Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Wolność religijna stanowi fundamentalne prawo jednostki, które musi być interpretowane zarówno w kontekście praw innych osób jak i interesu społecznego. W Ameryce Północnej jej kształtowanie i regulacja nieodłącznie wiążą się z historią tego kontynentu oraz jego pluralizmem religijnym i etnicznym. Już Ojcowie Założyciele Stanów Zjednoczonych w Deklaracji Niepodległości podkreślili znaczenie wolności religijnej, a Kanadyjczycy mieli ją zagwarantowaną w tzw. Quebec Act (Ustawa o Quebecu) uchwalonym w 1774 r. Obecnie wolność ta znajduje potwierdzenie w konstytucjach i kluczowych aktach prawa Stanów Zjednoczonych i Kanady. Jednocześnie przestrzegana jest zasada rozdziału państwa od Kościoła, a granice wolności religijnej określone zostały m.in. w sprawach dotyczących zwolnień podatkowych, obecności symboli religijnych w miejscach publicznych, lekcji religii w szkole, odmowy służby wojskowej czy – zwłaszcza w ostatnich latach – sprawach dotyczących konfliktów między wolnością religijną a prawami reprodukcyjnymi i seksualnymi. Z uwagi na fakt, że granice te kształtowane były na podstawie precedensów, warto pamiętać, że kolejne sprawy sądowe mogą potencjalnie skutkować ich modyfikacją.
Zgodnie z postanowieniami m. in. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka[1] Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych,[2] czy Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka,[3] każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Wolność ta obejmuje swobodę uzewnętrzniania swoich przekonań – również publicznie i wraz z innymi ludźmi, poprzez, przykładowo: nauczanie, uczestniczenie w obrzędach, uprawienie kultu.
Stany Zjednoczone i Kanada w swoich konstytucjach gwarantują wolność religijną. Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych konsekwentnie podkreślał, że Pierwsza Poprawka musi być interpretowana jako zakaz zarówno promowania przez rząd konkretnej religii jak i jej zwalczania. Organizacje religijne nastawione na działalność społeczną i edukacyjną działają tam aktywnie, ale nie otrzymują bezpośredniego wsparcia od rządu na cele związane z szerzeniem kultu. Sąd Najwyższy Kanady z kolei, w szczególności w wyroku w sprawie Loyola High School v. Quebec (2015) uznał, że wolność religijna posiada zarówno indywidualny, jak i zbiorowy charakter, a zatem musi uwzględniać społecznie zakorzeniony charakter przekonań religijnych.
wolność religijna, wolność sumienia, Ameryka Północna, Stany Zjednoczone, Kanada, ograniczenia wolności religijnej
Choć wolność religijna obejmuje także tolerancję religijną, to jednak jej istota wydaje się sięgać głębiej niż tylko do poszanowania życiowych wyborów poszczególnych członków społeczeństwa. Prawo do wolności sumienia i religii zakorzenione jest w godności człowieka, który pragnie poszukiwać prawdy i dlatego powinno być postrzegane nie tylko jako część prawa pozytywnego, ale przede wszystkim prawo moralne. Osoba ludzka posiada zdolność odróżniania dobra od zła i podejmowania wyborów moralnych, a zarazem brania za nie odpowiedzialności. Zmuszanie jednostki do wyborów sprzecznych z jej sumieniem równałoby się zatem poważnemu naruszeniu jej integralności.
