Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Słowa kluczowe: tożsamość, kultura, tożsamość kulturowa, inkulturacja, edukacja międzykulturowa, światopogląd
Hasła powiązane: tożsamość religijna, dialog, prawa człowieka
Pojęcie tożsamości kulturowej odnosi się do poznania, sposobu wartościowania oraz stosunku jednostki lub zbiorowości do rzeczywistości, w której funkcjonuje. Stanowi więc najważniejszy rodzaj tożsamości zbiorowej polegający na historycznie uwarunkowanym, kulturowym sposobie zachowania i interpretacji świata, wypływającym z przyjęcia i interioryzacji określonych norm i tradycji. Oznacza to, że tożsamość kulturowa kształtuje się na podstawie materialnych i duchowych elementów organizujących daną społeczność, wpływając na jej samoświadomość, zachowanie oraz stosunek do otaczającego świata. T. Paleczny wymienia 4 typy tożsamości społeczno-kulturowej (Typy tożsamości kulturowej a procesy globalizacji, [w:] Władza, naród, tożsamość: studia dedykowane Profesorowi Hieronimowi Kubiakowi, red. K. Gorlach, M. Niezgoda, Z. Seręga, Kraków 2004, s. 68): 1) prenarodowa (np. plemię, grupa etniczna); 2) narodowa (naród); 3) postnarodowa (np. cywilizacje – zachodnia, islamska, japońska); 4) globalna (rodzaj ludzki/solidarność gatunkowa).
Zakres pojęcia tożsamości kulturowej jest szeroki i obejmuje zarówno sferę intelektualną, jak i emocjonalną oraz behawioralną. Zagadnienie to jest obiektem badań wielu dziedzin naukowych, w tym psychologii, etnografii, socjologii czy antropologii, choć samo pojęcie należy do stosunkowo nowych.
Olga Lucía Molano zauważa, że termin „tożsamość kulturowa” staje się zrozumiały dzięki zdefiniowaniu samego zjawiska „kultura” i uchwyceniu procesu jego zmian i rozumienia na przestrzeni czasu. Początek zainteresowania fenomenem kultury w postaci metodologicznych badań sięga przełomu XVIII i XIX wieku, kiedy zaczęto zauważać jej różne wymiary i funkcje, jakie spełnia w społeczeństwie. Kultura oddziałuje na sposób życia, społeczną spójność, kreuje ekonomiczną jakość życia oraz wpływa na równowagę społeczną na konkretnym obszarze – terytorium (Identidad cultural – un concepto que evoluciona, Revista Opera 7 (2007), s. 72).
Tożsamość kulturową można rozumieć jako ciągły proces samookreślania się grupy i jednostki, prowadzący do samoidentyfikacji i ukształtowania samoświadomości w ujęciu czasowym – w odniesieniu do przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Według M. Latoszka „zachowanie tożsamości jest to zachowanie historycznego trwania” (Kaszubi – grupa etniczna o statusie autochtonicznym, [w:] Kaszubi. Monografia socjologiczna, red. M. Latoszek, Rzeszów 1990, s. 20).
Inną cechą tożsamości kulturowej jest jej charakter dialektyczny, gdyż jest ona konstytuowana zarówno przez poczucie aksjologicznej więzi z określoną grupą, jak i przez uwypuklenie różnic wobec innych grup społecznych, deklarujących przywiązanie do odmiennych paradygmatów kulturowych. Tożsamość kulturowa jest ukonstytuowana przez elementy pochodzące z historii, geografii, biologii, z pamięci zbiorowej, podań, legend czy religijnych mitów. Czynniki te współprzenikają się i oddziałują na siebie, mając głęboki wpływ na wybory jednostki i jej sposób postrzegania świata. A. Chodubski proponuje 10 elementów, wyróżniających daną wspólnotę kulturową i wpływających na kształtowanie się tożsamości kulturowej (Jednostka, naród, państwo, [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, red. B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin 2002, s. 148–149):
mowa (język); 2) przestrzeń geograficzno-przyrodnicza (terytorium); 3) religia (wierzenia); 4) historia, 5) twórczość naukowa, literacka, artystyczna; 6) tradycja; 7) obyczaje; 8) emblematy i symbole; 9) istnienie świadomości odrębności etnicznej wspólnoty; 10) identyfikacja z daną wspólnotą i chęć partycypowania w niej.
