Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
wolność prasy, środki społecznego przekazu, wolność religijna, uczucia religijne
Wolność prasy jest jednym z fundamentów demokratycznego państwa prawa. Umożliwia przekaz informacji będący warunkiem publicznej debaty obywatelskiej. Prezentacja historycznego rysu tego zagadnienia pozwoli przedstawić genezę i znaczenie wolności
w tym obszarze. Regulacje prawne o wymiarze uniwersalnym, regionalnym oraz krajowym wskazują na konieczność ochrony wolności prasy, jak również precyzują jej granice oraz wyznaczają aktualne standardy. Praktyczny wymiar tej wolności zostanie uwidoczniony w rozstrzygnięciach krajowych i europejskich odnoszących się do kolizji wolności prasy z wolnością religijną.
Określenie „prasa” odnosi się do środków masowego komunikowania. W jej obręb wchodzą również instytucje oraz środki służące przekazywaniu informacji. Obejmuje ona takie media jak: gazety, czasopisma, radio, telewizja, agencje prasowe i fotograficzne, filmy, plakaty, ulotki, kasety, płyty. Dawniej zaliczano do niej również kroniki filmowe. Współcześnie wielkim masowym medium jest Internet. Głównymi cechami prasy są: periodyczność, brak zamkniętej formy, niezależność, dostępność. Mianem prasy można określić środki informacji masowej kształtujące opinię publiczną.
Wolność prasy „realizuje prawa obywateli do rzetelnej, czyli prawdziwej, uczciwej, jasnej, niewprowadzającej w błąd i odpowiedzialnej informacji. […] Wolność prasy jest pochodną wolności myśli, z której wynika z kolei wolność przekonań. Wolność myśli i wolność przekonań mogą zaś znaleźć uzewnętrznienie tylko w przypadku istnienia wolności wypowiedzi”[1]. Wolność prasy jest zatem pochodną wolności myśli. Ta natomiast jest elementem wolności wewnętrznej. Człowiek w sferze swoich osobistych przekonań, myśli, poglądów nie powinien podlegać jakimkolwiek ograniczeniom. Wolność w tym obszarze warunkuje wolność sumienia, słowa oraz religii. Jest to wartość umożliwiająca samospełnienie człowieka poszukującego prawdy; przejaw suwerenności osoby wyrażającej swój wewnętrzny świat myśli, opinii i poglądów. Wolność słowa oznacza swobodę wypowiedzi w różnej formie. Jedną z takich form może być prasa rozumiana w sensie wszelkich mediów służących publikowaniu i komunikowaniu informacji.
W społeczeństwie demokratycznym wolna prasa odgrywa wiele istotnych funkcji. Jest przede wszystkim źródłem informacji. Dostarcza człowiekowi „wiedzy życia”. Przekazuje wiadomości na temat aktualnych wydarzeń. Pozwala na swobodną cyrkulację informacji na temat polityków, partii oraz ich programów politycznych. Prasa pośredniczy pomiędzy rządzącymi a rządzonymi. Odgrywa niezastąpioną rolę w demokratycznych wyborach. Prasa spełnia również ważną funkcję kontrolną. Patrzy rządzącym na ręce, ujawnia korupcję, demaskuje arogancję władzy. Pełni więc rolę „psa łańcuchowego” (watch dog), który podnosi alarm, gdy coś zagraża demokracji. Ważną jej funkcją jest również edukacja obywatelska. Wolne media mają kształtować postawy, umożliwiać wyrobienie opinii, wyjaśniać mechanizmy funkcjonowania demokratycznych instytucji, stwarzać możliwość publicznej dyskusji na tematy interesujące wszystkich obywateli. Wolność prasy jest prawem przysługującym nie tylko mediom. W procesie przepływu informacji istotną rolę odgrywa całe społeczeństwo.
Prawu do wolności prasy odpowiadają obowiązki dotyczące ludzi mediów. Ich powinnością jest dostarczanie społeczeństwu informacji rzetelnej, czyli prawdziwej, uczciwej, jasnej, pozwalającej zorientować się w aktualnych wydarzeniach. Dziennikarze w wypełnianiu swojej misji zobowiązani są do szczególnej staranności, rzetelności i bezstronności. Mają służyć prawdzie. Powinni dostarczać społeczeństwu rzeczowych argumentów, solidnych analiz, wiarygodnych prognoz. Ich zadaniem jest utrzymać debatę na poziomie racjonalności tak bardzo charakterystycznej dla samego słowa.
