Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Słowa kluczowe: tożsamość religijna, religia, globalizacja, kultura, światopogląd, kryzys, sekularyzacja
Hasła powiązane: tożsamość kulturowa, tolerancja religijna, wolność sumienia i wyznania, wolność religijna
Pojęcie tożsamości jest przedmiotem zainteresowania wielu dziedzin nauki takich, jak filozofia, socjologia, politologia, psychologia czy antropologia. Interdyscyplinarny charakter tego terminu stanowi o jego wielowymiarowość oraz treściowej złożoności, na co wskazują również używane określenia, takie jak konstrukt, fenomen, zjawisko, mające na celu sprecyzowanie istoty problematyki zagadnienia tożsamości.
Pojęcie tożsamości zostało wprowadzone do nauk społecznych w latach 50. XX w. przez amerykańskiego psychoanalityka Erika Eriksona dla opisania psychospołecznego rozwoju jednostki. Geneza samego terminu sięga starożytności i pierwotnie nie wychodził on poza obszar refleksji filozoficznej, będąc używanym jako wyrażenie relacyjne „bycie takim samym” – dla określenia tożsamości jakościowej – oraz jako oznaczenie istoty przedmiotu, tego, czym dany przedmiot jest. Refleksją nad zagadnieniem tożsamości zajmowali się m.in. Arystoteles (Metafizyka), J. Locke (Rozważania), W. James (Psychologia. Kurs skrócony), G.H. Mead (Umysł, osobowość, społeczeństwo), M. Heidegger (Identyczność i różnica), P. Ricoeur (O sobie samym jako innym), Ch. Taylor (Źródła podmiotowości), R. Spaemann (Odwieczna pogłoska. Pytanie o Boga i złudzenie nowożytności) oraz A. MacIntyre (Dziedzictwo cnoty).
Tożsamość może być rozumiana wielorako:
Typologicznie możemy wyróżnić tożsamość jednostki i zbiorowości (Kłoskowska, A. 1992) oraz pierwszorzędne i drugorzędne rodzaje tożsamości (Dyczewski, L. 2015).
Tożsamość jednostki to jej psychofizyczna jedność, która manifestuje się poprzez poczucie odrębności, interpretację siebie w relacji do innych osób; jest osadzona w konkretnej biografii i przeżyciach osoby. Przeciwieństwem tożsamości jednostkowej jest tożsamość zbiorowa, wyrażająca się we wspólnej świadomości przeżywania przez jej członków łączącego ich kontinuum czasu i przestrzeni. Tożsamość zbiorowa unifikuje sposób percepcji świata przez grupę, scala ją poprzez odniesienie do łączących wydarzeń historycznych i podtrzymuje jej zbiorową pamięć. Tożsamość jednostki lub zbiorowości jest czymś stałym, ma swoją strukturę, którą tworzą elementy niezmienne oraz elementy cechujące się względną płynnością. Tożsamość ma zatem stałe jądro (konstytuujące ją prawdy, normy moralne, symbole, rytuały itp.) oraz zmieniające się niestałe elementy, poruszające się na orbicie tego, co stanowi jej esencję.
Kolejną pomocną klasyfikacją tożsamości jest jej podział na pierwszorzędne oraz drugorzędne tożsamości społeczne jednostki. Pierwszorzędne to takie, które wpływają na codzienne relacje interpersonalne i wybory jednostki oraz kształtują jej stosunek do rzeczywistości. Do tej kategorii należą: tożsamość rodzinna, narodowa oraz religijna. Wyznaczają one istotny punkt odniesienia w samookreślaniu się przez jednostkę lub zbiorowość; są wytworem dynamicznej i ciągłej działalności jednostek w historii oraz wpływają na proces kształtowania siebie przez jednostkę lub zbiorowość w zdeterminowanych okolicznościach indywidualnych doświadczeń.
Drugorzędne tożsamości społeczne są powiązane z grupami społecznymi celowymi i nietrwałymi, nie wymagają od jednostki holistycznego zaangażowania, są najczęściej temporalne i niezobowiązujące, np. przynależność do grupy sportowej.