Poczucie tożsamości kulturowej wiąże się więc z koniecznością autorefleksji i autodeterminacji, która wyodrębnia i podkreśla to, co indywidualne i wyróżniające. Cechą wspólną wymienionych elementów tożsamości kulturowej jest przede wszystkim ich charakter duchowy (niematerialny) i anonimowy.
Pojęcie tożsamości kulturowej nie jest zatem fenomenem homogenicznym i nie jest tylko zdeterminowane przez granice geograficzne lub czynniki narodowe. Należy pamiętać, że tożsamość kulturowa może być pielęgnowana w grupach lub wspólnotach poza granicami macierzystego kraju (np. mniejszości narodowe, migranci, uchodźcy).
Współczesne procesy cywilizacyjne, takie jak technologizacja życia społecznego, globalizacja, migracja (moving roots) oraz przenikanie się kultur (interkulturalizm) nakładają wymóg wieloaspektowego spojrzenia na zagadnienie tożsamości kulturowej, na jej zmiany oraz mechanizmy kształtowania się nowych więzi społecznych oraz przekształceń w obrębie samej kultury. Dziedzictwo kulturowe i tożsamość kulturowa nie są więc elementami statycznymi danej społeczności, ale są one stałymi fenomenami, podlegającymi jednak nieustannym zmianom, uwarunkowanym przez czynniki zewnętrzne. Między tożsamością kulturową a zewnętrznymi okolicznościami, takimi jak np. moda, światopogląd, społeczne oddziaływanie, zachodzi rodzaj sprzężenia zwrotnego, polegający na wzajemnym oddziaływaniu.
Etymologicznie termin kultura wywodzi się od łacińskiego czasownika colere i oznacza „uprawiać, kształcić”. Pierwotnie termin ten wiązał się z uprawą roli i hodowlą zwierząt oraz oznaczał oddziaływanie i przekształcanie środowiska naturalnego przez człowieka. Termin „kultura” ma również swoje korzenie w starożytnych praktykach religijnych, mających na celu oddawanie czci bogom (cultus). Kultura, przeciwstawiana naturze, jest pojęciem związanym z aktywnością człowieka i wytworzonymi produktami tej działalności. Kultura zatem określa człowieka jako byt społeczny, który jest zdolny do przekraczania czysto biologicznych i naturalistycznych ram swojej kondycji. Wszystkie społeczności ludzkie tworzą bowiem obiekty materialne, narzędzia, pomniki, budynki, technologię, muzykę, nadając im charakter utylitarystyczny oraz symboliczny, autodefiniując w ten sposób siebie na drodze zewnętrznych manifestacji.
Całokształt tych działań nazywany jest kulturowym dziedzictwem i odsłania jedną z najbardziej charakterystycznych właściwości tożsamości kulturowej, jaką jest jej zmienność i plastyczność. Dziedzictwo kulturowe jest częścią komunikacji międzypokoleniowej i znajduje się w centrum socjalizacji jednostki. Odnosi się do tego, co społeczeństwo posiada jako całość i jest wyrazem wartości, przekonań, wiedzy i tradycji. Podlega ono ciągłej ewolucji, wpływając na relacje między osobami, terytoriami i środowiskiem zewnętrznym, kształtując określoną tożsamość kulturową.
Kultura współtworzy tożsamość jednostki i zbiorowości, będąc częścią historii zakorzenioną w konkretnym społeczeństwie, nadającą estetyczny i egzystencjalny kształt relacjom społecznym, duchowemu spojrzeniu na rzeczywistość i formowaniu się światopoglądu. Jest zatem czynnikiem jednoczącym wspólnotę wokół łączących ją wartości, stanowiących uniwersalne patrymonium.
Społeczności są określane poprzez zdeterminowaną kulturę, która podtrzymuje je w czasie i przestrzeni, specyfikując ich tożsamość kulturową. Oznacza to tym samym, że tożsamość kulturowa nie istnieje per se, gdyż jest złożonym procesem wzajemnych oddziaływań wewnątrz określonej tradycji kulturowej.