Wolność prasy nie ma charakteru absolutnego i może podlegać ograniczeniom. Wśród motywów ograniczenia wolności w tym obszarze najczęściej wymienia się dobro państwa, zapobieganie przestępczości, troskę o moralność publiczną, ochronę pokoju wewnętrznego lub międzynarodowego.
Prawo chroniące wolność prasy rozwijało się wraz z powstawaniem nowoczesnych konstytucji i państw demokratycznych. Od XVIII wieku idea ta była obecna w dyskursie społeczno-politycznym w Europie i Ameryce. W Karcie Praw Wirginii z 12 czerwca 1776 roku zadeklarowano, że „wolność prasy jest jednym z wielkich bastionów wolności i nie może być nigdy ograniczona, chyba że przez despotyczne rządy” (art. 12). Kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił 15 grudnia 1791 roku I poprawkę do Konstytucji, stwierdzając, że „Kongres nie może […] ograniczyć wolności słowa lub prasy”. Natomiast we francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 roku stwierdzono, że: „swobodne głoszenie myśli i opinii jest jednym z najcenniejszych praw człowieka; każdy obywatel może więc swobodnie mówić, pisać, drukować i odpowiada za nadużycie tej wolności tylko w przypadkach określonych ustawą” (art. 11). Na ważne znaczenie wolności prasy zwrócono uwagę w Polsce w czasach I Rzeczypospolitej, uchwalając 5 stycznia 1791 roku Prawa Kardynalne niewzruszone. W ich XI artykule postanowiono, że „głos wolny każdemu obywatelowi, nawet nie na zjazdach publicznych tudzież myśli lub zdania swego, czy to pismem czy drukiem wydane, a to z podpisem imienia swego, waruje się, bez potrzeby zezwolenia aprobacji, słowem: bez żadnej pod jakimkolwiek nazwiskiem”[2]. Wartość wolnej prasy dostrzeżono w uniwersalnych deklaracjach i katalogach praw człowieka: Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z 10 grudnia 1948 roku oraz Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 roku. Dokumentem o charakterze regionalnym odnoszącym się m.in. do kwestii wolności prasy jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 roku. Jej postanowienia odnoszące się do wolności prasy zostały potwierdzone przez Kartę Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku podczas szczytu Rady Europy w Nicei. Regulacje zawarte w tych dokumentach wyznaczają prawny i etyczny standard wolności prasy w poszczególnych krajach.
Zakres wolności, w której funkcjonuje człowiek, określa prawo. Poszukując wyznaczników wolności prasy, należy odwołać się do standardów określonych w deklaracjach praw człowieka. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jest aktem o charakterze uniwersalnym. Jest wyrazem powszechnego dążenia do przestrzegania praw człowieka. Kształtuje praktykę międzynarodową oraz stanowienie prawa krajowego. Można ją określić jako „dekalog” praw człowieka, powszechny i uniwersalny punkt odniesienia, normę dla wszystkich państw, szczególnie dla członków ONZ. Deklaracja głosi wolność myśli, sumienia i wyznania. Uzewnętrznienie przekonań może mieć charakter prywatny lub publiczny, indywidualny bądź zbiorowy (art. 18). Są to stwierdzenia istotne dla wolności prasy. Z wolności myśli wynika wolność słowa. Ta natomiast może wyrazić się w różny sposób. Także poprzez środki, które określane są mianem „prasy”. Bezpośrednio do wolności słowa odnosi się art. 19 Deklaracji: „każdy człowiek ma prawo wolności opinii i wyrażania jej; prawo
to obejmuje swobodę posiadania niezależnej opinii, poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji i poglądów wszelkimi środkami, bez względu na granice”. Zatem każdy człowiek bez względu na rasę, płeć, narodowość czy wyznanie ma prawo do wolności wyrażania opinii. Dziennikarzom przysługuje swoboda w zakresie poszukiwania informacji. Prawo do nieograniczonego ich przekazywania odnosi się do instytucji i pracowników mediów. Natomiast prawo do ich otrzymywania należy się odbiorcom tworzącym opinię publiczną. Wymienione prawa stanowią warunek istnienia wolnej prasy. Deklaracja w art. 29 odnosi się do obowiązków człowieka w tym zakresie. Obowiązkiem dziennikarzy i szerzej ludzi mediów jest dostarczanie społeczeństwu informacji rzetelnej – czyli prawdziwej. Ograniczeniem wolności w tym obszarze są wymogi moralności, porządku publicznego i powszechnego dobrobytu. Zatem wolność prasy nie może godzić w wartości istotne dla dobra wspólnego społeczeństwa. Deklaracja nie posiada wiążącego charakteru. Jej doniosłe znaczenie polega na tym, że stanowi ważny punkt odniesienia dla wszystkich państw. Wyznacza uniwersalne standardy, także w odniesieniu do tak istotnego elementu społeczeństwa demokratycznego, jakim jest wolność prasy.
