Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści:
Wolność kultu (freedom of worship) to element wolności religijnej dotyczący sfery uzewnętrzniania (forum externum) religii lub wierzeń indywidualnie lub zbiorowo, prywatnie lub publicznie. Katalog form korzystania z tej wolności jest otwarty, zawiera się w nim m.in. szeroko pojmowana swoboda wykonywania praktyk religijnych, posiadania w tym celu budynków oraz innych przestrzeni niezbędnych do tego celu (zwłaszcza cmentarzy), a także obchodzenia świąt religijnych zgodnie z przyjętym przez daną grupę wyznaniową kalendarzem. Manifestowanie przekonań dokonujące się na zewnątrz, a zatem wobec innych jednostek jest prawem ograniczonym, jednak restrykcje mogą być nałożone na tę sferę wyłącznie gdy jest to konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku publicznego, zdrowia publicznego, moralności publicznej oraz wolności i praw innych osób.
praktyki religijne, kult, manifestowanie przekonań, miejsca kultu, swoboda wykonywania praktyk religijnych
„Kult” w znaczeniu religioznawczym to wyrażenie wieloznaczne. Po pierwsze, odnosi się do jednej z czynności składowych (aspektów) religii w jej wymiarze „zewnętrznym”, a więc obejmującym całokształt czynności religijnych. Po drugie oznacza postawę czci, hołdu i uwielbienia składanego dla kogoś lub czegoś, a więc postawę subiektywną (np. kult świętych lub kult drzew). Po trzecie odnosi się do zespołu obrzędów danej religii (np. kult Matki Boskiej, kult Księżyca). Po czwarte „kult” jako ogół czynności religijnych, zespół obrzędów danej religii utożsamia się z „rytuałem”. Po piąte, można go także używać wymiennie ze słowem „religia” lub „wierzenia” (np. „kulty pierwotne” zamiast „religie pierwotne”).
Już od zarania dziejów i wykształcenia się pierwszych wspólnot pogańskich kult był w nich obecny. Przyjmuje się, że rozwijał się on od prostych rytów ku złożonym formom. Nie istnieje żadna religia, której obce byłoby sprawowanie kultu. Można wyróżnić wiele funkcji kultu. Służy on zmistyfikowanemu zaspokajanie ludzkich potrzeb i dążeń m.in. socjalizacyjnych, emocjonalnych, estetycznych i motorycznych. W związku z tym kult koncentruje się zwłaszcza wokół kluczowych (krytycznych) momentów życia społecznego i osobistego (np. chrzest, dojrzewanie, inicjacja, małżeństwo, śmierć). Na kult składają się przedmioty (np. budynki, sprzęty sakralne) i czynności kultowe. Czynności można podzielić na motoryczne (np. ofiara) i słowne (np. modlitwa), jak też na spontaniczne i kierowane, indywidualne i kolektywne, świątynne i pozaświątynne, aperiodyczne i cykliczne. Uznając autonomię grup wyznaniowych w zakresie organizowania i wykonywania kultu nie jest możliwe stworzenie kompletnego katalogu zachowań, które zaliczają się do kultu. Polski ustawodawca również nie przyjął legalnej definicji pojęcia „kult religijny”. Nie ma jednak przeszkód, by z perspektywy aksjologicznej wolność kultu traktować na równi z wolnością praktykowania religii, jako że są one komplementarnymi częściami szeroko rozumianej wolności wyznania. Można przyjąć, że każda czynność kultu jest przejawem praktykowania religii, lecz nie każda praktyka religijna jest formą sprawowania kultu. Płynność granic między tymi dwoma pojęciami wykorzystuje również prawodawstwo i dogmatyka posługując się tymi wyrażeniami naprzemiennie. Wolność kultu w znaczeniu prawnym może przysługiwać zarówno jednostce, jak i osobie prawnej (w polskim ustawodawstwie jedynie kościoły i związki wyznaniowe mogą korzystać z prawa organizowania i publicznego sprawowania kultu).