W Kanadzie, zgodnie z cenzusem z 2020 r. dominującą religią pozostaje chrześcijaństwo (53,3%), choć jednocześnie aż 34,6% Kanadyjczyków deklaruje brak przynależności do jakiejkolwiek religii. Wiara generalnie uznawana jest za sprawę mieszczącą się w sferze prywatnej.[4] W Stanach Zjednoczonych około 70% obywateli uznaje się za chrześcijan, 23% nie identyfikuje się z żadną religią, a 5% wyznaje religie niechrześcijańskie.[5] W chrześcijaństwie w dyskusjach dotyczących wolności religijnej z jednej strony przez wieki podnoszono argument, zgodnie z którym zbawienie możliwe jest tylko dla osób będących w jedności z Kościołem, co miałoby usprawiedliwiać ograniczenia tejże wolności, z drugiej jednak wskazywano na wolną wolę człowieka i konieczność rozdziału między władzą duchową a świecką. Ten podział sięgał już słów Jezusa zapisanych w Biblii, wedle których należało oddać to, co cesarskiej cesarzowi, a to co boskie Bogu (Mt 22,17). W miarę pojawiania się nowych prądów społecznych i zapatrywań teologicznych można było zaobserwować coraz większy nacisk na poszanowanie sumienia jednostki i jej wolności w dochodzeniu do prawdy – przełomowym momentem wydaje się tutaj ogłoszenie Deklaracji o wolności religijnej Dignitatis Humanae.
Wolność religijna może być postrzegana zarówno jako wolność negatywna (wolność „od” - przymusu w kwestiach religijnych) jak i pozytywna (wolność „do”). Niektórzy komentatorzy amerykańscy określają ten drugi aspekt jako „wolność do służenia” (freedom to serve), argumentując, że religijnie inspirowane instytucje i organizacje charytatywne, które służą szerszemu społeczeństwu będą w stanie kontynuować swoją misję wyłączne w środowisku chroniącym ich wolność religijną. Jeżeli tych warunków zabraknie, zaprzestaną działalności, co odbije się negatywnie na beneficjentach ich pomocy – także tych niepodzielających ich przekonań dotyczących wiary.
KANADA
Już w 1774 r. uchwalony został tzw. Quebec Act gwarantujący francuskim Kanadyjczykom zachowanie ich języka i religii, a zarazem promujący religijny pluralizm. Otwartość na religię nie obejmowała jednak wierzeń rdzennej ludności, a prawo wprowadzone poprzez poprawki do tzw. „Indian Act” zakazywało ich rytuałów i praktyk. W 1867 „British North America Act” potwierdził jurysdykcję rządów prowincji nad edukacją, uznając jednocześnie prawa szkół wyznaniowych. Wyraźna dominacja religii chrześcijańskiej w edukacji zmieniła się dopiero w latach 60. w wyniku tzw. „Spokojnej rewolucji”, która doprowadziła do sekularyzacji rządu i powołania Królewskiej Komisji Śledczej ds. Edukacji w Prowincji Quebec. W wyniku wdrożenia jej zaleceń doszło do podziału odpowiedzialności za edukacją wyznaniową, w tym program nauczania religii w szkołach pomiędzy rząd i władze kościelne. Dokonano także podziału na wyznaniowe i świeckie gatunki badawcze w zakresie religii.
Historycznie kluczową dla wolności religijnej sprawą rozpatrywaną w Kanadzie była Roncarelli v. Duplessis (1959) dotycząca instrumentalnego wykorzystania ustawy zezwalającej na cofnięcie licencji na alkohol firmom uznanym za działające wbrew interesom rządu, w tym konkretnym przypadku grupie Świadków Jehowy. Biznesmen, który wpłacił za nich kaucję, w efekcie sam został pozbawiony swojej licencji. Sąd Najwyższy orzekł na jego korzyć, ustanawiając tym samym precedens dotyczący granic władzy rządowej, ochrony praw jednostki oraz zakazu atakowania jednostek lub grup w oparciu o ich przekonania religijne. Koncepcja wolności religijnej została sprecyzowana następnie w sprawie R v Big M Drug Mart Ltd (1985) dotyczącej nieprzestrzegania zakazu handlu w niedzielę. Sąd Najwyższy Kanady uznał, że celem uchwalonego prawa było wymuszenie respektowania chrześcijańskich praktyk religijnych i nie posiadało ono świeckiego celu, a w konsekwencji musi być uznane za niekonstytucyjne i łamiące wolność religijną.[6]
STANY ZJEDNOCZONE
Wielu z pierwszych europejskich osadników przybywających na kontynent amerykański decydowało się na ten krok, aby uciec od prześladowań religijnych w swoich ojczyznach. Osadnicy brytyjscy tworzenie nowego społeczeństwa pojmowali jako swego rodzaju misję religijną, a Ojcowie Założyciele kierowali się także pobudkami teologicznymi.