Kultura posiada kilka charakteryzujących ją cech: jest zjawiskiem społecznym, to znaczy, że ze swej natury spaja ludzi wokół wspólnego aksjologicznego centrum; zakłada dynamizm oddziaływania – ma wymiar dialogiczny; transcenduje naturę, co wskazuje na religię jako jej ważny element. Na kształtowanie się tożsamości kulturowej mają wpływ następujące czynniki kulturowe:
Personalistyczny wymiar kultury. Kultura istnieje i rozwija w odniesieniu do osoby – jej twórcy i jest skierowana do osoby – jej odbiorcy. Człowiek tworzy kulturę i on też jest jej odbiorcą; materialne wytwory wskazują na ich autora i skierowane są ku odbiorcy, który je rozpoznaje i ustosunkowuje się do nich w akcie poznawczym. Człowiek jest twórcą, nośnikiem i odbiorcą kultury. Kultura zawiera wszystkie przejawy społecznego oddziaływania wewnątrz wspólnoty, co stanowi o jej ściśle personalistycznym charakterze. Kultura ułatwia funkcjonowanie jednostkom i społecznościom w przestrzeni zarówno świata natury, jak i wartości.
Dialogiczny charakter kultury. Kultura to dialog, umożliwiający wymianę idei i doświadczeń, kształtowanie światopoglądu i formułowanie sądów egzystencjalnych; jest swoistym „areopagiem myśli”, w którym dostrzega się różnorodność społeczeństw i potrzeby konkretnego człowieka. Tworzenie kultury jest procesem dialektycznym, oddziaływaniem na siebie idei, które jednostki manifestują w swoich intencjonalnych aktach. Przyczynia się to do rozwoju komunikacji społecznej, tworzy przestrzeń spotkań i uczestnictwa. Kulturę można więc rozpatrywać jako zespół nakładających się na siebie przestrzeni komunikacyjnych. Dialog międzykulturowy prowadzi do poszanowania dla innych wartości i tradycji. Dialogiczny aspekt kultury unaocznia fakt, że tożsamość kulturowa rozwija się poprzez społeczne interakcje, podtrzymujące relacje między podmiotami. Kultura jest rzeczywistością elastyczną, na którą wpływają wciąż zmieniające się okoliczności zewnętrze (socjologiczne), takie jak: moda, język, sztuka, zwyczaje. Dialogiczny wymiar kultury wiąże się również z pojęciem „interkulturalizmu”, rozumianym jako poznawanie i ocena wielości kultur, określajacym sposób współprzenikania się i wzbogacania różnych składników życia kulturalnego w obrębie jednego kraju lub między różnymi kulturami w skali globalnej. Pojęcie to zakłada szacunek do własnej kultury i tolerancję dla innych kultur.
Religia jako jądro kultury. Człowiek jako twórca kultury ma naturalną potrzebę odniesienia do rzeczywistości transcendentnej, przekraczającej biosferę. Pragnienie to odsłania prawdę, że istota ludzka dąży do doświadczenia niematerialnego wymiaru rzeczywistości, który pozwoliłoby jej na głębsze zrozumienie sensu życia i udoskonalenie władz poznawczych (umysł), znajomość pryncypiów moralnych (wola), oraz zaangażowanie artystyczne (sztuka), co dokonuje się przez odniesienie do bóstwa na drodze religii i kultu.
Ukierunkowanie na Boga i religię otwiera człowieka na transcendencję, doskonaląc, jak zauważa Cyceron, kulturę ducha – animi cultura, rozumianą jako uwznioślenie ludzkiego umysłu (Cicero, „Tusculanae disputationes”, 8 a 11).
Postawa religijna inspiruje się tradycją, której ważnym składnikiem jest ekspresja symboliczna. Człowiek jako stworzenie symboliczne, homo symbolicus, tworzy za pomocą form symbolicznych specyficzne środowisko kulturowe, którego strukturę stanowią: narracja mityczna, religijna oraz sztuka. Symbol to elementarny atrybut komunikowania się z innym i esencjalny składnik kultury, który stanowi o tożsamości jednostki i zbiorowości. Kultura symboliczna kształtuje kanon kulturowy rozumiany jako zespół elementarnych wartości ochranianych przez daną communitas, która oparta na treści kulturowej projektuje i wyznacza horyzont przeżywania tradycji. Tożsamość kulturowa, której istotnym elementem jest religia, jest otwartym i nieukończonym procesem formacji i transformacji w zdeterminowanych okolicznościach społecznych.
Spojrzenie na złożoność fenomenu kultury wskazuje na fakt, że proces formowania tożsamości kulturowej ma charakter wielowarstwowy, wykorzystujący jako budulec materiały pochodzące m.in. z historii, działalności instytucji społecznych, z pamięci zbiorowej czy wierzeń religijnych.