Tożsamość jest wieloaspektowym fenomenem odnoszącym się do wielu dziedzin ludzkiej działalności. Pojęcie tożsamości pozwala na uchwycenie i nazwanie przede wszystkim interakcji zachodzących w społeczeństwie i oddziałujących bezpośrednio na indywiduum oraz zbiorowość. Ma wymiar „społecznej synergii”, co oznacza, że nie tylko determinuje działania jednostki, ale wpływa na środowisko jej życia –wspólnotę, która także oddziałuje na nią w procesie komunikacji i socjalizacji, narzucając właściwe sobie modele interpretacyjne rzeczywistości. Relacja wzajemnego oddziaływania formuje tożsamość zbiorową, będącą procesem długofalowym i ukierunkowanym na krystalizowanie się wspólnych wzorców osobowościowych, systemu wartości, wzajemnych relacji, pozwalających odróżnić siebie od innych i zająć miejsce w przestrzeni społecznej.
Jednym z istotnych elementów kształtowania tożsamości jest kultura, będąca nośnikiem wartości uniwersalnych i ponadczasowych. Tożsamość kulturowa zamyka w sobie ducha działalności pokoleń, żyjących w zdeterminowanych okolicznościach historycznych, geograficznych, społecznych itp. Niematerialny aspekt kultury wskazuje na fakt, że jest ona nośnikiem wartości transcendentalnych, które odciskają piętno na tożsamości jednostki lub zbiorowości. Jan Paweł II podczas przemówienia w siedzibie UNESCO (Paryż, 2 czerwca 1980) zauważył: Człowiek, który w widzialnym świecie jest jedynym ontycznym podmiotem kultury, jest też jedynym właściwym jej przedmiotem i celem. Kultura jest tym, przez co człowiek jako człowiek, staje się bardziej człowiekiem: bardziej „jest”. Na tym także opiera się owo kapitalne rozróżnienie pomiędzy tym, czym człowiek jest, a tym, co posiada, pomiędzy „być” a „posiadać”. Kultura pozostaje zawsze w istotnym i koniecznym związku z tym, czym (raczej: kim) człowiek „jest”, natomiast związek jej z tym, co człowiek „ma” (posiada), o tyle jest ważne dla kultury, o tyle jest kulturotwórcze, o ile człowiek poprzez to, co posiada, może równocześnie pełniej „być” jako człowiek, pełniej stawać się człowiekiem we wszystkich właściwych dla człowieczeństwa wymiarach swego bytowania. Doświadczenie różnych epok, nie wyłączając naszej, przemawia za tym, ażeby o kulturze myśleć i mówić przede wszystkim w konstytutywnym związku z samym człowiekiem, a dopiero wtórnie i pośrednio w związku z całym światem jego wytworów. Nie zmienia to w niczym faktu, że o zjawisku kultury orzekamy na podstawie tychże wytworów – przez co też równocześnie wnioskujemy o człowieku. Ta kolejność – typowe a posteriori poznawcze, zawiera w sobie podstawę do ustalenia zależności ontyczno-przyczynowych w kierunku odwrotnym. Człowiek i tylko człowiek, jest sprawcą i twórcą kultury: człowiek, i tylko człowiek, w niej się wyraża i w niej się potwierdza [nr 7]. (…)
W dziedzinie kultury człowiek jest zawsze faktem pierwszym: pierwotnym i podstawowym. Jest to zaś zawsze człowiek jako całość: w integralnym całokształcie swojej duchowo-materialnej podmiotowości. I jeśli słuszny jest podział kultury na duchową i materialną, zależnie od charakteru i treści wytworów, w których się ona przejawia, to równocześnie należy stwierdzić, że z jednej strony dzieła kultury materialnej świadczą zawsze o jakimś uduchowieniu materii, o poddaniu tworzywa materialnego energiom ludzkiego ducha: inteligencji, woli – z drugiej zaś strony dzieła kultury duchowej świadczą, na odwrót, o swoistej materializacji ducha i tego, co duchowe. Oba te ciągi wytworów zdają się w dziełach kultury być równie pierwotne i odwieczne. Oto dostateczna podstawa, ażeby rozumieć kulturę poprzez integralnego człowieka, poprzez całą rzeczywistość jego podmiotowości (wniosek teoretyczny) – i ażeby w kulturze szukać zawsze całego integralnego człowieka w całej prawdzie jego duchowo-cielesnej podmiotowości [nr 8].
