Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Prawo do publicznego praktykowania i uzewnętrzniania przekonań religijnych stanowi element wolności religijnej i wiąże się z obecnością symboli religijnych w przestrzeni publicznej. Obecność ta, ze względu na swój wymiar społeczny, podlega regulowaniu przez władze państwowe. To z kolei może prowadzić do potencjalnych sytuacji konfliktowych. W niniejszym haśle, wyszedłszy od kontekstu historycznego i społecznego analizowanego zjawiska, przedstawiono dwie kategorie takich wydarzeń konfliktowych: 1) wynikających z posługiwania się symbolami religijnymi przez jednostki i 2) wynikających z posługiwania się symbolami religijnymi przez władze państwowe. Wskazano również podejście do ich rozwiązywania, przyjmowane współcześnie dzięki wykorzystaniu krajowych i międzynarodowych instrumentów ochrony praw człowieka i opartego na nich orzecznictwa sądów krajowych i międzynarodowych. Zaznaczono, że rozstrzyganie wskazanych przypadków konfliktowych może prowadzić do zróżnicowanych rezultatów w porównywalnych sytuacjach, gdyż rozstrzygnięcia takie muszą uwzględniać specyfikę kulturową i przyjętą tradycję polityczno-prawną danego państwa, a także zindywidualizowane okoliczności każdej sprawy. W demokratycznym i pluralistycznym społeczeństwie sytuacje konfliktowe odnoszące się do obecności symboli religijnych w przestrzeni publicznej są nie do uniknięcia i powinny być rozwiązywane w duchu wzajemnego szacunku, kompromisu i zdrowego rozsądku.
symbole religijne; wolność myśli, sumienia i wyznania; praktykowanie i uzewnętrznianie przekonań religijnych
Wolność religijna – skonceptualizowana w instrumentach ochrony praw człowieka jako wolność myśli, sumienia i wyznania – obejmuje zarówno prawo jednostki do posiadania danych przekonań religijnych i innych (określanych powszechnie mianem forum wewnętrznego – forum internum), jak i prawo do praktykowania i uzewnętrzniania tych przekonań (zazwyczaj nazywanych jako forum zewnętrzne – forum externum, lub jako prawo do ekspresji). Forum wewnętrzne – co wynika z jego natury – nie podlega żadnym ograniczeniom. Natomiast forum zewnętrzne ma oczywisty wymiar społeczny, a konsekwencją publicznego wymiaru praktykowania i uzewnętrzniania przekonań religijnych jest obecność symboli religijnych (rozumianych szeroko jako każdy znak umowny, używany w danym systemie wyznaniowym lub z nim identyfikowanym) w przestrzeni publicznej (również szeroko rozumianej jako wszelkie, tj. zarówno zinstytucjonalizowane, jak i niezinstytucjonalizowane, przejawy życia społecznego). Obecność ta – podobnie jak cały wymiar społeczny wolności religijnej – może podlegać pewnym ograniczeniom i jest regulowana przez władze państwowe. Jednak może to prowadzić do sporów dotyczących zakresu dopuszczalnych ograniczeń prawa do ekspresji przekonań religijnych w ramach posługiwania się symbolami religijnymi i do zróżnicowanych sytuacji konfliktowych z innymi wartościami, chronionymi na przykład przez zakaz dyskryminacji. Spory te są współcześnie elementem ożywionej debaty publicznej w wielu demokratycznych państwach prawa, a także przedmiotem orzecznictwa sądów krajowych i międzynarodowych. W Europie, gdzie problematyka ta konsekwentnie zyskuje coraz większe znaczenie, należy zwrócić uwagę na intensywnie rozwijające się orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.
Współczesne gwarancje myśli, sumienia i wyznania w ramach ochrony praw człowieka nakładają na państwo negatywny obowiązek powstrzymywania się od ingerencji w tę sferę autonomii jednostki i jednocześnie pozytywny obowiązek tworzenia ram społecznych i prawnych, w których wolność religijna jednostki – także w jej wymiarze społecznym wynikającym z forum externum i obejmująca posługiwanie się symbolami religijnymi w przestrzeni publicznej – jest zapewniana z równoczesnym poszanowaniem praw i wolności innych. W tym kontekście obecność symboli religijnych w przestrzeni publicznej może prowadzić do dwóch podstawowych sytuacji konfliktowych. Po pierwsze, chodzi o posługiwanie się przez jednostki symbolami religijnymi (w tym strojami religijnymi) w przestrzeni publicznej i, po drugie, o posługiwanie się symboliką religijną przez same władze państwowe w wykonywaniu władztwa publicznego.
