Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Wolność sumienia i religii to jedna z istotnych wolności konstytucyjnych jednostki. Chronione są zarówno przekonania religijne jak i poglądy światopoglądowe (filozoficzne) jednostki, nie opierające się na wartościach religijnych. Wolność sumienia i religii wykształciła się w procesie historycznym, wojnach i konfliktach religijnych. Początkowo była to wolność kolektywna (cuius regio, eius religio „czyja władza, tego religia”) a obecnie jest wolnością indywidualną zależną jedynie od woli jednostki. Chronione są zarówno przekonania religijne jak i światopoglądowe jednostki.
Wolność sumienia i religii została zawarta w licznych aktach prawnych w tym w art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz art. 10 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Oba akty prawne uznają prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem. W wyniku orzecznictwa wykształciły się grupy spraw i rozwiązywania konfliktów sumienia i religii w szczególności w miejscu pracy. Sprawy te dotyczą wykonywania obowiązków zawodowych, gdy te kolidują z przekonaniami religijnymi lub światopoglądowymi jednostki.
Wolność sumienia i religii w prawie europejskim z art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Te akty prawne stanowią o grupach spraw związanych z tą wolnością: każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. Ograniczenie tej wolności może nastąpić jedynie, gdy jest przewidziane ustawą i jest konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.
Wolność sumienia i religii, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Karta Praw Podstawowych UE, obrzędy, ubiór religijny, nakazy religijne a obowiązki pracownicze
Termin „religia”, jest uważany za bardzo istotny dla egzystencji większości jednostek, ale również całych społeczeństw[1]. Słowo „religia” pochodzi z łacińskiego „religio” i oznacza „bojaźń” lub „strach” przed Bogiem[2]. Religia to według Słownika Języka Polskiego „doktryna określająca stosunek człowieka do bóstwa, wyznaczająca pod tym kątem normy postępowania ludzkiego, kult bóstwa oraz związane z tym obrzędy”[3][4].
Natomiast pojęcie sumienia wywodzi się zarówno z łacińskiego conscientia jak i greckiego syneidiesis[5]. „Miejscem sumienia jest wewnętrzna sfera człowieka (forum internum) i dotyczy ona odpowiedzialności za wybór pomiędzy złem a dobrem“[6].
Zgodnie z poglądami doktryny prawa sumienie to moralna świadomość jednostki, znajdująca odzwierciedlenie w jego zdolności do podejmowania decyzji na temat pojęć dobra i zła[7].
Wolność sumienia została zawarta w licznych międzynarodowych aktach prawnych. Do najważniejszych z nich należą: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych z 10 grudnia 1948 w wraz z Rezolucją 217 (III) Zgromadzenia Ogólnego ONZ, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 19 grudnia 1966, Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy z 1 sierpnia 1975, Deklaracja w sprawie Zniesienia Wszelkich Form Nietolerancji i Dyskryminacji Osób Innego Wyznania i Przekonań, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 21 listopada 1981 i Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950, wraz z Protokołami Dodatkowymi. Kolejne dokumenty zawierające postanowienia na temat wolności sumienia i religii to Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie podpisany w dniu 1 sierpnia 1975 oraz Paryska Karta Nowej Europy z 21 listopada 1990. Nowsze postanowienia zawiera Konwencja Praw Dziecka.
Celem Deklaracji ONZ i innych opisanych wyżej aktów prawnych było zagwarantowanie prawa do wolności sumienia i wyznania rozumianego, jako klasyczne prawo podstawowe. Podstawę do stworzenia postanowień Międzynarodowego Paktu jak i Europejskiej Konwencji stanowił tekst Deklaracji ONZ, aczkolwiek w każdym przypadku odbywały się żywe dyskusje. Podczas powstawania dokumentów ONZ miały miejsce liczne debaty, z których wynikało jak różne rozumiana jest wolność sumienia i religii w świecie chrześcijańskim, islamskim, i jakie ogromne znaczenie ma ta wolność dla osób o światopoglądzie niereligijnym. W czasie dyskusji zgodzono się w końcu na trzy terminy „myśli“, „sumienie“ i „religia“[8].
W katalogu praw podstawowych, gwarantowanych przez Europejską Konwencję Praw Człowieka wolność sumienia i religii została zawarta w artykule 9. Europejska Konwencja gwarantuje to ważne prawo, jako prawo jednostki do zmiany wyznania lub światopoglądu, wolność do uzewnętrzniania swoich poglądów lub religii indywidualnie lub wspólnie z innymi, do wolności uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. Formami wolności są uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.
