiego II Dignitatis humanae z 7 grudnia 1965 roku, w której zapisano: „ Osoba ludzka ma prawo do wolności religijnej. Wolność ta polega na tym, że wszyscy ludzie powinni być wolni od przymusu ze strony czy to jednostki, czy to też grup społecznych i wszelkiej władzy ludzkiej i to przynajmniej tak, żeby nikt nie był zmuszany do działania wbrew swemu sumieniu, ani nie doznawał przeszkody, gdy działa według swego sumienia – prywatnie, czy publicznie, sam albo stowarzyszony z innymi – w należnych granicach (…).
To prawo osoby ludzkiej do wolności religijnej należy tak uwzględnić w prawnym porządku społecznym, by stało się ono prawem państwowym”. [12]
W Polsce wolność sumienia i religii została zapisana Konstytucji z 1997 roku przede wszystkim w art.53, który wylicza katalog praw i wolności osobistych człowieka.
Wolność religijna jest przedmiotem szczegółowej regulacji konstytucyjnej, która zawarta jest w całym art. 53 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 roku. W art. 53 ust. 1 czytamy, że „ każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii”. Ta wolność wyboru własnej religii zawiera w sobie aspekt pozytywny, który pozwala na uzewnętrznianie przekonań religijnych zarówno w życiu publicznym jak i prywatnym. Wolność religii daje możliwość niewyznawania żadnej religii oraz możliwość zmiany przekonań religijnych.[13]
Konstytucja RP chroniąc wolność przekonań deistycznych, agnostycznych i ateistycznych pozwala, aby te przekonania były uzewnętrzniane indywidualnie lub zbiorowo oraz mogą być przedmiotem nauczania.[14]
Sposoby uzewnętrzniania przekonań religijnych zawarte są w art. 53 ust. 2. Każdy człowiek może uzewnętrzniać swój wybór religii poprzez uprawianie kultu, modlitwę lub uczestniczenie w obrzędach liturgicznych. Wśród przejawów uzewnętrzniania swojej religii można wymienić także umieszczanie symboli religijnych zarówno w domach prywatnych jak i w miejscach publicznych, takich jak: szkoły, szpitale, urzędy państwowe czy sale sądowe. Człowiek swoje przekonania religijne może także uzewnętrzniać poprzez fakty, takie jak: zapisanie swojego dziecka na religię w szkole, uczestniczenie w pielgrzymkach i procesjach czy zawarcie małżeństwa konkordatowego. Sposobem uzewnętrzniania przekonań religijnych jest nauczanie. To nauczanie dokonuje się za pomocą słowa mówionego, albo słowa pisanego, czy też innych środków społecznego przekazu. W zależności od przekonań religijnych Konstytucja RP zapewnia wszystkim obywatelom posiadanie świątyń i innych miejsc kultu. W polskiej tradycji istnieją obok siebie kościoły, kaplice, synagogi i meczety. Wolność religijna zagwarantowana w Konstytucji RP zapewnia prawo do korzystania z pomocy religijnej wszędzie tam, gdzie się ludzie wierzący znajdują. Dotyczy to nie tylko korzystania z pomocy religijnej w miejscach do tego przeznaczonych, ale także dotyczy posługi kapelanów w szpitalach, w zakładach karnych, w zakładach opiekuńczych, w zakładach wychowawczych czy też posługi religijnej dla dzieci i młodzieży wypoczywającej na koloniach i na obozach.
W Konkordacie pomiędzy Stolicą Apostolską, a rządem Rzeczpospolitej Polskiej , który został podpisany w Warszawie w dniu 28 lipca 1993 roku, a ratyfikowany w dniu 23 lutego 1998 roku zapewniono wolność sumienia i religii nie tylko wiernym należącym do Kościoła Rzymskokatolickiego, ale w oparciu o nauczanie Soboru Watykańskiego II, ta wolność została zagwarantowana wszystkim obywatelom RP.
W art. 53 ust. 3 Konstytucji RP zostało zagwarantowane rodzicom prawo do nauczania swoich dzieci religii w szkołach oraz wychowania swoich dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami religijnymi i moralnymi. Decydującym czynnikiem w wyborze treści religijnych i etycznych są przekonania rodziców. Oznacza to, że nikt nie może narzucać dzieciom wychowania i nauczania, czy to moralnego, czy religijnego, które nie są zgodne z wolą ich rodziców.