Wprowadzanie przez władze państwowe ograniczeń w posługiwaniu się przez jednostkę symbolami religijnymi w przestrzeni publicznej stanowi ingerencję w prawo do praktykowania i/lub uzewnętrzniania swoich przekonań religijnych, a więc ingerencję w wartość chronioną w postaci wolności myśli, sumienia i wyznania. Taka ingerencja jest dopuszczalna tylko wtedy, gdy łącznie: jest odpowiednio przewidziana przez prawo; jest celowa, a więc realizowana dla osiągniecia uprawnionego celu (rozumianego najczęściej jako zapewnianie bezpieczeństwa publicznego, ochrony porządku publicznego, ochrony zdrowia i moralności, ochrony praw i wolności innych); i jest konieczna, to znaczy stanowi ostateczny sposób do osiągnięcia realizowanego celu, który nie może być uzyskany inaczej niż tylko przy użyciu środków, które ingerencji nie stanowią lub stanowią ją w mniejszym stopniu niż te zastosowane. W badaniu konieczności danego ograniczenia wyważa się indywidualny interes danej jednostki z jednej strony i interes publiczny – z drugiej. Badaniu należy poddać także to, czy przewidziane środki ograniczające są proporcjonalne dla realizowania uprawnionego celu.
Natomiast regulację dopuszczalności i jej zakresu posługiwania się przez państwo symboliką religijną w przestrzeni publicznej należy rozważać w kontekście realizowanego uprawnionego celu (odwołanie do wartości aksjologicznych leżących u podstaw danego społeczeństwa i stanowiących jego kulturę i tradycję; zapewnienie neutralności i bezstronności światopoglądowej władz państwowych; dążenie do zapewnienia tolerancji i wzajemnego poszanowania różnych tradycji wyznaniowych obecnych w danym, zwłaszcza pluralistycznym, społeczeństwie) i odnośnie do innych wartości chronionych, tj. na przykład poszanowania prawa rodziców do wychowania dziecka zgodnie z ich własnymi przekonaniami; realizacji zasady równości wobec prawa; realizacji zasady niedyskryminacji.
Historycznie rzecz ujmując, władza państwowa pozostawała przez wieki, począwszy od starożytności, w nierozerwalnym związku ze sferą religijną, z tradycyjnym modelami religii dominującej, które przybierały zróżnicowany kształt w procesie rozwoju dziejowego. Często wiązało się to z prześladowaniami na tle religijnym mniejszości religijnych w danym państwie, które były identyfikowane w dużej mierze przez tożsamą im symbolikę religijną. Inne rozwiązania, począwszy od przełomowego w tym względzie edyktu mediolańskiego z 313 r., przyjmowały pewne formy tolerancji i poszanowania różnych wyzwań, które jednak zasadniczo nie naruszały monizmu religijno-politycznego. Obecność symboliki religijnej w przestrzeni publicznej jest więc nierozerwalnie związana z ewolucją na przestrzeni dziejów samego podejścia do wolności religijnej. Kluczowe znaczenie miały niewątpliwie koncepcje wypracowane w dobie amerykańskiego i francuskiego oświecenia, które wprowadziły rozdział pomiędzy państwem a religią i miały zapewniać wolność religijną. W ówczesnej praktyce francuskiej koncepcje te przybrały jednak formy daleko idącej sekularyzacji i laicyzacji radyklanie wrogo nastawionej wobec dominującej religii katolickiej. Ta tradycja polityczna, sięgająca swoją genezą Rewolucji Francuskiej i Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., rozwinęła się następnie w XIX i XX wieku w obowiązujący współcześnie model laïcité i niewątpliwie uwypukliła sytuacje konfliktowe związane z posługiwaniem się przez jednostki symboliką religijną w przestrzeni publicznej. Podobnie sytuacja kształtuje się współcześnie w tych państwach, w których przyjęte rozwiązania w mniejszym lub większym stopniu były lub są zbliżone do francuskiego modelu laïcité.
Współcześnie problematyka obecności symboliki religijnej w przestrzeni publicznej jest także obecna, w bardzo zróżnicowanych kontekstach, w państwach o odmiennych modelach i tradycjach politycznych i jest ściśle powiązana z przyjętym modelem relacji państwo–kościół (związki wyznaniowe) i miejscem religii w państwie w całej różnorodności tych regulacji. Kwestie te stanowią przedmiot debaty przede wszystkich w demokratycznych państwach prawa respektujących prawa człowieka. Dzieje się tak dlatego, gdyż w tych państwach przyjęte rozwiązania regulujące miejsce religii w państwie z ich konsekwencjami dla jednostki (także w zakresie posługiwania się symboliką religijną w przestrzeni publicznej) muszą być konfrontowane i weryfikowane z indywidualistycznymi w swej naturze gwarancjami ochrony praw człowieka, w tym wolnością myśli, sumienia i wyznania, które po II wojnie światowej zostały wypracowane zarówno na poziomie krajowym (konstytucyjnym), jak i międzynarodowym (w postaci powszechnych i regionalnych instrumentów ochrony praw człowieka). Trzeba też odnotować zależność, że im bardziej pluralistyczne staje się społeczeństwo, tym bardziej spory dotyczące posługiwania się symboliką religijną w przestrzeni publicznej nawarstwiają się i zyskują na znaczeniu.