Przez uprawianie kultu (worship) rozumiane jest zwykle odprawianie mszy i obrządków religijnych. Termin ten uważany jest zwykle za mało problematyczny, podobnie jak termin nauczanie (teaching). Mieści się w nim nie tylko nauczanie religii w postaci lekcji religii oraz katechezy, lecz także wolność do głoszenia swojej religii i przekonywania do niej innych. W ramach nauczania chronione jest także prawo rodziców do wychowywania swoich dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami religijnymi i światopoglądowymi.
Natomiast praktykowanie (practice) i czynności rytualne (observance) posiadają charakter czynności religijnych i obejmują wykonywanie zwyczajów religijnych. Do tej kategorii należą czynności takie jak modlitwa, pielgrzymki, celebracja świąt religijnych, udział w poście, obrządki pogrzebowe, ślubne czy rozwodowe, oraz posiadanie i korzystanie z przedmiotów o charakterze religijnym[9].
Dodatkowe postanowienia i dalsze uzupełnienia wolności sumienia zostały zawarte w art. 2 Pierwszego Protokołu Dodatkowego do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka z 20 marca 1952, który w pierwszej linii podjął się zadania uregulowania prawa do edukacji. W Protokole tym znajdują się ważne postanowienia na temat praw rodziców dotyczących wychowania i edukacji dzieci, które powinny przebiegać zgodnie z religijnymi i światopoglądowymi przekonaniami rodziców.
Postanowienie art. 9 Karty Praw Podstawowych chroni wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i wykonywanie czynności rytualnych.
Ograniczenia wolności religii i sumienia są dopuszczalne jedynie wtedy, gdy są przewidziane przez prawo i konieczne w społeczeństwie demokratycznym. Uzasadnieniem do ograniczenia wolności wyznania i przekonań jest konieczność ochrony interesu bezpieczeństwa publicznego, ochrona porządku publicznego, ochrona zdrowia i moralności oraz ochrona praw i wolności indywidualnych osób.
Państwo nie ma prawa do narzucania jednostce określonych poglądów religijnych lub światopoglądowych. Zapisy Konwencji nie zawierają zakazu kościoła państwowego lub przyznanie uprzywilejowanej pozycji określonego kościoła w państwie, ale brak takiego zapisu nie oznacza, że państwo otrzymuje lub uzurpuje sobie prawo do określonej przynależności religijnej lub do treści o znaczeniu religijnym.
Ochronie prawnej podlega wszelkiego typu decyzja sumienia, która charakteryzuje się następującymi cechami: musi być to decyzja poważna, wynikająca z podstawowych kategorii dobra i zła. Nie należą do tej kategorii doraźne decyzje kierowane wyraźnym celem, jaki jednostka zamierza osiągnąć. Postanowienie art. 9 chroni jednak przede wszystkim sferę osobistych przekonań jednostki. „Artykuł 9 Konwencji ma również duże znaczenie dla ateistów, agnostyków, sceptyków oraz osób religijnie obojętnych”.
Artykuł 9 postanawia, że jednostka ma prawo do posiadania własnej religii, do manifestowania jej na zewnątrz oraz do jej praktykowania. Państwo nie ma prawa zmuszania do posiadania określonej religii jak i do jej nieposiadania lub do zabraniania jakiejś religii. Religia by zostać za taką uznana musi spełnić warunek jednoznacznej identyfikacji, czyli musi być wyraźnie określona. Mogą to być „duże” religie świata, ale jako religie mogą zostać uznane także małe związki wyznaniowe, pod wyżej wspomnianym warunkiem.
Państwo nie ma prawa do uzależnienia udzielanych przez siebie przywilejów wobec obywateli od przynależności do religii lub związku wyznaniowego lub od braku takiej przynależności. Państwo nie ma też prawa do ustanowienia gorszej sytuacji jednostki w zależności od takiej przynależności lub jej braku.
Z prawa do posiadania religii wynika także prawo do podejmowania prób przekonywania do swojej wiary oraz prawo do nauczania własnej religii. Jednak niedopuszczalny jest prozelityzm uprawiany niewłaściwymi metodami.