Kultura, będąc nośnikiem różnorodnych wartości: materialnych, intelektualnych, estetycznych czy religijnych, kształtuje samoświadomość i poczucie przynależności jednostki czy zbiorowości do konkretnego kręgu norm i symbolicznych odniesień. Kultura implikuje także wymiar religijny (zawiera wartości religijne) i stanowi podstawę dla formowania się tożsamości religijnej jednostki oraz zbiorowości. Dlatego też wytwory kulturowe mające znamię tożsamości religijnej mogą być ważne także dla osób niereligijnych (np. zabytki czy sztuka sakralna stanowiąca narodowe dziedzictwo).
Tożsamość religijna ma charakter relacyjny, otwarty, dynamiczny i mediacyjny. Należy ją interpretować jako złożony proces społeczny, dokonujący się w przestrzeni oddziaływań międzyludzkich. Implikuje sieć wzajemnych powiązań i kształtuje poczucie uczestnictwa w zmieniającym się układzie stosunków społecznych. Z jednej strony ma ona charakter ewolutywny, będąc procesem ciągłym, zmiennym, zależnym od uwarunkowań czasu i przestrzeni, z drugiej zaś należy widzieć ją jako zjawisko stałe, ściśle powiązane z wymianą myśli i doświadczeń, obejmujące kulturę i kontekst społeczny, czyli wewnętrznie zależną od racjonalnej natury człowieka.
Religia należy do istotnych przejawów działalności ludzkiego ducha i wpływa na funkcjonowanie nie tylko jednostki, ale również całych zbiorowości. Religia tworzy kategorie porządkujące rzeczywistość, internalizowane i uzewnętrzniane jako symbole, co stanowi ważny element integrujący społeczność oraz bodziec do tworzenia swoistych schematów percepcji i sposobów myślenia. Stanowi ona istotny czynnik w organizacji życia wspólnotowego, porządkując system znaczeń, wartości i symboli, stając się ważnym elementem spajającym i konstytuującym daną społeczność. Świadomość przynależności religijnej stanowi wewnętrzną siłę, nadającą znaczenie wyborom i definiującą zaangażowanie na zróżnicowanych płaszczyznach funkcjonowania życia wspólnotowego. W pluralistycznym i demokratycznym społeczeństwie ustawodawstwo państwowe powinno chronić religijną tożsamość każdej jednostki lub zbiorowości i tworzyć́ odpowiednie warunki, pozwalające na wyrażanie, zachowywanie i formowanie się tożsamości religijnej. Wymiar ten został podkreślony w Deklaracji o wolności religijnej Dignitatis humanae (1965) II Soboru Watykańskiego: Praktykowanie bowiem religii polega z samej jej istoty przede wszystkim na wewnętrznych aktach dobrowolnych i swobodnych, przez które człowiek bezpośrednio się ustosunkowuje do Boga; aktów tego rodzaju żadna władza czysto ludzka nie może ani nakazywać, ani zabraniać. Sama zaś społeczna natura człowieka wymaga, aby człowiek wewnętrzne akty religijne ujawniał na zewnątrz, aby łączył się z innymi ludźmi w dziedzinie religii, wyznawał swą religię na sposób społeczny. Zadaje się więc gwałt osobie ludzkiej i samemu porządkowi ustanowionemu dla ludzi przez Boga, jeśli odmawia się człowiekowi swobodnego, przy zachowaniu sprawiedliwego ładu społecznego, wyznawania religii w społeczeństwie. Przy tym akty religijne, którymi ludzie prywatnie i publicznie zwracają się z osobistego przekonania do Boga, przekraczają swą naturą ziemski i doczesny porządek rzeczy. A zatem władza cywilna, której właściwym celem jest troszczenie się o wspólne dobro doczesne, powinna uznawać życie religijne obywateli i sprzyjać mu, ale jeśli pozwala sobie kierować aktami religijnymi albo przeszkadzać im, to należy stwierdzić, iż przekracza wyznaczone dla niej granice [nr 3].