Należy także podkreślić, że na kwestie związane z obecnością symboliki religijnej w przestrzeni publicznej i z ewolucją w podejściu do regulacji prawnej tej obecności mają wpływ postępujące zmiany społeczne w poszczególnych państwach. Taki charakter mają niewątpliwie procesy sekularyzacyjne, które w różnym natężeniu są wyraźne we współczesnych społeczeństwach zachodnich i które prowadzą do coraz powszechniejszego kwestionowania przez jednostki obecności symboliki religijnej w przestrzeni publicznej i posługiwania się nią przez władze państwowe, nawet w sytuacji, gdy wiąże się to z tradycją kulturową i polityczną danego państwa i z niej wynika. Innym wymiarem zmian społecznych, oddziaływających na omawianą tematykę, jest postępująca wielokulturowość współczesnych społeczeństw zachodnich, w tym europejskich, związana przede wszystkim z coraz bardziej widoczną i aktywnie domagającą się uznania w przestrzeni publicznej pozycją islamu.
W powyższym kontekście i na skutek wskazanych procesów można mówić, że obecnie w państwach zachodnich, a szczególnie we współczesnej Europie, mamy do czynienia z nakładającymi się na siebie społecznymi konfliktami światopoglądowymi pomiędzy, po pierwsze, światopoglądem religijnym a świeckim i, po drugie, pomiędzy tradycją chrześcijańską a islamem.
Zasadniczo – jak już wskazano powyżej – obecność symboli religijnych w przestrzeni publicznej może prowadzić do dwóch podstawowych sytuacji konfliktowych.
Pierwsza z nich dotyczy posługiwania się symbolami religijnymi w przestrzeni publicznej przez jednostki. W szczególności symbolika religijna może być elementem stroju i stanowić wyraźne uzewnętrznienie przynależności religijnej danej osoby, a nawet – w sytuacji, gdy dany strój lub jego element jest nakazany przez określoną religię – formę jej praktykowania.
Druga z typowych sytuacji konfliktowych dotyczy natomiast posługiwania się symboliką religijną przez władze publiczne. Zdarza się to zwłaszcza w kontekście ekspozycji w instytucjach publicznych (np. w szkołach, sądach, szpitalach, domach starości etc.) symboliki religijnej, takiej jak krzyż czy ikona. Możliwe są jednak także inne okoliczności konfliktowe, jak na przykład te dotyczące aranżowanego przez władze religijnego wystroju przestrzeni publicznej (np. dekoracje świąteczne etc.).
W obu przypadkach szczególnym polem konfliktu jest edukacja publiczna, co wiąże się z wykonywaniem funkcji państwowych przy zapewnianiu edukacji. Konflikty uwidaczniają się odnośnie do dopuszczalności noszenia zarówno przez nauczycieli, jak i uczniów symboli i/lub ubiorów religijnych (takich jak chusty, kwefy, burki, turbany, jarmułki etc.), a także odnośnie do ekspozycji w publicznych instytucjach edukacyjnych symboli religii dominującej w danym państwie. Należy podkreślić, że regulacje przyjmowane w poszczególnych państwach są wysoce zróżnicowane. Ograniczając się tylko do kilku przykładów z państw europejskich, można wskazać, że we Francji zakazuje się noszenia strojów i symboli religijnych w szkołach publicznych zarówno nauczycielom, jak i uczniom. W Republice Federalnej Niemiec poszczególne landy nakładają ograniczenia dotyczące noszenia ubiorów religijnych w szkołach publicznych tylko na nauczycieli, którzy w tym państwie mają status urzędników publicznych. Podobne rozwiązania obowiązują w Szwajcarii. W wielu innych państwach europejskich, w tym na przykład w Wielkiej Brytanii, stroje religijne w szkołach są zasadniczo dozwolone, choć i tu pojawiają się pewne ograniczenia. Wyraźne różnice widoczne są też w regulacjach prawnych dotyczących posługiwania się symboliką religijną przez państwo. We Francji ekspozycja symbolu religijnego w szkole publicznej jest niedopuszczalna. Natomiast w wielu innych państwach europejskich (w tym w Polsce) symbole religijne, takie jak krucyfiksy, krzyże czy ikony, są obecne, a podstawy prawne ich obecności pozostają wysoce zróżnicowane (Kowalski, 2012, s. 49).