Kolejnym dokumentem o zasięgu uniwersalnym odnoszącym się do wolności prasy jest Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 roku. Pakt potwierdza prawo do posiadania poglądów, do wyrażania opinii poprzez poszukiwanie, otrzymywanie i rozpowszechnianie informacji. Mowa jest również o odpowiedzialności w korzystaniu z wymienionych praw. Wprost wyrażona jest konieczność ograniczenia wolności dla ochrony praw innych ludzi oraz ze względu na bezpieczeństwo państwowe, porządek publiczny oraz dla ochrony zdrowia i moralności publicznej. Ograniczenia te mogą mieć charakter jedynie prawny i muszą być expressis verbis wskazane przez ustawę (art. 19). Należy do nich zakaz wszelkiej propagandy wojennej, szerzenie nienawiści narodowej, rasowej i religijnej, podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu (art. 20). Powodem ograniczeń może być również zagrożenie istnienia narodu (art. 4). Wolność prasy jest więc w Pakcie rozumiana w sposób formalny i może podlegać przewidzianym przez prawo ograniczeniom. Zasada ta znajduje wyraz w prawie większości państw.
Dokumentem odnoszącym się do zagadnienia wolności prasy jest również Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 roku. Konwencja ma charakter regionalny. Odnosi się do państw należących do Rady Europy. Artykuł 10 ust. 1 Konwencji stanowi, że „każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa Państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych”. Uprawnienie przysługuje każdej osobie fizycznej bez względu na płeć, kolor skóry, język, religię, pochodzenie społeczne, narodowe, poglądy polityczne. Przysługuje również osobie prawnej, np. redakcji lub wydawcy. Uprawnienia zawierają wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji oraz idei. Wolność otrzymywania wiadomości zakłada swobodę ich poszukiwania. Dotyczy ona dziennikarzy i korespondentów. Zakazuje poszukiwania danych w sposób oszukańczy i niezgodny z prawem. Składnikiem wolności prasy jest również wolność otrzymywania informacji. Dotyczy ona czytelników wspólnie tworzących opinię publiczną. Mają oni prawo do informacji prawdziwej i przekazu pozbawionego spekulacji. Najbardziej istotnym elementem wolności prasy jest wolność przekazywania informacji oraz idei. Odnosi się ona przede wszystkim do dziennikarzy, którzy w swoich działaniach powinni kierować się zasadą dobrej wiary. Przekazywane przez nich informacje i idee powinny być oparte na faktach i możliwe do weryfikacji. W Konwencji mowa jest o obowiązkach i odpowiedzialności w korzystaniu z wolności w tym obszarze. Obowiązki związane z wolnością prasy odnoszą się do państw. To one mają zagwarantować wolność prasy. W aspekcie negatywnym swoboda poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji ma dokonywać się „bez ingerencji władz publicznych”. Obowiązki pozytywne natomiast sprowadzają się do zapewnienia pluralizmu w świecie mediów oraz przeciwdziałania monopolom ideowym i własnościowym. Następnie w Konwencji podano cały katalog powodów, dla których wolność wyrażania poglądów może być ograniczona. W art. 10 ust. 2 wymienia się: bezpieczeństwo państwa, jego integralność terytorialną, bezpieczeństwo publiczne, ochronę zdrowia i moralności, prawa innych osób, ochronę informacji poufnych i niezawisłość sądów. Zatem państwo może ograniczać wolność prasy tylko w przypadkach przewidzianych przez prawo. Może to czynić dla ochrony danych poufnych, tajemnicy urzędowej, informacji wywiadowczych związanych z bezpieczeństwem narodowym. Powodem tym może być również ochrona moralności.
Postanowienia konwencji zostały potwierdzone przez Kartę Praw Podstawowych Unii Europejskiej. W art. 11 Karty zadeklarowano, że „każdy ma prawo do wolności wypowiedzi. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Szanuje się wolność i pluralizm mediów”.