Zaznaczyć należy, że w razie sprzeczności między wolą rodziców i wolą dziecka odnośnie praktyk religijnych pierwszeństwo mają rodzice – aż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości [15]
W oparciu o art.53 ust.4 Konstytucji RP tylko ta religia kościoła lub związku wyznaniowego może być przedmiotem nauczania w szkole, która ma uregulowaną sytuację prawną. W tym ustępie podkreślono, że nauczanie religii nie może naruszać wolności sumienia i religii innych osób. Ograniczenie wolności religijnej zostało zapisane w Konstytucji RP w art.53 ust.5 i może być wprowadzone tylko wtedy, gdy „jest konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób” i może nastąpić jedynie na drodze ustawy. Wewnętrzne przekonania człowieka nie podlegają żadnym ograniczeniom, dlatego nawet gdy mówimy o ograniczeniach ustawowych ze strony państwa, to człowiek pozostaje wolny w swoim własnym sumieniu.
Ograniczenia wolności religii mogą być konieczne, jeżeli w danym państwie żyją ludzie wyznający różne religie. Dlatego w społeczeństwie demokratycznym, aby zapewnić wolność religijną wszystkim wierzącym i niewierzącym muszą być wprowadzone pewne ograniczenia, aby zapewnić każdej osobie wolność wyznawania swojej religii.
W art. 53 ust. 6 Konstytucji RP czytamy „Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych”. W oparciu o tę normę konstytucyjną zabronione jest wykorzystywanie jakiegokolwiek stosunku zależności między osobami, aby przymusić, lub zabronić do uczestnictwa w jakichkolwiek praktykach religijnych.
Natomiast w art. 53 ust. 7 Konstytucji RP zaznaczono, że „Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania”. Wolność religii polega na zapewnieniu każdemu człowiekowi wolności od przymusu do prezentowania swoich przekonań religijnych.
Każdy człowiek w oparciu o wyżej wspomniany artykuł ma „prawo do milczenia”, jednak nie zabrania to, składania oświadczeń o swoich przekonaniach religijnych, etycznych, czy światopoglądowych. Jeżeli człowiek chce ujawnić swoje przekonania światopoglądowe lub religijne może to uczynić, zarówno w aspekcie indywidualnym, a także może to uczynić publicznie wobec organów władzy państwowej lub samorządowej.[16]
W stosunku do osób, które ujawniły swoje przekonania światopoglądowe lub przekonania religijne, nie mogą być stosowane żadne sankcje. W sprawach dotyczących przekonań religijnych, czy światopoglądowych żaden organ władzy państwowej czy samorządowej nie może domagać się do złożenia przez człowieka oświadczeń o swoich przekonaniach.
Oznacza to, że w dokumentach publicznych nie może być informacji dotyczących czy dana osoba jest wierząca, czy niewierząca i jaką religię wyznaje.[17]
Wolność religii zagwarantowana w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej nie jest wartością bezwzględną, ponieważ troska o dobro wspólne wszystkich obywateli, jak i troska o prawa innych osób, dopuszcza możliwość ograniczania uzewnętrzniania religii.
Dlatego państwo jest uprawnione do kontroli, czy dana religia, czy dane ruchy, stowarzyszenia lub związki wyznaniowe działające na terenie danego kraju w celach religijnych, nie wykorzystują wolności religijnej, która może wyrządzić szkody społeczne.
Wolność sumienia i religii ma swój praktyczny wymiar w postaci środków ochrony prawnej, które są zawarte w prawie krajowym i międzynarodowym. Środek prawny dla zaskarżenia naruszenia wolności sumienia i religii jest podyktowany charakterem sprawy.
Mogą to być środki przewidziane w prawie cywilnym, kiedy z tytułu powództwa chodzi o ochronę dóbr osobistych. Tu mamy do czynienia z apelacją i skargą kasacyjną. W niektórych przypadkach mogą to być środki przewidziane w prawie administracyjnym, gdzie można zaskarżyć decyzję administracyjną do organu II instancji, albo wnieść skargę do sądu administracyjnego.
Można także podjąć działania w kontekście prawa karnego, które doprowadzą do zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa z tytułu naruszenia wolności sumienia i religii.
Jeżeli w prawie krajowym zostały wyczerpane wszystkie środki ochrony wolności sumienia i religii, można odwołać się do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu .
Należy przy tym podkreślić, że wolność sumienia i religii stanowi „kamień węgielny” demokratycznego państwa prawa, zaś prawo do nich wyrażone zostało w art. 18 Powszechnej Deklaracji Prawa Człowieka będącej fundamentem współczesnych systemów ochrony praw człowieka, gdzie czytamy:
Można też wykorzystać uregulowanie prawne zawarte w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, gdzie zagwarantowane jest prawo do wolności sumienia i religii:
Naruszenie wolności sumienia i wolności religii jest zagwarantowane zarówno w aktach prawnych krajowych, czego przykładem jest Konstytucja RP z 1997 roku, a także w prawie międzynarodowym, czego przykładem są Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, oraz Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ogłoszona przez ONZ.