Kult w znaczeniu religioznawczym ujmowany jako całokształt czynności religijnych aż do czasów nowożytnych nie był skorelowany z prawem o charakterze wolnościowym. W zależności od epoki historycznej czynności kultowe wpisane w doktrynę religii dominującej cieszyły się większą swobodą w stosunku do innych religii. Kult ściśle związany z uzewnętrznianiem wyznawanej religii doznawał silnych ograniczeń, a nawet był karany. Świadectwo męczeństwa św. Justyna z II wieku n.e., który wraz z towarzyszami zostali ścięci za opór w składaniu ofiary bożkom powołując się na wyznawaną wiarę chrześcijańską jest doskonałym przykładem jak wysoką cenę trzeba było ponosić dla własnej wiary. Aż do epoki oświecenia religia była narzędziem, którym posługiwali się wielcy monarchowie, by legitymizować swoją władzę. Tolerowano zatem jedno oficjalne wyznanie i związane z nim obrzędy, a czynności kultowe przyporządkowane innym religiom piętnowano. Oczywistym było, że prześladowania i wojny religijne były wymierzone w sferę zewnętrzną danej religii, a więc jej wyznawców biorących udział w obrzędach religijnych, czy to indywidualnych, czy zbiorowych. Z perspektywy europejskiej zmiana nastawienia do spraw religii swój początek znalazła w epoce oświecenia. Stopniowo rozszerzała się również na inne kontynenty. Tolerancja innych religii przejawiająca się w braku narzucania określonych form kultu religijnego przez władze państwowe rozpoczęła się na kontynencie amerykańskim, gdzie wprowadzono rozdział Kościoła od państwa ukierunkowany na ochronę religii przed wpływami władzy, tak aby każda wspólnota wyznaniowa mogła organizować kult według wskazań własnej wiary. Kult religijny utorował swą drogę ku wolności na poziomie ponadnarodowym w postaci przyjętej na forum ONZ Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka w 1948 r. Chociaż uprawianie kultu jest wpisane w ten powszechny standard ochrony praw człowieka, to wciąż istnieją kraje, w których preferowanie jednego określonego wyznania uniemożliwia pełne korzystanie z tego prawa przez wyznawców.
Kierując się definicją zawartą w Słowniku Języka Polskiego PWN pojęcie „kult” należy rozumieć jako:
Należy podkreślić, że w aktach prawnych jak dotychczas nie przyjęto definicji legalnej „kultu religijnego” mając na uwadze otwarty i wciąż rozwijający się katalog sposobów ekspresji religijnej. Nie wszystkie jednakże formy wykonywania kultu religijnego stanowiące uzewnętrznianie przekonań religijnych są prawnie dopuszczalne. W tym zakresie ustawodawca ma prawo wprowadzać pewne ograniczenia.
W polskiej judykaturze za kult uznaje się część religijną oddawaną Bogu, bóstwom, świętym osobom lub rzeczom, ogół czynności i obrzędów religijnych będących zewnętrznymi przejawami tej czci, szacunek lub uwielbienie oddawane komuś lub czemuś.
Przechodząc od aktów prawa międzynarodowego, w których wolność kultu została określona dość ogólnie, a przez to można w niej zawrzeć wielość zachowań umotywowanych religijnie, należy skupić się na istotnej z perspektywy europejskiej konstrukcji art. 9 EKPC gwarantującej wolność myśli sumienia i wyznania. W tej umowie międzynarodowej z zakresu ochrony praw człowieka w art. 9 ust. 1 stwierdza się, że prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania obejmuje „wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.”. Tym samym „uprawianie kultu” wymienione jest na pierwszym miejscu obok nauczania, praktykowania i czynności rytualnych. Przyjmuje się, że sprawowanie kultu obejmuje w szczególności organizowanie i udział w nabożeństwach, modlitwie i innych zgromadzeniach o podobnej funkcji, które przebiegają w formie powszechnie akceptowanej przez daną grupę wyznaniową. Wolność kultu obejmuje również prawo do posiadania obiektów i innych przestrzeni niezbędnych do wykonywania czynności o charakterze kultu religijnego. Uprawianie kultu wymienione na pierwszym miejscu odzwierciedla szczególne znaczenie uroczystego charakteru form kultu sprawowanego przez wspólnoty wyznaniowe. Z orzecznictwa powstałego wokół art. 9 EKPC wynika, że nie każde zachowanie motywowane religijnie podlega ochronie wynikającej z korzystania z wolności myśli, sumienia i wyznania. Trybunał odróżnia motywację i inspirację religijną od bezpośredniej postaci wyznawania danej religii. By rozgraniczyć te sytuacje Trybunał weryfikuje czy dane zachowanie 1) stanowiło bezpośrednie wyrażenie danego wyznania lub religii, 2) było moralną powinnością wobec posiadanego wyznania i 3) przebiegło w formie powszechnie uznawanej przez daną wspólnotę wyznaniową. Wykazanie, że wszystkie trzy kryteria zostały spełnione spoczywa na podmiotach zainteresowanych przyznaniem ochrony. Z kolei obowiązkiem władzy publicznej jest ochrona zgromadzeń religijnych przed przemocą i atakami zewnętrznymi oraz zapewnienie pokojowego przebiegu tego typu spotkań.