Wskazując na aspekty praktyczne wolności prasy, warto zwrócić uwagę na jej powiązanie z wolnością religijną. Polska Konstytucja deklaruje, iż „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu” (art. 14). Wolność prasy została umieszczona w rozdziale pierwszym określającym zasady ustrojowo-konstytucyjne. Wolność prasy jest jedną z nich. Kolejne artykuły formułują ograniczenia, które „mogą być ustanowione tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw” (art. 31, ust. 3). Z wolnością wyrażania poglądów związana jest wolność sumienia i wyznania zagwarantowana w art. 53 Konstytucji. Jej konsekwencją jest art. 196 kodeksu karnego, który penalizuje obrażanie uczuć religijnych: „kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”. Penalizacja tego czynu jest przedmiotem dyskusji. Przeciwnicy karania podkreślają, że przepis ten ogranicza wolność wypowiedzi tak istotnej dla społeczeństwa demokratycznego; kłopotliwa jest wykładnia znamion czynu karanego; prawo to może być narzędziem ingerencji Kościoła w dziedzinę polityki; w społeczeństwach pluralistycznych uczucia religijne nie powinny podlegać szczególnej ochronie. Natomiast zwolennicy penalizacji argumentują, że przekonania religijne nader często narażone są na ataki i zabezpieczenie ich poprzez karanie czynów bluźnierczych gwarantuje pewien komfort w praktykowaniu religii; ochrona religii jest konsekwencją konstytucyjnych gwarancji w tym względzie; wrogi rozdział Kościoła od państwa nie jest jedynym modelem państwa świeckiego; dopuszczalna krytyka religii nie powinna przybierać formy napaści mającej na celu jedynie obrażanie wyznawców; penalizacja chroni istotne dla polskiego społeczeństwa wartości i tradycje zakotwiczone w katolicyzmie; porządek prawny wyrasta z aksjologii mającej źródło w religii chrześcijańskiej i jej ochrona jest formą troski o polski i europejski porządek prawny; ochrona uczuć religijnych należy do podstawowych praw człowieka wyrażonych w ratyfikowanych przez Polskę aktach prawa międzynarodowego. Penalizacja czynów obrażających uczucia religijne chroni wolność religijną. W tym kontekście należy postawić pytanie o granice wolność ekspresji, w tym wolność artystyczną. Twórczość ta może być kontrowersyjna, a nawet obrazoburcza. W sytuacji kolizji między wolnością prasy, a wolnością religii faworyzuje się tę pierwszą. Odnosząc się do 196 artykułu kodeksu karnego Wojciech Mojski stwierdza, że należy „postulować jego wyjątkowo ostrożne stosowanie w praktyce orzeczniczej organów wymiaru sprawiedliwości. Przypadki skazania za obrazę uczuć religijnych powinny się ograniczać wyłącznie do sytuacji, w których jedynym obiektywnie ustalonym i zamierzonym celem kontrowersyjnej wypowiedzi jest obraza uczuć religijnych innych osób i ponadto treści takie są ‹‹narzucone›› także osobom, które nie chcą się z nimi zapoznać, wbrew regułom ‹‹testu wystawienia››”[3]. Zwraca się również uwagę na to, że bardzo trudno wyznaczyć granicę między wolnością artystyczną a występkiem obrazy uczuć religijnych, między tym gdzie kończy się wolność wypowiedzi i twórczość artystyczna, a zaczyna przestępstwo. Orzecznictwo w tym względzie potwierdza, że czyny obrażające uczucia religijne w zasadzie nie są penalizowane. W sprawie publicznego darcia księgi Biblii Sąd Najwyższy w Polsce orzekł, że nie doszło do „wyczerpania znamion przestępstwa, albowiem przekaz artysty był skierowany do określonej grupy osób, które podzielały jego przekonania”. W orzeczeniu w sprawie prezentowania ekspozycji łączących ważne dla chrześcijaństwa symbole religijne, jak krzyż, z męskimi genitaliami sąd uznał, że media wypaczyły sens instalacji i uniewinnił jej autorkę. Protesty przeciwko wystawianiu sztuki teatralnej, w której poniżano ważne dla katolików autorytety, takie jak Jan Paweł II, zostały przez sąd oddalone.