Postanowienie art. 9 Konwencji przewiduje wolność do zmiany religii lub światopoglądu. Unia Europejska przyjęła zasadę braku ingerencji w sprawy dotyczące statusu kościołów i ich pozycji w państwach członkowskich. Oznacza to, że Unia nie narusza statusu, z jakiego korzystają zgodnie z prawem krajowym kościoły i stowarzyszenia lub wspólnoty wyznaniowe w państwach członkowskich. To do państw członkowskich należy określenie modelu relacji między państwem a kościołem. Do państw członkowskich należą z jednej strony państwa wyznaniowe jak Grecja czy Dania a z drugiej państwa świeckie jak Francja. W każdym z tych państw zostały przyjęte różnorodne modele stosunków między instytucjami państwowymi i kościelnymi.
Orzecznictwo sądów w zakresie wolności sumienia i wyznania należy podzielić na określone grupy: wolność sumienia i wyznania w miejscu pracy, krzyż i symbole religijne w miejscu publicznym, ubiór o charakterze religijnym, ochrona zdrowia, praktykowanie religii w formie nawoływania do modlitwy, aspektów ochrony wolności sumienia i religii w wojsku, ochrony poglądów pacyfistycznych i politycznych. Duża część orzecznictwa zajmuje się także ograniczeniami wolności sumienia i religii pod kątem ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego. Orzecznictwo poszczególnych krajów wykazuje tu pewne różnice, lecz znacznie częściej widoczna jest tendencja do wspólnych konkluzji.
Omawiana tu grupa orzecznictwa dotyczy problemów na tle wolności sumienia i religii w miejscu pracy, które wynikają z konfliktu przekonań religijnych i światopoglądowych podczas wykonywania obowiązków zawodowych.
Zwolnienie pracownika wzgl. urzędnika państwowego z powodu naruszenia przepisów o czasie pracy stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia Trybunału Praw Człowieka w Strassburgu. Zwolniono nauczyciela z pracy, albowiem ze względu na wyznawaną przez siebie religię nie przestrzegał on czasu pracy i w każdy piątek opuszczał lekcje by udać się do położonego w pobliżu szkoły meczetu, by wziąć udział w obrządkach religijnych. Trybunał uznał tutaj, że zwolnienie z pracy było w tym przypadku uzasadnione oraz ponadto w tego typu przypadkach powstaje często obowiązek uwzględnienia przekonań jednostki, który jednak w tym konkretnym przypadku nie występował. Jednakże należy podkreślić, że w nowszych orzeczeniach – o ile nie narusza to normalnego trybu zakładu pracy – uwzględniane są potrzeby religijne pracowników, polegające na uszanowaniu ich świąt czy potrzeb modlitwy. Jedynie wtedy, gdy funkcjonowanie zakładu pracy zostanie naruszone – jak przykładowo oddalenie się na potrzeby modlitwy przez pracownika z pracującej linii produkcyjnej (tzw. taśmy) może być powodem zwolnienia lub postępowania dyscyplinarnego. Pokój religijny w społeczeństwie wymaga poszanowania do przekonań religijnych jednostek[10].
Europejski Trybunał Praw Człowieka zajął się poglądami pacyfistycznymi w sprawie Arrowsmith, gdzie chodziło o pacyfistkę, która rozdawała ulotki. Trybunał uznał to za uzewnętrznienie światopoglądów pacyfistycznych i tym samym za formę uzewnętrznienia tych podglądów przez rozdawanie ulotek chronioną przez zapis art. 9 Konwencji, jako uzewnętrznianie niereligijnego światopoglądu. Warunkiem była nie tylko pacyfistyczna treść ulotek, lecz także odpowiednia motywacja działającej osoby.
Emocje budzi także ubranie o charakterze religijnym lub wyznaniowym. Problemy powstają przede wszystkim w szkole i miejscu pracy. ETPC przychylają się do stanowiska, by ubiory o charakterze religijnym eliminować z miejsc publicznych. Są do ubiory typu turban, chustka na głowie lub sposób noszenia włosów lub brody. Tak zatem obowiązek noszenia kasków przez policjantów w Wielkiej Brytanii kolidował z nakazem religijnym dotyczącym noszenia turbanów na głowie przez Sikhs. Sikhowie starali się z kasków zrezygnować na rzecz turbanów tłumacząc się przy tym nakazem religijnym. Ustawodawstwo brytyjskie zwolniło tę grupę osób od obowiązku noszenia kasków na rzecz turbanów. Do tej argumentacji nie przychylił się Europejski Trybunał Praw Człowieka uznając, że obowiązek noszenia kasków jako nakaz bezpieczeństwa należy uznać za nadrzędny wobec wymogów wolności sumienia i religii. Nakazy bezpieczeństwa mają charakter nadrzędny nad nakazami wynikającymi z wolności sumienia i religii[11].