Na gruncie prawa polskiego głównym punktem odniesienia do wolności kultu jest Konstytucja RP z 1997 r., która w art. 53 ust. 2 stanowi, że „wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.”. Należy zauważyć, że przepis ten nie zawiera zamkniętego katalogu zachowań składających się na wolność religii, a wyliczenie form jej uzewnętrzniania jest jedynie przykładowe.
Wolność uzewnętrzniania religii i przekonań nie jest wolnością absolutną, stąd może ona podlegać ograniczeniom tak jak inne prawa i wolności konstytucyjne zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Kluczowe znaczenie dla wyznaczania dopuszczalnych granic ograniczeń poszczególnych praw konstytucyjnych ma sformułowanie „tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie”, które wyraża zasadę proporcjonalności. Pozwala ona ustalić, w jakim stopniu można ograniczyć dane prawo konstytucyjne ze względu na konieczność realizacji innej wolności lub konieczność realizacji zasady o charakterze przedmiotowym. Porównując zapis art. 53 ust. 5 z art. 31 ust. 3 Konstytucji wynika, że wolność uzewnętrzniania religii nie może zostać ograniczana ze względu na potrzebę ochrony środowiska.
Termin „wolność kultu” uległ dalszemu dookreśleniu m.in. w Ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej z 1989 r., która poprzedziła umowę konkordatową Polski ze Stolicą Apostolską (choć w hierarchii aktów prawnych konkordat jako umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą). Należy jednak podkreślić, że zarówno Ustawa wyznaniowa, jak i żaden inny przepis prawa polskiego nie definiują „kult publiczny”. Art. 15 ustawy stanowi, że „Organizowanie kultu publicznego i jego sprawowanie podlega władzy kościelnej”. W związku z tym nie ma konieczności zawiadamiania władzy publicznej o organizowaniu kultu publicznego przez Kościół Katolicki w kościołach, kaplicach, budynkach, na gruntach kościelnych oraz w pomieszczeniach służących katechizacji lub organizacjom kościelnym. Jeśli zaś publiczne sprawowanie kultu ma się odbywać na drogach, placach publicznych oraz w pomieszczeniach użyteczności publicznej to „podlega uzgodnieniu z właściwym organem sprawującym zarząd lub upoważnionym do dysponowania nimi”. Nie występuje określenie szczegółowych procedur stosowanych przy uzgadnianiu organizacji kultu, nie istnieją także akty wykonawcze normujące owe procedury. Podkreśla się, że ograniczenia związane z koniecznością zawiadamiania czy uzgadniania z właściwymi organami administracji sprawowania kultu w miejscach publicznych nie są wymierzone w samą istotę wolności religijnej, ale mają służyć zapewnieniu porządku i bezpieczeństwa zarówno osobom biorącym udział w aktach kultu jak również osobom postronnym. Ustawa gwarantuje też wolność sprawowania religijnych uroczystości pogrzebowych i nabożeństw za zmarłych na cmentarzach komunalnych, z zachowaniem obowiązujących przepisów porządkowych. W art. 34 ust. 2 ustawa określając pojęcie organizacji kościelnych wyraźnie stwierdza, że jednym z celów ich działalności, oprócz formacji religijnej i nauki katolickiej, jest także kult publiczny.
Bartosz Rakoczy w swoim komentarzu wskazuje, iż organizowanie kultu publicznego należy odróżnić od jego sprawowania. Można zatem przyjąć, że organizowanie kultu publicznego odnosi się do forum zewnętrznego (np. zgromadzenia wiernych). Natomiast sprawowanie kultu publicznego oznacza prowadzenie nabożeństw, wykonywanie czynności liturgicznych. Kościół katolicki, w ramach gwarancji wolności sprawowania kultu publicznego, może zarówno gromadzić wiernych, jak i wykonywać wszelkie czynności zewnętrzne zmierzające do sprawowania kultu publicznego. Może on także swobodnie wykonywać czynności liturgiczne i inne o charakterze sakralnym. Władza publiczna nie może zatem zakazać ani gromadzenia się wiernych w celu sprawowania kultu publicznego, ani wykonywania poszczególnych czynności liturgicznych.