Napięcie między wolnością prasy a wolnością religijną można zauważyć w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETCP) oraz Europejskiej Komisji Praw Człowieka (EKPC). Orzeczenia wraz z art. 10 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności stanowią podstawę standardów europejskich dotyczących wolności prasy. Regulacje zawarte w Konwencji zostały rozwinięte w orzecznictwie EKPC oraz ETPC. Wolność prasy, obejmująca również dzieła artystyczne, traktowana jest jako wartość tak ważna dla demokratycznego społeczeństwa, że zdaniem Trybunału „konwencja chroni również dzieła i poglądy szokujące oraz budzące niepokój. Jest to wymogiem demokratycznego społeczeństwa i warunkiem jego rozwoju”. Jeden z sędziów orzekających w sprawie wypowiadał się, że „we współczesnym społeczeństwie nie ma potrzeby karania za wypowiedzi artystyczne, nawet jeśli są one obraźliwe i szokujące. Należy akceptować relatywizm wartości występujący w sferze sztuki”[4]. Zatem orzeczenia Trybunału dopuszczają duży margines swobody w ustanawianiu ograniczeń wolnej wypowiedzi w sytuacji jej kolizji z wolnością religijną. W orzeczeniu Kokkinakis przeciwko Grecji stwierdzono, że „wolność przekonań jest jednym z filarów demokratycznego społeczeństwa, a swoboda przekonań religijnych jest jednym z najważniejszych elementów rozstrzygających o tożsamości osób wierzących i ich koncepcji życia. Osoby, które przyznają się do członkostwa w kościołach lub grupach religijnych – niezależnie od tego, czy są one większościowe czy mniejszościowe – nie mogą jednak oczekiwać, że inni ludzie zostaną pozbawieni prawa do formułowania krytyki. Wierzący muszą tolerować oraz akceptować negowanie ich wiary, a nawet propagowanie wrogich jej poglądów”. W sprawie Otto-Preminger-Institut przeciwko Austrii sędziowie optujący za maksymalną liberalizacją w tym względzie wypowiedzieli się, że „art. 10 chroni także wypowiedzi szokujące i obraźliwe. Możliwość ingerencji w wolność słowa musi być wąsko interpretowana. […] konwencja nie daje ludziom wierzącym prawa do domagania się, by inni nie atakowali ich przekonań religijnych. […] Swoboda przekonań obejmuje również możliwość wyrażania krytycznych opinii o poglądach religijnych innych osób”[5].
Wolność prasy rozumiana jest tu bardzo szeroko, aż do możliwości głoszenia poglądów wywołujących niepokój, szokujących i obraźliwych względem osób wierzących. W sytuacji konfliktu z innymi wartościami, takimi jak wolność religijna, przyznaje się jej pierwszeństwo. Zatem orzecznictwo Trybunału i Komisji może prowadzić do sytuacji naruszenia uczuć religijnych osób wierzących.
http://www.sn.pl/aktualnosci/SitePages/Komunikaty_o_sprawach.aspx?ItemSID=47-271e0911-7542-42c1-ba34-d1e945caefb2&ListName=Komunikaty_o_sprawach&rok=2015, dostęp z: 20.06.2023.
https://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/113287,genitalia-na-krzyzu-artystka-uniewinniona.html, dostęp z: 20.06.2023.
https://polskatimes.pl/klatwe-mozna-wystawiac-sad-okregowy-oddalil-wnioski-o-zdjecie-spektaklu-z-afisza/ar/13472528?, dostęp z: 20.06.2023.
Bladocha B.H., Filozofia wolności prasy w prawie międzynarodowym, „Studia z Nauk Społecznych” 2019, z. 22, s. 41-61.
Deklaracja Praw człowieka i Obywatela z dnia 26 sierpnia 1789 roku, [w:] Prawa człowieka. Wybór źródeł, oprac. K. Motyka, Lublin 1996, s. 46-49.
Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 roku, [w:] Prawa człowieka. Wybór źródeł, oprac. K. Motyka, Lublin 1996, s. 110.
Jaworski L., Wolność prasy i innych środków społecznego przekazu jako zasada ustrojowa Rzeczpospolitej Polskiej, „Zarządzanie Mediami” 2014, t. 2, s. 1-16.
Karta Praw Wirginii z dnia 12 czerwca 1776 roku, art. 12, [w:] Prawa człowieka. Wybór źródeł, oprac. K. Motyka, Lublin 1996, s. 39-42.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 roku, [w:] Prawa człowieka. Wybór źródeł, oprac. K. Motyka, Lublin 1996, s. 145-154.
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 roku, [w:] Prawa człowieka. Wybór źródeł, oprac. K. Motyka, Lublin 1996, s. 155-166.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku.
Krawczyk P., Prawnokarna ochrona uczuć religijnych – między sztuką a przestępstwem, [w:] P. Staniszewska-Pobikrowska, Prawo, religia, wyznanie. Na styku normatywizmu i moralności, Warszawa 2020, s. 173-190.