Co godne zauważenia, Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych ogłaszała jako oczywiste, że „wszyscy ludzie stworzeni są równymi, że Stwórca obdarzył ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, że w skład tych praw wchodzi prawo do życia, wolności i dążenia do szczęścia.” W 1786 r. Thomas Jefferson w „Ustawie dla ustanowienia wolności religijnej w Wirginii” podkreślił, że wolność religijna jest niezbywalna i niezbędna w społeczeństwie. W liście do stowarzyszenia Baptystów zapewnił on ich, że istnieje "mur separacji" między Kościołem a państwem i że nie ma zamiaru utrudniać wykonywania przez nich praktyk religijnych. Analogia ta została zapożyczona od Rogera Williamsa, który odniósł się do "muru separacji między ogrodem Kościoła a pustkowiem świata”.[7] W rozumieniu Jeffersona „mur separacji oznaczał, że Kongres nie mógł w żaden sposób ustanawiać religii panującej ani zakazywać wolnego jej praktykowania. Metafora „muru separacji” pojawiła się następnie także w orzeczeniach Sądu Najwyższego, w sprawach Reynolds v. United States (1879) i Everson v. Board of Education (1947). W podobnym duchu George Washington twierdził, że „Skrupuły sumienia wszystkich ludzi powinny być traktowane z wielką delikatnością i czułością, a moim życzeniem i pragnieniem jest, aby prawa zawsze były do nich szeroko dostosowane.”[8]
W XX wieku kwestie wolności religii i wolności sumienia często poruszane były w kontekście odmowy służby wojskowej. Koncepcja tejże wolności jako obejmującej także przekonania etyczne i moralne ukształtowała się w orzecznictwie sądów Stanów Zjednoczonych w wyniku rozpatrywania spraw związanych z odmową służby wojskowej w czasie wojny w Wietnamie. W sprawie Welsh v. United States (1970) Sąd Najwyższy uznał, że wolność sumienia powinna być w tym przypadku respektowana, jeżeli „sprzeciw wobec wojny wynika z moralnych, etycznych lub religijnych przekonań na temat tego, co jest dobre, a co złe, i jeśli przekonania te są podtrzymywane z siłą tradycyjnych przekonań religijnych”.[9] Obecnie zarówno Stany Zjednoczone jak i Kanada uznają prawo do odmowy służby wojskowej, która wiązałaby się z pozbawianiem życia innych ludzi, jeżeli odmowa ta wynika ze szczerego przekonania i odnosi się do wojny jako takiej, a nie do poszczególnych wojen. Najnowsze konflikty pomiędzy wolnością religijną a wolnością sumienia a innymi prawami wydają się skupiać przede wszystkim na trudnościach z ich pogodzeniem z tzw. prawami reprodukcyjnymi oraz prawami mniejszości seksualnych.
Zarówno Stany Zjednoczone jak i Kanada uznawane są za demokracje liberalne, a ich obywatele wywodzą się przeważnie z populacji imigrantów. Kanada jednak, w znacznie szerszym zakresie niż Stany Zjednoczone, przeszła proces sekularyzacji podobny do tego, który zaszedł także w wielu państwach Europy Zachodniej. Różnice można zaobserwować choćby w wypowiedziach polityków ze Stanów Zjednoczonych z różnych stron sceny politycznej, którzy wielokrotnie odwołują się w swojej retoryce do Boga czy zasad wyrażonych z Biblii (oczywiście – rozmaicie interpretowanej). Wystarczy tu wspomnieć choćby takie regularnie powtarzane frazy jak „God bless America” (Niech Bóg błogosławi Amerykę), „One nation under God” (Jeden naród pod rządami Boga) czy zdanie zwyczajowo rozpoczynające obrady Sądy Najwyższego: „God save the United States and this Honorable Court” ("Boże chroń Stany Zjednoczone i ten Wysoki Sąd). Odwołania te mogą być także postrzegane jako przejaw religii obywatelskiej, czyli zinstytucjonalizowanego zbioru wierzeń na temat narodu amerykańskiego, zestawu symboli i rytuałów. W Kanadzie tego typu odniesienia zdarzają się zdecydowanie rzadziej. Pomimo tych różnic oba państwa głoszą zasadę rozdziału państwa od Kościoła – i przeważnie jej przestrzegają.