W odniesieniu do wolności kultu przejawiającej się w poszanowaniu niedziel i innych dni świątecznych jako dni wolnych od pracy Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania przyznaje osobom należącym do kościołów i związków wyznaniowych prawo do uzyskania zwolnienia od pracy lub nauki, jeśli święto religijne wypada w dzień, który nie jest ustawowo wolny od pracy. Warunki korzystania z tego prawa szczegółowo reguluje Rozporządzenie Ministrów Pracy i Polityki Socjalnej oraz Edukacji Narodowej z dnia 11 marca 1999 r. w sprawie zwolnień od pracy lub nauki osób należących do kościołów i innych związków wyznaniowych w celu obchodzenia świąt religijnych nie będących dniami ustawowo wolnymi od pracy. Ponadto w każdej z ustaw indywidualnych regulujących działalność głównych związków wyznaniowych w Polsce określone zostały święta obchodzone przez daną grupę wyznaniową, w które mogą oni skorzystać ze zwolnienia z pracy lub nauki.
Władza publiczna jako gwarant „wolności kultu publicznego” chroni ją i zabezpiecza społeczeństwo przed naruszaniem tej sfery penalizując w art. 195 Kodeksu karnego czyny polegające na: 1) złośliwym przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej (ust. 1) oraz 2) złośliwym przeszkadzaniu pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym (ust. 2). Przestępstwo to jest występkiem umyślnym, które można popełnić w formie zamiaru bezpośredniego, gdyż motywem
jest „złośliwość” (dolus directus coloratus). Znamię złośliwości występuje wówczas, gdy jest to zachowanie świadome, któremu towarzyszy chęć sprawienia dolegliwości, motywowane z reguły chęcią poniżenia, wyszydzenia bądź obrażenia uczuć osób uczestniczących w akcie religijnym, stąd dopuszczalna jest kumulatywna kwalifikacja omawianych czynów z art. 196, który penalizuje obrażanie uczuć religijnych innych osób przez działanie polegające na publicznym znieważaniu przedmiotu czci religijnej albo miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych (szerzej zob. też hasło „uczucia religijne”). Przez przeszkadzanie należy rozumieć
„wszelkie czynności utrudniające, uniemożliwiające bądź zakłócające prawidłowy przebieg aktu religijnego (podjęte zarówno w formie działania, jak i zaniechania, niezależnie od tego, czy zachowanie to ma charakter materialny, czy też nie, jak np. immisje)”. Należy podkreślić, że w doktrynie prawniczej dostrzega się różne warianty wykładni dotyczące znamienia złośliwości w przeszkadzaniu publicznemu wykonywaniu aktu religijnego. Pod pojęciem „akt religijny” należy z kolei rozumieć rozmaite czynności o charakterze religijnym, zarówno zbiorowe, jak i indywidualne, których miejsce i sposób wykonywania określane są przez wewnętrzne prawo kościoła lub związku wyznaniowego. Przepis art. 195 § 1 k.k. zapewnia prawo do publicznego wykonywania aktów religijnych (mszy, procesji itd.), co dotyczy zarówno świątyń, jak i miejsc publicznych (np. ulica). Przepis odnoszący się do przestępstwa złośliwego przeszkadzania pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym penalizuje przeszkadzanie zarówno w pochówku zmarłego, jak i w uroczystościach bezpośrednio poprzedzających ten pochówek (np. msza żałobna) lub następujących bezpośrednio po nim, przy czym znamię uroczystości i obrzędów żałobnych należy rozumieć szeroko. Ochroną objęte będą zatem również wszystkie obrzędy i uroczystości żałobne, które są związane funkcjonalnie z pochówkiem, np. wystawienie zwłok, msza w intencji zmarłego odprawiana w innym miejscu niż miejsce pochówku, modlitwy w domu zmarłego w dniach poprzedzających pochówek.