Kolejna grupa orzeczeń to udzielenie pomocy medycznej także takim osobom, które odmawiają przyjęcia takiej pomocy ze względu na swoje przekonania religijne. Wolność sumienia i wyznania jednostki podlega ograniczeniu przez zasady bezpieczeństwa, czyli także zdrowia i życia pacjenta. Orzecznictwo wychodzi z założenia, że odmowa leczenia ze względów wyznaniowych nie wyłącza odpowiedzialności karnej, albowiem normy konstytucyjne mają wyższość nad normami prawa karnego. Tak zatem dopuszczalna jest odmowa przyjęcia zabiegów medycznych jedynie do momentu, gdy nie zagraża to życiu i poważnym względom bezpieczeństwa pacjenta. Orzecznictwo to wynika ze spraw, gdzie rodzice odmawiali transfuzji krwi dziecka lub podjęcia innych działać ratujących życie ze względów religijnych a była to jedyna metoda uratowania życia dziecka[12].
Na uwagę zasługuje odmowa dostępu do prywatnego gruntu na potrzeby polowania. Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że zmuszanie właściciela nieruchomości do tolerowania na swoim terenie polowań narusza jego prawa, jeżeli z przyczyn moralnych, światopoglądowych nie godzi się on na zabijanie zwierząt na swoim terenie (np. wyrok ze skargi Herrmann przeciwko Niemcom). Obywatel ma prawo odmówi wstępu myśliwym na swój teren[13].
Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stwierdza wyraźnie, że w niektórych sprawach należy mieć na uwadze zarówno art. 9 EKPCz (wolność myśli, sumienia i wyznania) jak i art. 10 EKPCz (wolność wyrażania opinii). Obie te wolności są prawami, które nie posiadają charakteru bezwzględnego i podlegają uzasadnionym ograniczeniom. Zasadność ograniczenia, w tym zasadność interwencji organów państwa, jest weryfikowalna i musi podlegać drobiazgowej ocenie. Podstawową dyrektywą wykładni ochrony praw podstawowych jest zasada proporcjonalności ingerencji oraz zachowania sprawiedliwej równowagi pomiędzy dwiema równoważnymi wolnościami wynikającymi z postanowień Konwencji. Postanowienie art. 9 Konwencji to nie tylko ochrona wolności wyznania, lecz także wolności myśli i sumienia, zatem także wolności do nieprzyjmowania i niewyznawania żadnej religii. Zdaniem Trybunału państwo jest gwarantem ładu społecznego w demokratycznym społeczeństwie i musi zapewniać pokojowe współistnienie różnych światopoglądów pozsotając bezstronnym obserwatorem. Państwo nie może także stać się jednostronnym obrońcą konkretnego kościoła czy wyznania. W przeciwnym przypadku organy państwa dopuszczają się naruszenia art. 9 Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Jedną ze spraw z tej kategorii jest sprawa zespołu Pussy Riot - rosyjskich performerek, które w Moskwie w soborze Chrystusa Zbawiciela zaimprowizowały koncert punkowy: ubrane dość skąpo – co uznane zostało za strój „obsceniczny” wykrzykiwały hasła, które zostały uznane przez wspólnotę religijną za wulgarne oraz zaśpiewały piosenką uznaną za tę wspólnotę za obraźliwą[14]. Sądy rosyjskie skazały artystki z zespołu Pussy Riot na karę więzienia z tytułu obrazy uczuć religijnych. Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał jednak ich wolność sumienia w związku z obroną wolności wyrażania opinii w wyrażeniu swoich poglądów w taki sposób, w jaki je wyraziły.
Podobną sprawą jest sprawa Sekmadienis LTD przeciwko Litwie[15], w której sądy litewskie stwierdziły obrazę uczuć religijnych ze względu na wykorzystanie wizerunków Jezusa i Marii w kampanii reklamowej odzieży. W tej sprawie Trybunał stwierdził, iż organy państwowe naruszyły prawa skarżących do wolności wyrażania opinii z art. 10 Konwencji, a ściganie skarżących i sankcje za rzekome naruszenie uczuć religijnych były nieuzasadnione i nieproporcjonalne. W tej sprawie skargę na naruszenie swych uczuć religijnych przez emisję reklam odzieży z odniesieniami do Jezusa i Marii złożyło do litewskich organów ścigania około 100 osób. Trybunał jednoznacznie stwierdził, iż „Nie ma powodu, by wątpić, iż osoby te zostały autentycznie urażone. Trzeba jednak przypomnieć, iż wolność wyrażania opinii rozciąga się również na idee, które obrażają, szokują lub poruszają. W pluralistycznym, demokratycznym społeczeństwie osoby wykonujące swą wolność manifestowania wyznania nie mogą racjonalnie oczekiwać, iż zostaną zwolnione z wszelkiej krytyki. Muszą one tolerować i akceptować odrzucenie ich przekonań religijnych przez inne osoby, a nawet propagowanie przez inne osoby przekonań wrogich ich wierze”[16].