Zarówno Stany Zjednoczone jak i Kanada w swoich konstytucjach i tworzonych na ich podstawie prawach gwarantują powszechną wolność religijną i wolność sumienia. Oba państwa ratyfikowały również Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych zapewniający wolność religii i wyznania, w tym manifestowania swoich przekonań. Pewne różnice występują jednak w sposobie regulacji tych zagadnień.
KANADA
Kanadyjska Karta Praw i Wolności będąca częścią konstytucji Kanady w części I zalicza wolność sumienia i religii do przynależnych każdemu podstawowych wolności. W swoich założeniach Karta stwierdza, że „Kanada została utworzona na zasadach uznających zwierzchnictwo Boga i rządy prawa” oraz podkreśla, że „Nic w niniejszej Karcie nie znosi ani nie ogranicza praw i przywilejów gwarantowanych przez Konstytucję Kanady, jakie przysługują szkołom wyznaniowym, szkołom oddzielnym lub mniejszości religijnych.”[10] Podczas gdy Karta chroni swobody religijne przed ingerencją państwa, działania osób prywatnych regulowane są przede wszystkim przez kodeksy praw człowieka poszczególnych prowincji. Kodeksy te zabraniają dyskryminacji na rynku pracy oraz w zakwaterowaniu i zatrudnieniu ze względu na różne cechy osobiste, w tym religię. Istnieje również ustawa federalna, „Canadian Human Rights Act” która zakazuje dyskryminacji w miejscach pracy i przedsiębiorstwach podlegających jurysdykcji federalnej, takich jak przykładowo banki czy linie lotnicze.
Rząd nie wymaga rejestracji grup religijnych, ale te zarejestrowane mogą uzyskać zwolnienie podatkowe. Wiele kontrowersji wzbudza prawo prowincji Quebec zabraniające niektórym pracownikom rządu prowincji noszenia symboli religijnych (takich jak odzież, biżuteria, ozdoby, akcesoria lub nakrycia głowy) podczas publicznego wykonywania swoich oficjalnych funkcji. Polityka oświatowa, w tym regulacje dotyczące szkół wyznaniowych, leżą w gestii rządów poszczególnych prowincji. Sześć z dziesięciu prowincji zapewnia pełne lub częściowe finansowanie niektórych szkół religijnych.[11]
W fundamentalnej dla praktyki orzeczniczej sprawie Syndicat Northcrest v Amselem Sąd Najwyższy Kanady przedstawił dwustopniowy test mający na celu stwierdzenie istnienia roszczenia o wolność wyznania: po pierwsze, należy wykazać, że dana praktyka ma związek z wyznawaną religią, a po druga dana osoba musi być szczera w swoich przekonaniach. Sąd stwierdził również, że dana praktyka nie musi być obowiązkowa dla religii lub przestrzegana przez wszystkich, którzy ją praktykują. W sprawie Mouvement laïque québécois v. Saguenay (City) Sąd Najwyższy Kanady orzekł, że rady miejskie nie mogą otwierać swoich posiedzeń modlitwą, ponieważ narusza to wolność sumienia i religii. Z kolei w sprawie R. v. Oakes Sąd Najwyższy ustalił dwustopniowy test, który należy przeprowadzić w celu stwierdzenia, czy dane ograniczenia wolności religijnej jest dopuszczalne: po pierwsze każde ograniczenie praw podstawowych musi mieć cel, który jest istotny, pilny i naglący dla wolnego demokratycznego społeczeństwa i po drugie wszelkie środki podjęte w celu nałożenia ograniczenia muszą być proporcjonalne do tego celu.