Akty prawne:
Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. I, s. II–XLIII
Dz. U. RP, 1921 r. Nr 44, poz. 267
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r. (Dz. Urz. UE 2016 C 202)
Konstytucja 3 maja 1791 PWN Warszawa 1991 str.94
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997 nr 78 poz.483)
Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U. 1998 nr 51 poz.318)
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r. ( rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 217 (III)
Sobór Watykański II , Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Dignitatis Humanae nr.2, Poznań 2002 r., s.411-536
W opracowaniu za: Volumina Legum, t. 2, s. 124–125
Wyrok TK z 10 grudnia 2014 r. (K52/13, OTK 118/11/A/2014) i powołane tam źródła
Źródła internetowe:
Elektroniczna wersja Słownika Języka Polskiego PWN dostępna pod adresem: http:/sjp.pwn.pl/szukaj/sumienie.html
Literatura:
Bosek L, Istota konstytucyjnej wolności człowieka [w:] Klauzula sumienia w państwie prawa, red. O. Nawrot, Sopot 2015 s.47
Krukowski J. Konstytucyjna ochrona wolności sumienia i religii, [w:] Sześć lat Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Doświadczenia i inspiracje, red. L. Garlicki, A Szmyt, Warszawa 2003, s.159-167
Krukowski J. Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2000, s.80
Piechowiak M, Wolność religijna – aspekty filozoficzno prawne, Toruński Rocznik Praw Człowieka i Pokoju, 1996 zeszyt 3
Pycik K. Wolność sumienia i wyznania w Rzeczpospolitej Polskiej (założenia filozoficzno – prawne [w:] Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucjo RP, red. B. Banaszak, A. Preisner, Warszawa 2002, s.438
Orłowska-Zielińska B., Szczechowicz K., Rodzina, a prawny zakaz stosowania kar fizycznych wobec Małoletnich, Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego, 2014, nr.5
Winczorek P., Komentarz do Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000,
s.73 -76
Ks. dr Grzegorz Świst, doktorat na Uniwersytecie św. Tomasza z Akwinu w Rzymie. Doświadczenie zawodowe koncentruje się wokół pracy naukowej i dydaktycznej zdobytej w ośrodkach naukowych w kraju jak i za granicą. Kierunek zainteresowań obejmuje zarówno relacje Państwo-Kościół (prawo wyznaniowe) jak i prawo małżeńskie w kodeksie rodzinnym i kodeksie kanonicznym.
Sędzia w Gdańskim Trybunale Metropolitarnym 2002-2004
Adiunkt na Uniwersytecie Gdańskim 2005-2022
Wykładowca na Uniwersytecie kard. Stefana Wyszyńskiego O/ w Gdyni
Wykładowca w Wyższej Szkole Administracji i Biznesu w Gdyni
Wykładowca w Gdańskim Seminarium Duchowny.
[1] Elektroniczna wersja Słownika Języka Polskiego PWN dostępna pod adresem: http:/sjp.pwn.pl/szukaj/sumienie.html
[2] Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 2002, s. 536
[3] M. Piechowiak, „Wolność religijna – aspekty filozoficznoprawne”, Toruński Rocznik Praw Człowieka i Pokoju, 1996 zeszyt 3
[4] B. Orłowska-Zielińska, K. Szczechowicz, „Rodzina, a prawny zakaz stosowania kar fizycznych wobec
małoletnich”, Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego, 2014, nr.5
[5] L. Bosek, „Istota konstytucyjnej wolności człowieka” [w:] O. Nawrot „Klauzula sumienia w państwie prawa”, Sopot 2015 s.47
[6] K. Pycik, „Wolność sumienia i wyznania w Rzeczpospolitej Polskiej (założenia filozoficzno – prawne” [w:] Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucjo RP, red. B. Banaszak, A. Preisner, Warszawa 2002, s.438
[7] Wyrok TK z 10 grudnia 2014 roku (K52/13, OTK 118/11/A/2014) i powołane tam źródła
[8] W opracowaniu za: Volumina Legum, t. 2, s. 124–125
[9] Konstytucja 3 maja 1791 PWN Warszawa 1991 str.94
[10] Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. I, s. II–XLIII
[11] Dz. U. RP, 1921 Nr 44, poz. 267
[12] Sobór Watykański II , Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Dignitatis Humanae nr.2, Poznań 2002, s.411
[13] J. Krukowski, „Konstytucyjna ochrona wolności sumienia i religii, [w]:Sześć lat Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Doświadczenia i inspiracje, red. L. Garlicki, A Szmyt, Warszawa 2003, s.159-167
[14] P. Winczorek, „Komentarz do Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000, s.73
[15] J. Krukowski, „Konstytucyjna ochrona wolności sumienia i religii, [w]:Sześć lat Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Doświadczenia i inspiracje, red. L. Garlicki, A Szmyt, Warszawa 2003, s.159-167
[16] J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2000, s.80
[17] T. Winczorek, „Komentarz do Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997, Warszawa 2000,s.76