Jednym z najbardziej spornych problemów w orzecznictwie jest kwestia dopuszczalności wykonywania aborcji. Aczkolwiek przerywanie ciąży należy zapewne do najtrudniejszych zagadnień związanych z wolnością sumienia i religii to jednak sądy wytworzyły tu w zasadzie jasną linię orzecznictwa: tak długo jak przerywanie ciąży jest zgodne z ustawodawstwem krajowym i osobistymi przekonaniami matki, tak długo sądy zgadzają się z postępowaniem matki[17].
Podsumowując należy stwierdzić, że nadrzędnym nakazem jest nakaz neutralności ze strony państwa w sprawach światopoglądowych i wyznaniowych obywateli. Jest to także nakaz wynikający z pluralistycznego społeczeństwa demokratycznego.
Literatura przedmiotu
Bogusław Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Komentarz, C. H. Beck, Warszawa 2009
Bates M. Searle, Glaubensfreiheit, eine Untersuchung, Church World Service, New York, 1947
Marcin Jastrzębski, Wolność myśli, sumienia i religii, w: Prawa człowieka. Wybrane zagadnienia i problemy, redakcja Laura Koba, Wiesław Waclawczyk, Oficyna, Wolters, Kluwer busines, Warszawa 2009
Mangoldt/Klein/Starck, GG Bonner Grundgesetz, Kommentar, Band 1, Präambel, Art. 1-19, 4. Auflage, Verlag Franz Vahlen, München 1999, Kommentar
Udo Steiner, Der Grundrechtsschutz der Glaubens- und Gewissensfreiheit (Art. 4 I, II), w: JuS, 1982
Ewa Tuora-Schwierskott, Wolność sumienia i wyznania w wybranych państwach demokratycznych na przykładzie regulacji Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki, Ustawy Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, orzecznictwa sądów tych krajów oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, de-iure-pl, Regensburg 2013
Akty prawne
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych z 10 grudnia 1948 w wraz z Rezolucją 217 (III) Zgromadzenia Ogólnego ONZ
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 19 grudnia 1966
Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950
Orzeczenia sądowe
Wyrok ETPCz z dnia 19.05.1992 w sprawie H. v. Norwegen, skarga nr 17004/90. DR 73/155
Wyrok ETPCz z dnia 17 grudnia 2020 r. w sprawie Angeli v. Schwecja C-693/18:
Wyrok ETPCz z 29 lipca 2007 r. w sprawie HUDOC Knudsen v. Norwegia nr 23118/93
Wyrok ETPCz z dnia 25 listopada 1999 r., w sprawie Nilsen i Johnsen przeciwko Norwegii, skarga nr 23118/93
Wyrok ETPC z dnia 17 lipca 2018 r., Mariya Alekhina i inni, skarga nr 38004/12
Wyrok ETPCz Herrmann przeciwko Niemcom z dnia 26.06.2012, nr 9300/07
Wyrok ETPC z dnia 30 stycznia 2018 r., Sekmadienis LTD przeciwko Litwie skarga nr 69317/14
Wyrok ETPCz z 12 października 1978 r. w sprawie Arrowsmith v. Wielka Brytania, skarga nr 7050/75
Wyrok ETPC z dnia 17 lipca 2018 r., skarga nr 38004/12, Mariya Alekhina i inni
Wyrok z dnia 29 maja 1987 r, Feldbrugge przeciwko Holandii, skarga nr 8562/79
Wyrok z dnia 9 marca 2004 r., Glass przeciwko Wielkiej Brytanii z 2004 r., skarga nr 61827/00
Encyklopedie i słowniki
Brockhaus Enzyklopädie, In zwanzig Bändern, 17. Auflage, F.A. Brockhaus, Wiesbaden, 1969, 18 Band
Mały słownik języka polskiego pod redakcją Stanisław Skorupki, Haliny Auderskiej, Zofii Łempickiej, PWN, Warszawa 1969
Staatslexikon der Görres Gesellschaft, 7. Auflage, Zweiter Band, Verlag Herder, Freiburg 1986
Doktor habilitowany, profesor uczelni Collegium Witelona, Prezes Deutsch-Polnische Juristen Vereinigung (Niemiecko-Polskiego Stowarzyszenia Prawników) z siedzibą w Berlinie, ORCiD: 0000-0003-0926-2173.