STANY ZJEDNOCZONE
Konstytucja Stanów Zjednoczonych w Pierwszej Poprawce chroni wolność wyznania stanowiąc, że „Żadna ustawa Kongresu nie może wprowadzić religii ani zabronić swobodnego praktykowania jej, ograniczać wolności słowa lub prasy ani prawa ludu do spokojnych zgromadzeń lub do składania naczelnym władzom petycji o naprawienie krzywd”.[12] Z Pierwszej Poprawki wyprowadza się dwie podstawowe zasady: zakazu ustanowienia religii państwowej („non-establishment clause”) oraz wolności praktykowania religii („free exerise of religion”). Także Sekcja 7 Ustawy o prawach obywatelskich (Civil Rights Act) zawiera zakazy dyskryminacji ze względu na religię. Wolność wyznania w Stanach Zjednoczonych nieodłącznie wiąże się z zasadą rozdziału Kościoła od państwa. Działalność korporacji religijno-kościelnych może być jednak objęta zwolnieniem z podatku, jeżeli dochody przeznaczane są na cele kultu (Walz v. Tax Commision, 1970).
Zakres wolności religijnej oraz jej ograniczenia na przestrzeni lat były stopniowo konkretyzowane przez Sąd Najwyższy. W 1878 r. w Reynolds v. United States Sąd uznał, że Pierwsza Poprawka zabrania rządowi regulowania przekonań, ale nie działań takich jak małżeństwo, utrzymując w mocy prawo zabraniające poligamii. W Sherbert v. Verner (1963) podkreślił, że państwa nie mogą wymagać od osób porzucenia swoich przekonań religijnych w celu otrzymania należnych świadczeń.
Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych w sprawach Engel v. Vitale (1962) i Abington School District v. Schempp (1963) orzekł ponadto, że Konstytucja zakazuje odgórnie zorganizowanego czytania Biblii, odmawiania modlitwy i oferowania lekcji religii w szkołach publicznych. W Lemon v. Kurtzman (1971) uznał, że prawo Pensylwanii zezwalające na zwracanie szkołom katolickim kosztów wynagrodzeń nauczycieli, którzy uczyli w tych szkołach jest niekonstytucyjne. Ustanowił również "test Lemona" w celu ustalenia, czy prawo stanowe lub federalne narusza „Non-establishment clause” – aby pomyślnie go przejść (1) prawo musi mieć świecki cel legislacyjny; (2) Główny lub pierwotny skutek ustawy nie może ani wspierać, ani ograniczać religii; (3). Ustawa nie może prowadzić do "nadmiernego uwikłania rządu" w religię. Test ten przez lata odgrywał kluczową rolę w orzecznictwie, lecz został obalony w sprawie Kennedy v. Bremerton School District (2022), w której Sąd Najwyższy rozważał, czy pracownik szkoły publicznej (w tym konkretnym przypadku trener futbolu) ma prawo w czasie zajęć sportowych modlić się publicznie razem z dobrowolnie przyłączającymi się uczniami. Większość sędziów uznała, że zakazanie tego typu modlitwy narusza wolność wyznawania religii, a „test Lemona” powinien być zastąpiony analizą historycznych znaczeń i praktyki w danym zakresie. Co istotne, od czasu decyzji Zelman v. Simmons (2002) państwo może pomóc w pokryciu kosztów edukacji religijnej pod warunkiem, że robi to poprzez mechanizmy, które szanują wybór rodziców i które nie dyskryminują żadnej z grup religijnych lub osób niereligijnych zapewniając jak największą neutralność.