Wolność, czyli zabezpieczenie od przymusu w sprawach religijnych, przysługująca poszczególnym osobom, powinna być im przyznana również wtedy, gdy działają wspólnie. Zarówno bowiem społeczna natura człowieka, jak i społeczna natura samej religii wymagają istnienia wspólnot religijnych. Wspólnotom tym więc, dopóki słuszne wymagania porządku publicznego nie są naruszone, należy się prawnie wolność, aby rządzić się mogły według własnych norm, czcić najwyższe Bóstwo kultem publicznym, pomagać swym członkom w praktykowaniu życia religijnego i wspierać ich nauczaniem oraz rozwijać takie instytucje, w których członkowie mogliby ze sobą współpracować przy układaniu własnego życia według wyznawanych zasad religijnych [nr 4].
Tożsamość religijną należy więc ujmować w kategoriach aksjologicznych jako wartość moralną uznaną przez jednostkę lub zbiorowość oraz jako istotną zasadę epistemologicznej klasyfikacji, pozwalającą odróżnić i zdefiniować przedmioty, ludzi i idee. Zasada ta ustala współistniejące relacje między różnorodnością religijnych odniesień oraz wprowadza istotne rozróżnienie i kontrast w odniesieniu do innych tradycji, wspólnot religijnych czy systemów wierzeń. Klasyfikacja ta pozwala na odróżnienie siebie od innych i zajęcie partykularnego miejsca w przestrzeni społecznej. Tożsamość religijna musi posiadać swoiste wyznaczniki –atrybuty, wyróżniające i koncentrujące wokół rytuałów, praktyk duchowych, kultycznych artefaktów. Fenomeny te nadają poczucie wyłączności, odrębności i osobistej wyjątkowości oraz kształtują świadomość bezpieczeństwa i przynależności społecznej, a także utrwalają poczucie zakorzenienia. Tożsamość religijna zakłada również bipolarność, gdyż ma charakter zarówno horyzontalny – socjotwórczy, jak i wertykalny – ukierunkowujący na rzeczywistość pozaempiryczną. Tożsamość religijna, odwołując się do przeszłości, teraźniejszości i przyszłości (metaczasowość), łączy w czasie różne elementy ludzkiej działalności i pozwala na projektowanie konkretnych, nowych aktywności i zmian w określonych uwarunkowaniach społeczno-kulturowych – przy jednoczesnym zachowaniu niezmienności elementów istotowych.
Tożsamość religijna to jedna z pierwszych form świadomości człowieka i dlatego znajduje się u podstawy kształtowania się innych rodzajów tożsamości; jest istotnym składnikiem doświadczenia siebie. Należy ją rozważać jako duchowy, niezbywalny i podstawowy element każdej jednostki. Rozumiana jest także jako indywidualna lub zbiorowa autoidentyfikacja z określoną religią. Wpływająca na wyobrażenia o sobie i świecie za pośrednictwem przyjętej narracji religijnej (prawdy wiary). Odgrywa ważna rolę w życiu jednostki i zbiorowości, gdyż dostarcza ostatecznych uzasadnień i nadaje sens różnorakim aktywnościom człowieka.
Religia jako determinanta tożsamości kształtuje się m.in. w relacji do rodziny, wspólnoty religijnej, grupy społecznej, narodowej. Poprzez wychowanie oraz edukację religijną jest wzmacniana identyfikacja jednostki z kulturą pochodzenia. Tożsamość religijna jest formą wiedzy, która określa jednostkę na tle otaczającego świata, uwzględniając podstawowe kategorie takie, jak: relacja do bóstwa, obyczaje, mity oraz specyficzne kody kulturowe. Interpretacja religijna, nadawana rzeczywistości w procesie socjalizacji pierwotnej, staje się głęboko zinternalizowanym sposobem myślenia.