Kultura jest istotnym czynnikiem konstruującym tożsamość jednostki czy grupy, wyróżniając ją na tle innych środowisk kulturowych. Jest integralnym systemem wiążącym daną społeczność w konstelacji specyficznych kodów przekazywanych z pokolenia na pokolenia poprzez przekaz słowny i teksty pisane.
Kulturę można ujmować jako swoisty zwornik tożsamości, dzięki któremu możliwe jest odkrywanie i zachowanie własnej odrębności oraz więzi łączących poszczególnych członków wspólnoty, pomimo dzielących ich różnic. Przykładem mozaiki i dyfuzji kulturowej jest europejskie dziedzictwo czerpiące z judaizmu, filozofii greckiej i chrześcijaństwa.
Tożsamość kulturowa w międzynarodowych dokumentach jawi się jako przestrzeń niejednolita, dynamiczna, o charakterze dyfuzyjnym i jednocześnie oddziałującym realnie na życie codzienne jednostki i społeczeństw. Autorzy przytoczonych tu dokumentów zauważają, że procesy globalizacyjne wpływają na intensyfikację kontaktów oraz konfrontowanie rozmaitych tradycji i wartości, co służy dążeniu do eliminacji uprzedzeń i stereotypów między ludźmi. Promowany w wybranych dokumentach model kulturowy opiera się na multietnicznej różnorodności kultur, których połączenie stymuluje wielowiekowe dziedzictwo kulturowe.
W przywołanych poniżej dokumentach wskazuje się na następujące zagadnienia:
Prawo do kultury i jej owoców (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Paryż, 1948 r.).
Kultura jest niezbędnym elementem rozwoju jednostki i zbiorowości, jest istotnym czynnikiem rozwoju ekonomicznego i instytucji demokratycznych. Tworzenie kultury i czerpanie z niej jest podstawowym prawem każdego człowieka, co zostało podkreślone w Artykule 27:
Każdy człowiek ma prawo do swobodnego uczestniczenia w życiu kulturalnym społeczeństwa, do korzystania ze sztuki, do uczestniczenia w postępie nauki i korzystania z jego dobrodziejstw.
Każdy człowiek ma prawo do ochrony moralnych i materialnych korzyści wynikających z jakiejkolwiek jego działalności naukowej, literackiej lub artystycznej.
Dyfuzja kulturowa (Światowa Konferencja o Polityce Kulturalnej pod patronatem UNESCO, Meksyk, 1982 r.).
Tożsamość kulturowa stanowi żywe jądro osobowości indywidualnej i zbiorowej, jest żywotną normą inspirującą decyzje, zachowania i sposób działania, kształtującą system wartości i społecznych odniesień. W punkcie 29 dokumentu zostaje podkreślony wpływ kultury na inne dziedziny życia społecznego – rozwój edukacji, ekonomii, nauki i technologii. W punkcie 31 natomiast –w nawiązaniu do słów papieża Jana Pawła II– zostaje uwypuklona idea braterstwa społecznego, bazującego na różnorodności form ekspresji kulturowej. Tożsamość kulturowa zakłada obronę tradycji, moralności, istotnych wartości przekazywanych z pokolenia na pokolenie, włączając w strumień dziejów także współczesność i związaną z nią kreatywność – innowacyjność. Tożsamość kulturowa stanowi także pewnego rodzaju pryzmat, przez który człowiek interpretuje otaczającą rzeczywistość i determinuje swoje działania.
Pluralizm kulturowy gwarancją poszanowania prawa i wolności (Powszechna Deklaracja UNESCO o różnorodności kulturowej, Paryż, 2001 r.).