Ważnym aktem prawnym jest również Religious Freedom Restoration Act (RFRA) – prawo federalne z 1993 r., dopuszczające ograniczenia wolności religijnej wyłącznie jeśli istnieje usprawiedliwiający to, konkretny, wymagający rozwiązania i nadrzędny problem, który w inny sposób nie może być rozwiązany. Konieczny jest bezpośredni związek przyczynowo - skutkowy i wyraźny, niedwuznaczny dowód na jego istnienie.[13] RFRA był wielokrotnie przywoływany w ostatnich latach w sprawach dotyczących zderzenia roszczeń osób powołujących się na wolność religijną i wolność sumienia z roszczeniami osób odwołujących się do praw reprodukcyjnych i praw seksualnych. W 2011 r. Konferencja Biskupów Katolickich Stanów Zjednoczonych (United States Conference of Catholic Bishops) stwierdziła, że administracja Baracka Obamy nakłada na katolików nadmierne obciążenia naruszając ich wolność wyznania poprzez ustawę Patient Protection and Affordable Care Act, która wymagała finansowania środków antykoncepcyjnych i wczesnoporonnych w ramach obowiązkowych ubezpieczeń zdrowotnych dla pracowników. W sprawie Burwell v. Hobby Lobby (2014) Sąd Najwyższy orzekł, że spółki, których właścicielem jest osoba fizyczna lub niewielka grupa akcjonariuszy, często z tej samej rodziny („close-held corporations”) nastawione na zysk są zwolnione z przepisów, którym ich właściciele sprzeciwiają się ze względów religijnych, jeśli istnieje mniej restrykcyjny sposób wspierania promowanego przez państwo interesu. W rezultacie w 2016 r. w sprawie Zubik v. Burwell organizacjom religijnym (nie tylko Kościołom) przyznano zwolnienie (exemption) z przestrzegania wyżej wymienionych regulacji.
Podobnie wiele kontrowersji w zakresie wolności religijnej i wolności słowa wzbudziła sprawa cukiernika Jacka Philipsa, który odmówił przygotowania tortu na wesele osób tworzących związek jednopłciowy. Pytaniem, które sobie stawiano sobie przy okazji tej sprawy było to, czy przedsiębiorcy prowadzący własną działalność gospodarczą mogą odmówić pewnych usług w oparciu o roszczenia z Pierwszej Poprawki dotyczącej wolności słowa i wolności wyznania, a tym samym uzyskać zwolnienie z przepisów zapewniających niedyskryminację. Sąd Najwyższy w sprawie Masterpiece Cakeshop v. Colorado Civil Rights Commission (2018) ostatecznie orzekł na korzyść Philipa, opierając jednak swoje rozumowanie przede wszystkim na problemie wrogości, jaką Komisja Praw Obywatelskich Kolorado, okazała Philipsowi w czasie rozpatrywania jego sprawy. Jeden z jej członków stwierdził bowiem, że wolność religijna uzasadniała w przeszłości okrucieństwa takie jak niewolnictwo czy Holokaust i wykorzystywana jest także obecnie do krzywdzenia innych. Sąd Najwyższy nie rozstrzygnął natomiast, czy odmowa wykonania usługi w tym przypadku powinna być zakwalifikowana jako dyskryminacja. Być może będzie miał ku temu kolejną okazję, jeśli rozpatrzy drugą sprawę Jacka Philipsa Scardina v. Masterpiece Cakeshop (2023) dotyczącą odmowy przygotowania ciasta celebrującego urodziny i zarazem datę tranzycji osoby transpłciowej – na chwilę obecną sąd stanowy orzekł na jego niekorzyść. Godne uwagi jest też rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego w sprawie 303 Creative LLC v. Elenis (2023), w którym sędziowska większość uznała, że Pierwsza Poprawka zabrania przymuszania twórców do tworzenia materiałów, z których przekazem się nie zgadzają – w tym przypadku strony internetowej celebrującej śluby par osób tej samej płci.