Normy prawne wynikające z aktów prawa międzynarodowego, jak i krajowego ogólnie odnoszą się do wolności kultu, nie nakładając znacznych ograniczeń na tę sferę i nie ingerując w nią. Wymaga tego istota samej „wolności religijnej”. Dla przedmiotowego zdefiniowania „wolności kultu” trzeba zatem ścisłego odniesienia się do wewnętrznych regulacji kościołów i związków wyznaniowych, których władze są kompetentne dokonać oceny czy dana czynność jest we wspólnocie uznawana jako forma kultu publicznego bądź prywatnego. Sposób realizacji wolności
kultu zarówno przez jednostkę, jak i konkretną zbiorowość pozostaje zależny od wewnętrznego prawa każdego kościoła lub związku wyznaniowego. Nie można twierdzić, że każda forma oddawania czci Bogu lub innemu bytowi transcendentnemu jest czynnością kultową i z tego tytułu rościć sobie prawo jej ochrony. Należy zatem przyjąć, że w pierwszym rzędzie co do jej ważności powinna się wypowiedzieć władza kościelna, a dopiero później żądać jej ochrony przez organami władzy publicznej.
W praktyce kwestią najbardziej istotną pozostaje rozwiązywanie kolizji w korzystaniu z poszczególnych praw i wolności. Wówczas rolą władzy publicznej jest wzajemne harmonizowanie i wypracowywanie kompromisu, tak aby podstawowe wartości były należycie respektowane w demokratycznym i pluralistycznym społeczeństwie.
Jak pokazuje praktyka orzecznicza kwestia poszanowania i ochrony wolności kultu nie zostaje szerzej podejmowana jako osobna część wolności religijnej. Chociaż dla osoby wierzącej oddawanie czci Bogu poprzez kult znajduje się na samym szczycie hierarchicznej struktury własnej religijności i jest jej duchowym sednem, to dla organów władzy publicznej prezentuje on taką samą wartość jak nauczanie oraz praktykowanie, gdyż jest to część wolności religijnej. Od strony zewnętrznej wolność kultu nie ulega wartościowaniu względem innych form życia religijnego.
Uwidocznione jest to zwłaszcza w orzecznictwie najbardziej zdywersyfikowanego religijnie kraju na świecie, jakim są Stany Zjednoczone. Używana tam formuła „wolności kultu” (freedom of worship) jest tożsama z wolnością religijną (freedom of religion). Skoro bowiem zasadą ustrojową tego państwa jest brak ingerencji sfery świeckiej w sferę wyznaniową to powstrzymuje się ono od definiowania zawartości wyrażenia „wolność religijna” koncentrując się na zapewnieniu jej jak najszerszej swobody możliwej do pogodzenia ze względami publicznymi (np. ochrona zdrowia, bezpieczeństwo publiczne, humanitarne traktowanie zwierząt) oraz prawami innych osób.
Podobna tendencja rysuje się na gruncie ETPC, bo choć w treści art. 9 są wymienione cztery formy uzewnętrzniania swojego wyznania lub przekonań to nie tworzą one zamkniętego katalogu. Oznacza to, że ochronie podlegają również inne zewnętrzne przejawy religijności, a doprecyzowanie dokonuje się każdorazowo w toku sprawy odnoszącej się do określonego stanu faktycznego. Na marginesie należy odnotować, że sądy świeckie nie są zainteresowane tworzeniem definicji poszczególnych terminów odnoszących się do sfery wolności sumienia i wyznania. Uznają wręcz brak kompetencji do definiowania czym jest „religia”.
Pomocna dla wytyczenia zakresu przedmiotowego wolności kultu może być Uwaga Ogólna
nr 22 z 1993 r. Komitetu Praw Człowieka ONZ, w której stwierdzono, że „Wolność uzewnętrzniania religii lub przekonań w kulcie, przestrzeganiu, praktykowaniu i nauczaniu obejmuje szeroki zakres działań. Pojęcie kultu rozciąga się na czynności rytualne i ceremonialne dające bezpośredni wyraz wiary, a także różne praktyki integralne z takimi aktami, w tym wznoszenie miejsc kultu, stosowanie rytualnych formuł i przedmiotów, eksponowanie symboli oraz przestrzeganie świąt i dni odpoczynku”. Rozciąga ona w istocie wolność kultu na jeszcze inne elementy manifestowania własnej religijności lub przekonań, co ewidentnie wskazuje, że zaciera się widoczne w ustawodawstwie polskim rozróżnianie między wolnością kultu, a wolnością praktykowania religii. Ta tendencja uwidacznia otwarcie się władz publicznych na inne religie i wyznania, w których nie zawsze tradycyjnie pojmowane nauczanie, praktykowanie czy czynności rytualne można oddzielić od samego uprawiania kultu. Różnicowanie to nie odgrywa zresztą żadnej istotnej roli dla organów państwa zobowiązanych zapewnić swobodę korzystania z wolności religijnej i chronić ją w pełnym zakresie.