Kultura skupia w sobie cechy duchowe i materialne, to, co racjonalne i co związane ze sferą emocji, tworząc spójny system wartości, tradycji i wierzeń, kształtujących tożsamość jednostki i zbiorowości. Prawo do realizacji potrzeb duchowych i materialnych w ramach zdeterminowanego środowiska socjo-kulturowego jest niezbywalnym prawem każdej istoty ludzkiej, a jego poszanowanie gwarantuje zachowanie wolności i demokracji. Wolność jednostki i zbiorowości do kształtowania indywidualnej wizji świata i jego interpretacji na podstawie dziedzictwa kulturowego zostało wyraźnie podkreślone w Artykule 1 i w Artykule 4 Deklaracji:
– Artykuł 1: „Różnorodność kulturowa, wspólne dziedzictwo ludzkości”:
Kultura przyjmuje różne formy w czasie i przestrzeni. Różnorodność ta wyraża się w oryginalności i mnogości tożsamości, cechujących grupy i społeczeństwa tworzące ludzkość. Różnorodność kulturowa jako źródło wymiany, innowacyjności i kreatywności jest dla rodzaju ludzkiego równie niezbędna jak różnorodność biologiczna dla przyrody. W tym znaczeniu stanowi ona wspólne dziedzictwo ludzkości i musi zostać uznana oraz potwierdzona dla dobra obecnych i przyszłych pokoleń.
– Artykuł 4: „Prawa człowieka jako gwarancja różnorodności kulturowej”
Obrona różnorodności kulturowej stanowi imperatyw etyczny, nieodłączny od poszanowania godności ludzkiej. Nakłada ona obowiązek poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, szczególnie praw osób należących do mniejszości oraz praw ludności autochtonicznej. Nikt nie może powoływać się na różnorodność kulturową w celu naruszenia praw człowieka, zagwarantowanych prawem międzynarodowym, ani w celu ograniczenia ich zasięgu”.
Różnorodność kulturowa gwarancją pokoju i holistycznego rozwoju (Konwencja UNESCO w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego, Paryż, 2005 r.).
Tożsamość kulturową rozumie się jako proces dynamiczny i różnorodny, w którym społeczność się autodefiniuje (czynnik endogeniczny) i jednocześnie oddziałuje na inne środowiska kulturowe (czynnik egzogeniczny). W dokumencie uwypuklony jest wymiar scalający kultury, łączącej różnorodność w jedność oraz znaczenie kulturowego pluralizmu jako elementu stymulującego rozwój jednostki i zbiorowości. Troska prawna o zapewnienie różnorodności kulturowej wpływa na rozwój postaw demokratycznych, tolerancji, sprawiedliwości społecznej i wzajemnego poszanowania między różniącymi się społecznościami. Jest ona także niezbędna do zapewnienia harmonijnej współpracy w skali lokalnej oraz międzynarodowej. Dokument zachęca do podejmowania przez państwa działań w ramach tzw. polityki kulturowej, mającej na celu ochronę różnych form dziedzictwa kulturowego, mniejszości kulturowych, promocję różnych form ekspresji kulturowej. Ponadto zostaje podkreślony fakt, że to osoba ludzka jest centrum działań kulturalnych. Uwzględnienie personalistycznego wymiaru kultury przedstawia ją jako siłę napędową trwałego i zrównoważonego rozwoju wspólnot oraz czynnik niwelujący wielorakie formy dyskryminacji.
Wybrane sugestie z Artykułu 1 niniejszej Konwencji syntetycznie ukazują pryncypia kształtowania tożsamości kulturowej opartej na ukierunkowanych działaniach politycznych, przy uwzględnieniu zjawiska globalizacji, wpływającego na przenikanie się i wzajemne oddziaływanie kultur we współczesnym świecie. W dokumencie zachęca się m.in. do: tworzenia takich warunków dla kultur, by mogły się w pełni rozwijać i swobodnie na siebie oddziaływać w sposób przynoszący im wzajemne korzyści; promowania poszanowania różnorodności form wyrazu kulturowego i uświadamiania jej wartości na płaszczyźnie lokalnej, krajowej i międzynarodowej; umacniania współpracy i solidarności międzynarodowej w duchu partnerstwa, zwłaszcza w celu zwiększania potencjału krajów rozwijających się w zakresie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego.
Kościół katolicki nie utożsamia się z żadną określoną kulturą, ale szuka swego miejsca wśród różnorodności jej form, ukazując w ten sposób uniwersalizm misji głoszenia Ewangelii. Działania ewangelizacyjne polegają na zaszczepianiu w istniejącą kulturę wartości chrześcijańskich przy jednoczesnym wykorzystaniu całego jej bogactwa duchowego. Kościół dostrzega w kulturze ważne narzędzie przyczyniające się do wieloaspektowego rozwoju osoby ludzkiej. Dlatego też można mówić o stylu kulturowym lub nawet modelu kultury inspirowanej światopoglądem chrześcijańskim, wypływającym z wiary i oddziałującym na sposób życia jednostek i społeczeństw.