Tożsamość religijna kształtuje się na podstawie wyznawania wspólnych prawd wiary, przestrzegania norm moralnych i wzorów zachowań oraz dbałości o pamięć o wydarzeniach i postaciach związanych z wyznawaną wiarą, uczestnictwa w rytuałach, a przede wszystkim określa stosunek do bóstwa. Identyfikacja religijna dokonuje się przede wszystkim poprzez wewnętrzną aktywność skierowaną na konkretną treść religijną, którą uznaje się i przyjmuje aktem woli jako swoją. Przyjęty w ten sposób zasób tradycji, postaw, norm staje się osobistym światem wartości, który wymaga przyjęcia aktywnej postawy partycypowania w nim. Można wyróżnić następujące elementy konstytuujące przynależność i identyfikację jednostki z określonym systemem wierzeń:
Tożsamość religijna wyrasta z intelektualnej i psychoemocjonalnej percepcji rzeczywistości przez jednostkę i wpływa na interpretowanie zjawisk w niej zachodzących w świetle wyznawanych przekonań religijnych. Pełni ona zarówno funkcję teoretyczną, kształtując światopogląd, jak i pragmatyczną, wpływając na konkretne działania i relacje międzyludzkie. Tożsamość religijna jest swoistym „emblematem” jednostki, upodabnia ją do osób tworzących daną grupę religijną, choć jednocześnie czyni ją odmienną od tych, którzy do niej należą. Spełnia zatem rolę integrującą jednostkę ze społecznością, do której przynależy, przy jednoczesnym zachowaniu jej autonomiczności i cech indywidualnych.
Tożsamość religijna ma również wymiar uniwersalistyczny, gdyż spełnia funkcję spajającą członków tej samej religii w skali lokalnej, krajowej i międzynarodowej oraz ułatwia międzyosobową komunikację, niezależnie od różnic geograficznych, kulturowych czy politycznych. Umożliwia przełamywanie różnic społecznych i jest podstawą wzajemnej solidarności. Wpływa na promowanie zachowań altruistycznych i solidarnościowych dzięki wyznawanym przekonaniom i normom moralnym. Ponadto religijny system wartości kształtuje świat według wyznawanych norm, stając się bazą dla rozwoju, stabilizacji lub destabilizacji społecznej (patrz: fundamentalizm religijny).
Religia i związane z nią poczucie tożsamości jest elementem spajającym funkcjonowanie społeczeństwa demokratycznego, przynosząc uzasadnienie wspólnotowego i prospołecznego zaangażowania (Jürgen Habermas). Wzmacnia tożsamość kulturową i narodową. Jest elementem kultury najbardziej zinstytucjonalizowanym (Jean Baubérot), a także silnym stymulatorem dla rozwoju i promocji uniwersalnych wartości etycznych oraz aksjologicznego rozwoju społeczno-ekonomicznego opartego na uniwersalnych zasadach współżycia.
Współczesne nurty filozoficzno-egzystencjalne zakładają, że tożsamość nie jest niczym stałym, a jedynie procesem. Podkreślają one, że nie istnieją wartości i wzorce niezmienne, a cała rzeczywistość, w której żyje człowiek jest płynna (Zygmunt Baumann). Na poczucie niestabilności i przewartościowanie tradycyjnych wartości mają wpływ takie zjawiska cywilizacyjne jak powierzchowność ludzkich relacji (wpływ Internetu), chaos informacyjny, pośpiech, konsumeryzm, brak autorytetów, procesy technologizacji życia i globalizacji.