W praktyce kontrowersje i wątpliwości pojawiają się częstokroć przy okazji roszczeń dotyczących wolności od religii, która miałaby zostać naruszona poprzez obecność religijnych symboli czy odniesień. Szczególnie głośnym przypadkiem była sprawa tekstu przysięgi czyli Pledge of allegiance. Uczniowie i nauczyciele recytują ją w szkołach, kończy ona ceremonię nadania obywatelstwa imigrantom, a sesje senatu rozpoczynają się od jej wspólnego odmówienia. Zawiera ona słowa „pod Bogiem”, co przez lata było przedmiotem wielu skarg sądowych. Część komentatorów wskazuje, że przysięga należy do rytuałów świeckich będąc jedynie wzmocniona przez „element transcendencji”. Inni obawiają się, że jako proklamacja religijna może być ona narzędziem dyskryminacji lub wręcz „początkiem teokracji.” Jeszcze inni traktują przysięgę jako element religii obywatelskiej rozumianej jako udział obywateli o różnych poglądach w swoistej legitymizacji czy nawet „sakralizacji” życia politycznego.
Problemy mogą rodzić się także w przypadku stosowania generalnie neutralnych praw, które mają szczególnie negatywny wpływ na wyznawców poszczególnych religii, zwłaszcza religii mniejszościowych. Przykładowo, dla Sikhów noszenie turbanu na głowie jest świętym nakazem religijnym, do którego nie mogą się stosować, jeśli w wojsku wymaga się od nich noszenia innego nakrycia głowy. Rdzenni Amerykanie od stuleci korzystają z pejotlu (rodzaj kaktusa psychodelicznego) w ramach swoich obrzędów religijnych, choć zasadniczo nie zezwala się na jego uprawianie i spożywanie. W więzieniach zgodnie z przepisami broda powinna być golona na krótko, co jest niezgodne z nakazami Koranu, których chcą przestrzegać ortodoksyjni muzułmanie. W takich wypadkach sądy muszą odpowiedzieć na pytanie, czy pozwolenie na „specjalne” traktowanie wyznawców poszczególnych religii nie naruszy bezpieczeństwa lub interesów osób trzecich i w odpowiedni sposób ważyć poszczególne dobra.
Konflikty pomiędzy wolnością religijną a innymi roszczeniami przejawiają się także w domaganiu się uczestniczenia lub aktywnego wsparcia w zachowaniach i czynach uważanych przez osoby religijne za moralnie niedopuszczalne lub grzeszne (tzw. complicity-based claims). Mowa tu przede wszystkim o tych, którzy odmawiają wykonania usług celebrujących związki jednopłciowe, katolickich agencjach adopcyjnych niepośredniczących w adopcjach dla takich par czy organizacjach niezgadzających się na zawarcie środków antykoncepcyjnych i wczesnoporonnych w wykupywanych dla swoich pracowników planach ubezpieczeniowych. W takich przypadkach sądy z muszą udowodnić, że państwo posiada ważny cel, który ma być osiągnięty poprzez ograniczenie wolności religijnej oraz, że dane ograniczenie jest niezbędne dla jego osiągnięcia.
Publikacje
Baker M., “Security and the Sacred: Examining Canada’s Legal Response to the Clash of Public Safety and Religious Freedom.” Vol. 13 (2010).
Berg Thomas, “Religious Liberty in a Polarized Age”. Grand Rapids, Michigan, 2023.
Bonventre V. “Religious Liberty as American History” Update on Law-Related Education, Vol. 17, No. 2, (1993)
Boyle K., Sheen J. (2013). Freedom of Religion and Belief: A World Report. University of Essex – Routledge.
Eisgruber C. L., Mariah Zeisberg. "Religious Freedom in Canada and the United States." International Journal of Constitutional Law, vol. 4, no. 2 (2006).
Clark G.W. “Building the ‘Wall of Separation’: Construction Zone for Historians.” Church History, vol. 79, no. 4 (2010).
Green S. K., “Religious Liberty as a Positive and Negative Right: Albany Law Review, Vol. 70, 2007.
Małajny R.M., „’Mur Separacji’ - państwo a kościół w Stanach Zjednoczonych”, Katowice 1992.
Moulin-Stożek M., „O wolność wyznawania religii we współczesnym świecie. Przeciwdziałanie przyczynom dyskryminacji i pomoc prześladowanym na przykładzie chrześcijan” Warszawa 2019.
Napierała P. „In God we trust. Religia w sferze publicznej USA” Kraków 2015.