[1] Marcin Jastrzębski, Wolność myśli, sumienia i religii, w: Prawa człowieka. Wybrane zagadnienia i problemy, redakcja Laura Koba, Wiesław Waclawczyk, Oficyna, Wolters, Kluwer busines, Warszawa 2009, s. 234.
[2] Brockhaus Enzyklopädie, In zwanzig Bändern, 17. Auflage, F.A. Brockhaus, Wiesbaden, 1969, 18 Band, s. 267.
[3] Mały słownik języka polskiego pod redakcją Stanisław Skorupki, Haliny Auderskiej, Zofii Łempickiej, PWN, Warszawa 1969, s. 692..
[4] Mały słownik języka polskiego pod redakcją Stanisław Skorupki, Haliny Auderskiej, Zofii Łempickiej, PWN, Warszawa 1969, s. 692.
[5] Staatslexikon der Görres Gesellschaft, 7. Auflage, Zweiter Band, Verlag Herder, Freiburg, 1986, Nr brzeg. 1051; Wolfgang Pfeifer, Etymologisches Wörterbuch des Deutschen, Akademie Verlag Berlin 1989, s. 566; Kluge Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, bearbeitet von Elmar Seebold, 23. Auflage, Walter de Gruyter Berlin, New York 1995, s. 323.
[6] Staatslexikon der Görres Gesellschaft, 7. Auflage, Zweiter Band, Verlag Herder, Freiburg 1986, Nr brzeg. 1050-1051.
[7] Wahrig Deutsches Wörterbuch, Bertelsmann Lexikon Verlag GmbH, Gütersloh 1997, s. 557.
[8] Bates M. Searle, Glaubensfreiheit, eine Untersuchung, Church World Service, New York, 1947, s. 18 i nast.
[9] Bogusław Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Komentarz, C. H. Beck, Warszawa 2009, s. 271 i nast.; Marcin Jastrzębski, Wolność myśli, sumienia i religii, w: Prawa człowieka. Wybrane zagadnienia i problemy, redakcja Laura Koba, Wiesław Waclawczyk, Oficyna, Wolters, Kluwer busines, Warszawa 2009, s. 14; v. Mangoldt/Klein/Starck, GG Bonner Grundgesetz, Kommentar, Band 1, Präambel, Art. 1-19, 4. Auflage, Verlag Franz Vahlen, München 1999, Kommentar; Udo Steiner, Der Grundrechtsschutz der Glaubens- und Gewissensfreiheit (Art. 4 I, II), w: JuS, 1982.
[10] Ewa Tuora-Schwierskott, Wolność sumienia i wyznania w wybranych państwach demokratycznych na przykładzie regulacji Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki, Ustawy Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, orzecznictwa sądów tych krajów oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, de-iure-pl, Regensburg 2013, s. 267-268.
[11] Ewa Tuora-Schwierskott, Wolność sumienia i wyznania w wybranych państwach demokratycznych na przykładzie regulacji Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki, Ustawy Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, orzecznictwa sądów tych krajów oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, de-iure-pl, Regensburg 2013, s. 273 i nast.
[12] Wyrok z dnia 9 marca 2004 r., Glass przeciwko Wielkiej Brytanii z 2004 r., skarga nr 61827/00, wyrok z dnia 29 maja 1987 r, Feldbrugge przeciwko Holandii, skarga nr 8562/79.
[13] Wyrok ETPCz Herrmann przeciwko Niemcom z dnia 26.06.2012, nr 9300/07.
[14] Wyrok ETPC z dnia 17 lipca 2018 r., skarga nr 38004/12, Mariya Alekhina i inni.
[15] Wyrok ETPC z dnia 30 stycznia 2018 r., skarga nr 69317/14.
[16] Wyrok ETPC z dnia 30 stycznia 2018 r., skarga nr 69317/14.
[17] v. Mangoldt/Klein/Starck, GG Bonner Grundgesetz, Kommentar, Band 1, Präambel, Art. 1-19, 4. Auflage, Verlag Franz Vahlen, München 1999, Kommentar; Udo Steiner, Der Grundrechtsschutz der Glaubens- und Gewissensfreiheit (Art. 4 I, II), w: JuS, 1982.