Podstawą tożsamości w ponowoczesności nie jest już odniesienie do tradycji ani autorytetu, ale osobiste nieufność i niechęć do odziedziczonych norm zachowania. Nie ma jednolitej narracji w opisie świata, gdyż wszystko jest względne i subiektywne. Poznanie człowieka jest fragmentaryczne; niemożliwe jest poznanie Prawdy absolutnej. Religia nie zależy od instytucji i jest przede wszystkim subiektywnym przeżyciem jednostki, która nadaje jej swój własny układ znaczeń, interpretacji i odniesień. Każdemu symbolowi można nadać własny sens.
W życiu społecznym zaciera się różnica między dobrem a złem, nie istnieją spójne zasady moralne. Proces sekularyzacji wpływa na zmianę form religijności. Religia traci swój tradycyjny, instytucjonalny charakter na korzyść religii poza schematami, niewidzialnej, będącej indywidualną „ścieżką duchową” (Charles Taylor). Wielowiekowe systemy religijne są wypierane przez synkretyczne formy duchowości, które w przeciwieństwie do ustrukturyzowanych form religijnych, mają rozwijać w człowieku uniwersalistyczną duchowość poza narzuconymi kanonami. Deinstytucjonalizacja religii polega na odseparowaniu się od formalnej struktury – instytucji religijnej, przy jednoczesnym zachowaniu pozytywnego stosunku do wiary. Religijność w tym ujęciu dąży do interioryzacji i wyraźnym odcięciu się od elementów rytualnych religii. Proces deinstytucjonalizacji religii prowadzi do zmniejszenia obecności religii w społeczeństwie oraz zaniku praktyk religijnych.
Jednostka konstruuje synkretyczną quasi-tożsamość religijną, według preferowanych przez siebie prawd, przesądów, praktyk zasad moralnych (bricolage religijny, patchwork religijny). W konsekwencji prowadzi to do zerwania więzi z instytucjami religijnymi i do samodzielnego konstruowania przez jednostkę quasi-tożsamości poza obrębem sformalizowanej grupy (Davie, G. 1994). Współczesna tożsamość religijna jest więc mniej racjonalistyczna, zdywersyfikowana i związana z indywidualnymi przeżyciami i emocjami.
Wewnętrzne sprzężenie, jakie istnieje między kulturą a religią, dwoma ważnymi fenomenami oddziałującymi na tkankę społeczną, pozwala wyszczególnić i określić współcześnie zachodzące zmiany na poziomie życia społecznego.
Religia jako istotny element współtworzący tożsamość kulturową wprowadza w życie społeczne ład interpretacyjny, moralny i poznawczy, wyznaczając granice porządku społecznych oddziaływań. Niemożliwe jest oddzielenie kultury od religii, gdyż między obu fenomenami istnieją liczne powiązania, na co wskazuje etymologia słowa „kultura”, które wywodzi się od słowa cultus, oznaczającego kult religijny.
Kultura jest nośnikiem wartości transcendentnych, wykraczających poza świat przyrody. Dostrzegalne współcześnie procesy sekularyzacji i materializmu redukują spojrzenie na ludzką naturę i zawężają ją do wymiaru horyzontalnego, pozbawionego pozaempirycznych odniesień, dlatego niezbędnym wydaje się podkreślenie znaczenia kultury dla postępu cywilizacyjnego i rozwoju ludzkiego ducha.
Człowiek jest istotą wielowymiarową, ze sferą cielesną, duchową, intelektualną, religijną, psychiczną, dlatego poprzez swoją działalność rzutuje te elementy na otaczający go świat. Wydaje się zatem istotne propagowanie i rozwijanie wieloaspektowego wymiaru kultury będącej strażnikiem i nośnikiem wartości religijnych i humanistycznych. Tożsamość religijna powinna przybierać specyficzne zabarwienie kulturowe i inspirować materialne wytwory ludzkiej działalności: architekturę, twórczość literacką, muzykę itp.
Kolejnym wyzwaniem dla rozwoju tożsamości religijnej w ponowoczesnym systemie wartości jest zjawisko globalizacji, stawiające jednostkę w sytuacji zakwestionowania podstawowych wartości (relatywizm) i zaburzenia stałości praw rządzących w świecie. Procesowi globalizacji towarzyszy dekompozycja więzi społecznych, co niekiedy prowadzi do nasilenia się tendencji nacjonalistycznych i społecznych antagonizmów.