Otero L., Burgee D. “Freedom of Conscience and Religion in Québec Schools, Education & Law Journal vol. 21 no. 63 (2011).
Perszon J., Chrześcijaństwo w kulturze amerykańskiej, Studia Nauk Teologicznych. Tom 5 (2010).
Orzecznictwo:
R v Big M Drug Mart Ltd [1985] 1 SCR 295
R v Oakes [1986] 1 SCR 103.
Roncarelli v. Duplessis, [1959] S.C.R. 121.
Syndicat Northcrest v Amselem [2004] 2 S.C.R. 551.
Loyola High School v. Quebec (Attorney General) 2015 SCC 12, [2015] 1 S.C.R. 613.
Mouvement laïque québécois v. Saguenay (City) 2015 SCC 16.
Reynolds v. United States (1879), 98 U.S. 145.
Engel v. Vitale, (1962), 370 U.S. 421,
Abington School District v. Schempp (1963) 374 U.S. 203.
Sherbert v. Verner (1963), 374 U.S. 398.
Welsh v. United States (1970) 398 U.S 333.
Walz v. Tax Commission of the City of New York (1970), 397 U.S. 664.
Lemon v. Kurtzman (1971), 403 U.S. 602.
Burwell v. Hobby Lobby Stores, Inc. (2014), 573 U.S. 682.
Zubik v. Burwell (2016), 578 U.S.
Masterpiece Cakeshop v. Colorado Civil Rights Commission (2018), 584 U.S.
Kennedy v. Bremerton School District (2022), 597 US.
303 Creative LLC v. Elenis, (2023) 600 U.S.
Scardina v. Masterpiece Cakeshop, Inc., 528 P.3d 926, 2023 COA 8 (Colo. App. 2023).
Autonomia i niezależność Kościoła, Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis Humanae, Finansowanie podmiotów kościelnych, Kościoły i związki wyznaniowe, Teorie religious freedom (w USA).
Ewa Rejman – ukończyła studia prawnicze na Uniwersytecie Wrocławskim, a następnie studia L.L.M. z prawa międzynarodowego na Uniwersytecie Notre Dame w Stanach Zjednoczonych (magna cum laude). Obecnie kontynuuje tam studia doktoranckie. Doświadczenie zdobywała m.in. w przedstawicielstwie Stolicy Apostolskiej przy ONZ w Nowym Jorku, w organizacji ADF International w Genewie i koordynując pracę organizacji World Youth Alliance w Polsce.
[1] Art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.
[2] Art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.
[3] Art. 12 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka.
[4] Coward, Harold et al. "Religion". The Canadian Encyclopedia, 31 October 2022, Historica Canada https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/religion
[5] The 2020 Census of American Religion https://www.prri.org/research/2020-census-of-american-religion/
[6] Cardus, An Institutional History of Religious Freedom in Canada https://www.cardus.ca/research/faith-communities/reports/an-institutional-history-of-religious-freedom-in-canada/
[7] John S. Baker, Wall of Separation https://firstamendment.mtsu.edu/article/wall-of-separation/#:~:text=Jefferson%20explained%20his%20understanding%20of,wall%20between%20church%20and%20State
[8] Melissa Moschella, Religious Freedom’s Legal and Moral Basis https://www.thepublicdiscourse.com/2012/07/5899/ (tłum. cytatu – własne).
[9] Welsh v. United States (1970) 398 U.S. 333.
[10] Konstytucja Kanady (Biblioteka sejmowa) http://biblioteka.sejm.gov.pl/wp-content/uploads/2016/01/Kanada_pol_010496.pdf Zdanie otwierające Konstytucję i paragraf 29.
[11] 2022 Report on International Religious Freedom: Canada (U.S. Department of State) https://www.state.gov/reports/2022-report-on-international-religious-freedom/canada/
[12] Konstytucja USA (Biblioteka Sejmowa) http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/usa.html
[13] Religious Freedom Restoration Act, Pub. L. No. 103-141, 107. Stat. 1488 (1993).