Müller i inni przeciwko Szwajcarii. Orzeczenie z dnia 24 maja 1988 r., [w:] I. C. Kamiński, Swoboda wypowiedzi w orzeczeniach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Zakamycze 2002, s. 326-335.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 16 grudnia 1966 roku, [w:] Prawa człowieka. Wybór źródeł, oprac. K. Motyka, Lublin 1996, s. 59-82.
Mik C., Standardy Rady Europy dotyczące wolności prasy, „Palestra” 1993, nr 9-10, s. 88-97.
Mojski W., Konstytucyjna ochrona wolności wypowiedzi w Polsce, Lublin 2014.
Mrozek J.J., Prawne źródła wolności słowa w Polsce, „Studia Prawnoustrojowe” 2013, nr 22.
Mrozek J.J., Rozważania prawne wokół pojęcia „wolność słowa”, „Media–Kultura–Komunikacja” 2012, nr 8, s. 157-163.
Otto-Preminger-Institut przeciwko Austrii. Orzeczenie z 20 września 1994 r., [w:] I. C. Kamiński, Swoboda wypowiedzi w orzeczeniach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Zakamycze 2002, s. 336-344.
Pisarek W., Wolność słowa a wolność prasy, „Zeszyty Prasoznawcze” 2002, nr 1-2, s. 7-17.
Poprawki do Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki z dnia 15 grudnia 1791 roku, [w:] Prawa człowieka. Wybór źródeł, oprac. K. Motyka, Lublin 1996, s. 44-45.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 roku, [w:] Prawa człowieka. Wybór źródeł, oprac. K. Motyka, Lublin 1996, s. 51-58.
Rzucidło J., Wolność prasy i jej relacje z wolnościami z art. 54 Konstytucji RP, [w:] Realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym, red. M. Jabłoński, Wrocław 2014, s. 251-265.
Sobczak J., Czy wolność słowa i wolność prasy są rzeczywiście potrzebne społeczeństwu i państwu?, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2018, z. 1, s. 133-150.
Sobczak J., Swoboda wypowiedzi w orzecznictwie Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Część I, „Ius Novum” 2007, nr 2-3, s. 5-38.
Szpunar M., Prasa, w: https://www.magdalenaszpunar.com/_dydaktyka/prasa_szpunar.pdf dostęp z: 23.12.2020.
Szot L., Wolność dziennikarzy w polskim systemie prawnym, Wrocław 2003.
Ustawa z dnia 26 stycznia 1984: Prawo prasowe.
Żukowska M., Kryminalizacja obrazy uczuć religijnych w polskim prawie karnym, „Zeszyty Prawnicze” 2016, nr 1, s. 201-217.
wolność, debata publiczna, religia w sferze publicznej, państwo-Kościół
Wiesław Łużyński (ur. w 1967 r. w Lubawie) jest kapłanem diecezji toruńskiej i pracownikiem naukowo-dydaktycznym Wydziału Teologicznego UMK w Toruniu. Ukończył Wyższe Seminarium Duchowne w Pelplinie. W latach 1993-1999 odbył studia na Wydziale Nauk Społecznych KUL w dziedzinie socjologii zwieńczone pracą doktorską pt. Państwo pomocnicze w nauczaniu Jana Pawła II. W roku 2010 uzyskał tytuł doktora habilitowanego na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie na podstawie rozprawy Struktury pośrednie pomiędzy jednostką ludzką a państwem w nauczaniu społecznym Kościoła (Toruń 2008). Przedmiotem jego zainteresowania jest społeczna zasada pomocniczości, obecność religii w sferze publicznej, nauczanie J. Ratzingera/Benedykta XVI.
[1] J. J. Mrozek, Rozważania prawne wokół pojęcia „wolność słowa”, [w:] „Media-Kultura-Komunikacja” 2012, nr 8, s. 161.
[2] Cyt. za: J. J. Mrozek, Prawne źródła wolności słowa w Polsce, „Studia Prawnoustrojowe” 2013, nr 22, s. 282.
[3] W. Mojski, Konstytucyjna ochrona wolności wypowiedzi w Polsce, Lublin 2014, s. 147-148.
[4] Müller i inni przeciwko Szwajcarii. Orzeczenie z 24 maja 1988 r.
[5] Otto-Preminger-Institut przeciwko Austrii. Orzeczenie z 20 września 1994 r.