Religia może stanowić twórcze rozwiązanie dla zjawisk dezintegrujących życie społeczne we współczesnej kulturze, oferując kodeks moralny – zbiór wskazówek dotyczących tego, co jest dobre, a co złe. Ukształtowana tożsamość religijna staje się swoistym buforem, chroniącym jednostkę i zbiorowość przed dynamiczną falą procesów dekompozycji wartości podstawowych, gwarantując tym samym stabilność życia społecznego. Dzięki religii jednostka się integruje, a wspólnota staje się jednością. Religijność rozumiana jako wybrany styl życia – charakteryzujący i określający, jest manifestowaną społecznie zasadą odrębności i przynależności. Tożsamość religijna kształtuje więc samoświadomość i jednocześnie solidarność pragmatyczną między członkami społeczności religijnej, stwarzając przestrzeń wsparcia i poczucie przynależności – bycia sobą u siebie. Robert Spaemann zauważa, że brak zakorzenienia, prowokuje lęk egzystencjalny w człowieku. Zgodnie z tradycją arystotelesowską nie można utracić swej tożsamości, nie tracąc istnienia. Samozachowanie i zachowanie tożsamości to jedno i to samo (Spaemann, R. 1995, s. 56).
Religia jest także jednym z najważniejszych czynników konstruowania jednostkowych i zbiorowych horyzontów odniesień w wymiarze politycznym. Za pomocą kanonów etycznych, proponowanych wzorców kształtuje osobowość i postawy ludzi oraz społeczeństw, dąży do uformowania określonego modelu społecznego o sprecyzowanym obliczu polityczno-ideowym i może służyć jako platforma do dialogu między różnymi współtworzącymi społeczeństwo środowiskami.
Kształtowanie i utrzymanie tożsamości religijnej jest obecnie procesem o wiele bardziej złożonym niż kiedyś i wymaga aktywnego uczestnictwa w życiu religijnym. Nie wystarczy mechaniczne podtrzymywanie zwyczajów i przekazywanie tradycji na poziomie cyklicznej powtarzalności. Ważne jest wprowadzanie rozwiązań pomagających jednostce utożsamić się z religią rozumianą jako osobisty sposób przeżywania siebie, jako relacja ze wspólnotą religijną i otaczającym światem, zanurzonym w pluralistycznym strumieniu nieustannie zmieniających się odniesień. Wymaga to intencjonalnego kształtowania, modyfikacji, reinterpretacji i nadawania nowych znaczeń starym symbolom, stereotypom czy wspólnej tradycji, jednak bez usuwania istotnej „tkanki”, jaką jest odniesienie do Boga czy rzeczywistości duchowej.
Nie bez znaczenia jest tu ochrona prawna jednostek, grup społecznych i wspólnot religijnych. Instytucjonalna gwarancja współistnienia różnych tradycji religijnych i ich wsparcie poprzez prawne rozporządzenia i regulacje stanowi bezsporną wartość w demokratycznym państwie świeckim, dążącym do instytucjonalnego zabezpieczenia pozycji każdego człowieka i jego prawa do wyznawania określonej przez siebie religii.
http://www.cauriensia.es (data dostępu: 16.10. 2020).
https://www.redalyc.org (data dostępu: 16.10. 2020).
http://bazhum.muzhp.pl (data dostępu: 16.10. 2020).
http://mazowsze.hist.pl(data dostępu: 16.10. 2020).
Aguirre Baztán Á., La identidad cultural, [w:] Antropológica. Revista de Etnopsicología y Etnopsiquiatría, Barcelona 1999.
Bauman Z., Tożsamość jaka była, jest i po co?, [w:] Wokół problemów tożsamości, red. A. Jawłowska, Warszawa 2001.
Davie G., Believing without Belonging, Oxford 1994.