Istotną rolę w odkrywaniu i podkreśleniu znaczenia kultury w życiu jednostek i narodów odegrał Sobór Watykański II. W dokumentach soborowych wyraz „kultura” pojawia się ponad 90 razy, co wskazuje na wagę poruszanego zagadnienia. Kultura stwarza przestrzeń dla wszechstronnego rozwoju duchowego i cielesnego człowieka, a także umożliwia tworzenie i wchodzenie w interakcje na różnych płaszczyznach życia społecznego. Kultura ma zatem właściwości „humanizujące” życie społeczne we wszystkich jego wymiarach – od religii po postęp technologiczny. Jej personalistyczny wymiar uwydatnia ponadczasowe wartości duchowe, których jest nośnikiem oraz wiąże ją mocniej z człowiekiem jako jej twórcą i odbiorcą.
Soborowa definicja kultury
W dokumencie soborowym, jakim jest Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, pojęcie „kultury” definiuje się następująco:
Mianem „kultury” w sensie ogólnym oznacza się wszystko, czym człowiek doskonali i rozwija wielorakie uzdolnienia swego ducha i ciała; stara się drogą poznania i pracy poddać sam świat pod swoją władzę; czyni bardziej ludzkim życie społeczne tak w rodzinie, jak i w całej społeczności państwowej przez postęp obyczajów i instytucji; wreszcie w dziełach swoich w ciągu wieków wyraża, przekazuje i zachowuje wielkie doświadczenia duchowe i dążenia na to, aby służyły one postępowi wielu, a nawet całej ludzkości (Gaudium et spes, nr 53).
Inkulturacja
Kultura jest przestrzenią spotkania, interakcji i dyfuzji, gdzie kreuje się tożsamość. Kultura chrześcijańska tworzy się z inspiracji kultur, których staje się częścią. Proces ten określa się pojęciem „inkulturacji”. Inkulturacja zakłada wielowymiarowość i duchowe współprzenikanie się wartości, doprowadzając do internalizacji, czyli takiego stanu, w którym treści kulturowe i odpowiadające im wartości zostają przyjęte i uznane za własne. Proces ten służy zakorzenieniu się chrześcijaństwa w określonych warunkach społeczno-kulturowych. Inkulturacja zakłada twórczą wymianę, przez którą Kościół wciela Ewangelię w różne kultury i jednocześnie czerpie z dziedzictwa innych kultur, wzbogacając się o nowe formy ekspresji i wartości.
W encyklice Redemptoris missio papież Jan Paweł II definiuje pojęcie inkulturacji następująco: wewnętrzne przekształcenie autentycznych wartości kulturowych przez ich integrację w chrześcijaństwie i zakorzenienie chrześcijaństwa w różnych kulturach. Jest to zatem proces głęboki i całościowy, który dotyczy zarówno orędzia chrześcijańskiego, jak też refleksji i konkretnej działalności Kościoła. Jest to również proces trudny, ponieważ nie może w żadnej mierze naruszyć specyfiki i integralności wiary chrześcijańskiej (RMis 52).
Synergiczny aspekt kultury
W encyklice Fratelli tutti papież Franciszek zauważa, że każda kultura jest z natury otwarta na wartości uniwersalne. W punkcie 148 encykliki podkreśla dynamiczny i twórczy aspekt kultury, która wnika w nowe struktury społeczne i ubogaca je od wewnątrz: W istocie, zdrowa otwartość nigdy nie przeczy tożsamości. Bowiem żywa kultura, ubogacając się elementami odmiennego pochodzenia, nie tworzy kopii czy zwykłego powtórzenia, lecz włącza to, co nowe we właściwy sobie sposób. Powoduje to narodziny nowej syntezy, która ostatecznie przynosi korzyści wszystkim, ponieważ kultura, z której zaczerpnięty jest pewien wkład, okazuje się nim na nowo ubogacona (Ft 148).