W orzecznictwie polskich sądów administracyjnych dość często pojawiają skargi na uciążliwość hałasów pochodzących od dzwonów kościelnych, których działanie powiązane jest ze sprawowaniem kultu religijnego. W wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu wydanym 17 sierpnia 2023 r. stwierdzono, że zastosowanie się do powszechnie obowiązujących norm hałasu nie narusza prawa do wolności religijnej, ani też nie wyłącza wolności sprawowania kultu. Podstawę wydanego w sprawie rozstrzygnięcia stanowił art. 115a ust. 1 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. Przepis ten stanowi, iż w przypadku stwierdzenia przez organ ochrony środowiska, na podstawie pomiarów własnych lub pomiarów podmiotu obowiązanego do ich prowadzenia, że poza zakładem, w wyniku jego działalności, są przekroczone dopuszczalne poziomy hałasu, organ ten wydaje decyzję o dopuszczalnym poziomie hałasu. Na gruncie przepisów Prawo ochrony środowiska dzwonnicę wraz z umieszczonymi w niej dzwonami uznano za zakład emitujący hałas. Podkreślono również, że „wydanie w odniesieniu do dzwonnicy decyzji ustalającej dopuszczalne poziomy hałasu jedynie zobowiązuje do dostosowania tych poziomów do konkretnych parametrów, jednak nie wyłącza możliwości realizowania kultu religijnego, i nie eliminuje eksploatacji dzwonnicy”.
Akty prawne:
Orzecznictwo:
Wyrok NSA z 20.12.2022 r., III OSK 1634/21, LEX nr 3446546.
Wyrok WSA we Wrocławiu z 17.08.2023 r., II SA/Wr 91/23, LEX nr 3599499.
Literatura:
Astramowicz-Leyk T., Międzynarodowe systemy ochrony praw i wolności człowieka, Olsztyn 2009.
Bernaciński Ł., Między prawem wewnętrznym a powszechnym – uwagi na tle języka aktów prawa wyznaniowego, „Acta Erasmiana” 2019, nr 18
Blicharz G, Delijewski M. (red.), Wolność sumienia. Perspektywa prawnoporównawcza, Warszawa 2019.
Blicharz G., Delijewski M.(red.), Wolność religijna. Perspektywa prawnoporównawcza, Warszawa 2019.
Garlicki L. (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Tom I, Komentarz do artykułów 1-18, Warszawa 2010.
Kozłowska-Kalisz P. [w:] Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, red. M. Mozgawa, LEX/el. 2023.
Kudła W., Wrogość wobec religii. Ostrzeżenia ze strony Sądu Najwyższego USA, Kraków 2019.
Krukowski J., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2006.
Malesa W., Wawrzaszek A., Administracyjne aspekty organizowania kultu katolickiego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Seria: Administracja i Zarządzanie” 2015, nr 106.
Rakoczy B., Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Polsce. Komentarz, Warszawa 2008.
Zgoliński I. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. V. Konarska-Wrzosek, LEX/el. 2023.
autonomia i niezależność Kościoła, obrzędy religijne/liturgia, prawna ochrona wolności religijnej, wolność sumienia i religii w Konstytucji RP z 1997 roku, uczucia religijne
Weronika Kudła - doktor nauk prawnych, asystent w Katedrze Prawa Mediów na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, prawnik, italianistka. Absolwentka Wydziału Prawa i Administracji oraz Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, uczestnik VIII Edycji Akademii Młodych Dyplomatów Europejskiej Akademii Dyplomacji w Warszawie oraz programu Harvard University „Bioethics: The Law, Medicine, and Ethics of Reproductive Technologies and Genetics”, stypendystka programu Erasmus na Uniwersytecie Tor Vergata w Rzymie.