Dyczewski L., Tożsamość religijna, [w:] Tożsamość religijna w nowoczesności, red. L. Dyczewski, K. Jurek, Lublin 2015.
Gałdowa A., Tożsamość człowieka, Kraków 2000.
Giddens A., Nowoczesność i tożsamość, Warszawa 2001.
Identidad (hasło), [w:] Diccionario de filosofía, red. Á.L. González, Pamplona 2010.
Identyfikacja (hasło), [w:] Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1, Warszawa 1981.
Jan Paweł II, W imię przyszłości kultury. Przemówienie w siedzibie UNESCO, Paryż 2 VI 1980, [w:] tenże, Wiara i kultura, Rzym 1986.
Jaroszyński P., Po co tożsamość? Od tożsamości indywidualnej do tożsamości cywilizacyjnej, [w:] Człowiek w kulturze. Tożsamość Zachodu w obliczu globalnych migracji, red. P. Jaroszyński, Lublin 2016.
Jastrzębski J., Medialna tożsamość religijna, [w:] Tożsamość religijna w nowoczesności, red. L. Dyczewski, K. Jurek, Lublin 2015.
Klauza K., Funkcje symbolu religijnego w kształtowaniu tożsamości, [w:] Stałość i zmienność tożsamości, red. L. Dyczewski, J. Szulich-Kałuża, Robert Szwed, Lublin 2010.
Kłoskowska A., Tożsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej, Kultura i społeczeństwo 1 (1992).
Kosowska E., Przestrzenie tożsamości, [w:] Dylematy wielokulturowości, red. W. Kalaga, Kraków 2004.
Mariański J., Sekularyzacja i desekularyzacja w nowoczesnym świecie, Lublin 2006.
Pankowska K., Tożsamość religijna w dobie kultury popularnej, [w:] Tożsamość religijna w nowoczesności, red. L. Dyczewski, K. Jurek, Lublin 2015.
Portal M. A., La identidad como objeto de estudio de la antropología, „Alteridades" 1991, nr 2.
Skorowski H., Regionalna tożsamość religijna, [w:] Tożsamość religijna w nowoczesności, red. L. Dyczewski, K. Jurek, Lublin 2015.
Sobór Watykański II, Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae, [w:] Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 2002.
Spaemann R., Tożsamość religijna, przeł. A Kopacki, [w:] Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo, Kraków 1995.
Stefaniak Ł., Tożsamość kultury a utopijny model – wczoraj i dziś, [w:] Stałość i zmienność tożsamości, red. L. Dyczewski, J. Szulich-Kałuża, Robert Szwed, Lublin 2010.
Strzyczkowski K., Tożsamość czy identyfikacja i kategoryzacja?, [w:] Stałość i zmienność tożsamości, red. L. Dyczewski, J. Szulich-Kałuża, Robert Szwed, Lublin 2010.
Szwed R., Tożsamość religijna, [w:] Leksykon socjologii religii, red. M. Libiszowska-Żółtkowska, J. Mariański, Warszawa 2004.
Taylor C., Źródła współczesnej tożsamości, [w:] Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy z Castel Gandolfo, Kraków 1995.
Tożsamość kulturowa (hasło), [w:] Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, Warszawa 1987.
Waszczyńska K., Wokół problematyki tożsamości, „Rocznik Towarzystwa Płockiego” 2014, nr 6.
Adam Jeszka (ur. 1985 w Gdyni) – gdański ksiądz, teolog i filozof, doktor filozofii, nauczyciel akademicki. W 2009 r. uzyskał magisterium z teologii na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie na podstawie pracy „Dialogiczny wymiar wiary w myśli filozoficzno-religijnej J. Tischnera”; w 2012 r. uzyskał licencjat z filozofii na Uniwersytecie Nawarry (UNAV) w Pampelunie, gdzie następnie w 2017 r. obronił doktorat poświęcony antropologii hiszpańskiego egzystencjalisty Miguela de Unamuno (1864–1936). W swojej pracy badawczej zajmuje się antropologią, filozofią przyrody oraz filozofią religii.