Papież dostrzega ważną rolę, jaką odgrywa kultura w epoce globalizacji i wzajemnych powiązań. Ludzkość rozwija się i napełnia nowym pięknem dzięki procesom kulturowej dialektyki, dokonującym się między kulturami otwartymi, gotowymi na przyjęcie elementów ubogacających ich tożsamość. Według Franciszka „tożsamość kulturowa” wyklucza ekskluzywizm i homogeniczność. Otwartość na to, co inne, i troska o własne dziedzictwo kulturowe poszerza sposób percepcji świata, system wartości i przekonań religijnych, wskazując na wertykalny aspekt ludzkiej egzystencji. Papież Franciszek zauważa jednocześnie zagrożenia, wynikające ze zjawiska globalizacji i technologizacji, wskazując na niebezpieczeństwo urzeczowienia i instrumentalnego traktowania duchowego dorobku ludzkości. Tym, co według Papieża, może przeciwdziałać reifikacji i skostnieniu kultury, jest wzajemny szacunek i duch dialogu, dzięki któremu odbywa się twórcza wymiana wartości i kreacja żywego uniwersum kultury.
Kultura jest swoistym lustrem, w którym jednostka i zbiorowość się przeglądają, aby rozpoznać siebie i określić swoją przynależność w świecie wielorakich znaczeń i odniesień. Współcześnie kultura ulega intensywnym przemianom. Przenikanie się bądź nakładanie się kultur jest zatem zjawiskiem, przed którym nie ma obecnie już odwrotu. Wielokulturowość jest procesem dynamicznym, który wymaga zinstytucjonalizowania na zasadach demokratycznych oraz zintegrowania jednostek oraz zbiorowości społecznych, cechujących się odmienną społecznie tożsamością kulturową wokół elementarnej zasady tolerancji, gwarantującej pokojowe współżycie i twórcze wzajemne oddziaływania (J. Locke, List o tolerancji, przeł. L. Joachimowicz, Warszawa 1963).
W wielu współczesnych wspólnotach kulturowych doświadcza się głębokich przemian i przewartościowań, dotykających poczucia przynależności i więzi. Procesy globalizacji w wymiarze uniwersalizacji kulturowej dotykają także aktywności religijnej i artystycznej – dochodzi do interferowania i nakładania takich elementów, jak wierzenia religijne, symbole, motywy zaczerpnięte z muzyki i ze sztuki. Kształtowanie tożsamości wymaga zatem podjęcia działań edukacyjnych, promujących historię i kulturę oraz inicjatyw wypracowujących procedury ochrony praw jednostek i grup do zachowania dziedzictwa kulturowego. Edukacja kulturowa sprzyja kształtowaniu więzi przynależności duchowej do konkretnej wspólnoty, którą łączą dzieje i dziedzictwo przeszłości, nabierające nowego wyrazu w teraźniejszości i otwierające na wyzwania przyszłości. Brak instytucjonalnego oddziaływania na kształtowanie właściwych postaw w obrębie danej kultury może być przyczyną ksenofobii oraz różnych form dyskryminacji. Proces formowania „tożsamości kulturowej” w przestrzeni „globalizacji kulturowej” powinien koncentrować się na: uwzględnianiu jedności dialektycznej, mającej na uwadze dobro człowieka i jego środowisko; podnoszeniu jakości rozwoju ekonomicznego, technologicznego, a nade wszystko osobowościowego i duchowego; kształtowaniu i spajaniu więzi społecznych; wypracowywaniu nowych modeli integracji politycznej i ekonomicznej; sprzyjaniu integracji wewnętrznej i zewnętrznej (międzykulturowej) oraz inicjowaniu dialogu i kształtowaniu świata wspólnie akceptowalnych wartości. Służy temu edukacja międzykulturowa, którą rozumie się jako proces pedagogizacji, którego celem jest kształtowanie rozumienia odmienności kulturowych oraz wchodzenie w interakcje z przedstawicielami innych kultur poprzez dostosowanie systemu oświaty do potrzeb różnych grup kulturowych. Edukacja międzykulturowa wspiera procesy zakorzenienia w kulturze rodzimej, odnosi do odmienności społeczności lokalnych i jednocześnie pozwala przekraczać bezpośrednie doświadczenia, unaocznia specyfikę odrębności i jednocześnie wspólne dziedzictwo ludzkości. J. Nikitorowicz ujmuje edukację międzykulturową jako ogół wzajemnych wpływów i oddziaływań jednostek i grup, instytucji, stowarzyszeń, związków, sprzyjających takiemu rozwojowi człowieka, aby stawał się on w pełni świadomym i twórczym członkiem wspólnoty rodzinnej, lokalnej, regionalnej, wyznaniowej, narodowej, kontynentalnej, kulturowej i globalnej – planetarnej oraz był zdolny do aktywnej samorealizacji własnej niepowtarzalnej i trwałej tożsamości i odrębności (Wartości etnosu jako podstawa kształtowania tożsamości wielokulturowej, podłoże konfliktów kulturowych i cel edukacji międzykulturowej, [w:] T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Gajdzica (red.), Świat wartości i edukacja międzykulturowa, Cieszyn–Warszawa 2003).
Adler P., Beyond Cultural Identity. Reflections on Multiculturalism, [w:] R. Brislin (ed.), Culture Learning, Washington 1977.
Aguirre Baztán Á., La identidad cultural, [en:] Anthropológica, Revista de Etnopsicología y Etnopsiquiatría, Barcelona 1999.
Arias M., Ana Castro, José Sánchez: En torno al concepto de Identidad Cultural, Perspectivas 9 (2011), s.44-48.
Barker Ch., Cultural Studies, London: Sage Publications 2008.
Bartnik C. S., Teologia kultury, Lublin 1999.
Bauman, Z., Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, Warszawa 2000.
Benedyk XVI, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju w 2011 roku, Wolność religijna drogą do pokoju, 8.12.2010, Watykan.
Bokszański Z., Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2005.
Castells M., Siła tożsamości, Warszawa 2008.
Franciszek, Encyklika Fratelli tutti, Kraków2020.
Gierycz M., Chrześcijaństwo i Unia Europejska. Rola religii w procesie integracji europejskiej, Kraków–Warszawa 2008.
Harwas-Napierała B., Liberska H., Tożsamość a współczesność. Nowe tendencje i zagrożenia, Poznań 2007.
Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris Missio, Wrocław 1990.
Jaszczuk R., Ewangelizacja kultur i inkulturacja Ewangelii, Warszawa 2012.
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, 1950.
Kłoskowska A., Kultura, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze, red. A. Kłosowska, Wrocław 1991.
Kroeber A., Istota kultury, Warszawa 1989.
Latoszek M., Kaszubi – grupa etniczna o statusie autochtonicznym, [w:] Kaszubi. Monografia socjologiczna, red. M. Latoszek, Rzeszów 1990.
Locke J., List o tolerancji, przeł. L. Joachimowicz, Warszawa 1963.
Mead M., Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa 1978.
Molano O. L., Identidad cultural – un concepto que evoluciona, Revista Opera 7 (2007),s.69-84
Muguiro F., La Cultura como fundamento de nuestra identidad, [en:] La Niñez Construyendo Identidad, Lima 1996.
Nikitorowicz J., Wartosci etnosu jako podstawa kształtowania tożsamości wielokulturowej, podłoże konfliktów kulturowych i cel edukacji międzykulturowej, [w:] T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Gajdzica (red.), Świat wartości i edukacja międzykulturowa, Cieszyn—Warszawa 2003.
Paleczny T., Typy tożsamości kulturowej a procesy globalizacji, [w:] Władza, naród, tożsamość: studia dedykowane Profesorowi Hieronimowi Kubiakowi, red. K. Gorlach, M. Niezgoda, Z. Seręga, Kraków 2004.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Paryż 1948.
Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym „Gaudium et spes”, [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje. Tekst Polski. Nowe Tłumaczenie, Poznań 2002.
Słowik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, Warszawa–Poznań 1987.
Suchodolski B., Pedagogika kultury, [w:] Encyklopedia pedagogiczna, W. Pomykało (red.), Humanistyczne intencje edukacji, Żak, Warszawa 2000.
UNESCO, Światowa Konferencja o Polityce Kulturalnej, Meksyk 1982.
UNESCO, Powszechna Deklaracja o różnorodności kulturowej, Paryż 2001.
UNESCO, Konwencja w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego, Paryż 2005.
Adam Jeszka (ur. 1985 w Gdyni) – gdański ksiądz, teolog i filozof, doktor filozofii, nauczyciel akademicki. W 2009 r. uzyskał magisterium z teologii na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie na podstawie pracy „Dialogiczny wymiar wiary w myśli filozoficzno-religijnej J. Tischnera”; w 2012 r. uzyskał licencjat z filozofii na Uniwersytecie Nawarry (UNAV) w Pampelunie, gdzie następnie w 2017 r. obronił doktorat poświęcony antropologii hiszpańskiego egzystencjalisty Miguela de Unamuno (1864–1936). W swojej pracy badawczej zajmuje się antropologią, filozofią przyrody oraz filozofią religii.