Należy zaznaczyć, że oba wskazane aspekty, czyli posługiwanie się symbolami religijnymi w przestrzeni publicznej przez jednostki, jak i posługiwanie się symboliką religijną przez władze państwowe, są ze sobą ściśle powiązane i stanowią dwa elementy tego samego problemu, który jest silnie uwarunkowany tradycjami kulturowymi i politycznymi poszczególnych państw i przyjętymi na ich podstawie regulacjami prawnymi. Możliwości wypracowywania jednolitego podejścia do rozwiązywania wskazanych problemów można upatrywać na płaszczyźnie praw człowieka i przy wykorzystaniu mechanizmów kontrolnych przewidzianych w międzynarodowych instrumentach ochrony praw człowieka. Ujednolicenie takie jest jednak trudne do osiągnięcia, na co wskazują rozbieżności orzecznicze organów międzynarodowych widoczne na przykład w odmiennym podejściu do zakazu noszenia burek i nikabów w miejscach publicznych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka i Komitet Praw Człowieka ONZ lub w odmiennym ujęciu nakładanych na pracowników przez pracodawców zakazów noszenia strojów i symboli religijnych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka i Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (szerzej patrz poniżej).
Regulacje prawne dotyczące obecności symboliki religijnej w poszczególnych państwach są – jak już zaznaczano wyżej – zróżnicowane i wynikają z przyjętego modelu relacji pomiędzy państwem a związkami wyznaniowymi, czy też – szerzej – z miejsca religii w państwie. Kluczowe znaczenie dla rozstrzygania sporów na tym tle mają konstytucyjne i międzynarodowoprawne (na podstawie wiążących dane państwo umów międzynarodowych z zakresu praw człowieka) gwarancje wolności sumienia, myśli i wyznania.
Część państw przyjmuje też regulacje szczegółowe, które regulują dopuszczalność pewnych aspektów posługiwania się symboliką religijną w przestrzeni publicznej. Wyżej wskazywano już przykłady dotyczące regulacji strojów religijnych w placówkach oświatowych. Innym przykładem takich regulacji szczegółowych jest ustawodawstwo zakazujące zasłaniania twarzy w miejscach publicznych za pomocą burek i nikabów (choć często przyjmowane regulacje mogą mieć bardziej ogólny charakter, który nie odnosi się jedynie do kontekstu religijnego). Ustawodawstwo tego typu przyjęto w 2010 r. we Francji, a następnie w zróżnicowanych modelach w kilkunastu innych państwach.
Możliwe są też sytuacje, że dana praktyka posługiwania się symboliką religijną w przestrzeni publicznej nie ma określonej podstawy prawnej i wynika z przyjętej w danym kontekście tradycji kulturowej, na przykład dotyczącej dekorowania przestrzeni publicznej symboliką religijną w trakcie określonych świąt. Z brakiem szczegółowych regulacji prawnych możemy mieć też do czynienia w kontekście posługiwania się symbolami religijnymi w miejscu pracy i wtedy indywidualne konflikty są rozstrzygane na zasadach ogólnych (tj. na podstawie prawa pracy; prawa antydyskryminacyjnego).
Sytuacje konfliktowe są rozstrzygane sądownie. Analizując orzecznictwo sądów krajowych i międzynarodowych, a także innych międzynarodowych organów ochrony praw człowieka, można wyodrębnić najczęściej pojawiające się sytuacje konfliktowe.
W kontekście konfliktów wynikających z ograniczeń posługiwania się symbolami religijnymi, w tym strojami lub elementami strojów religijnych, przez jednostki można wskazać na następujące, najczęściej występujące, przypadki:
Natomiast w kontekście konfliktów wynikających z posługiwania się symbolami religijnymi przez władze publiczne można wskazać na następujące, najczęściej występujące, przypadki:
Powyżej wskazano, że współczesne gwarancje myśli, sumienia i wyznania w ramach ochrony praw człowieka zapewniają ujednolicone podejście do rozwiązywania tego typu konfliktów. Niekoniecznie będzie to prowadzić jednak do takich samych rezultatów, gdyż każdorazowo należy uwzględnić specyficzny kontekst kulturowy, polityczny i prawny w zindywidualizowanych okolicznościach danej sprawy. Należy zwrócić uwagę na stopień skomplikowania powyższych sytuacji konfliktowych i na to, że w ich rozwiązywaniu nie do uniknięcia jest pewien element uznaniowości, a przyjęte rozstrzygnięcia zależą od zastosowanych środków interpretacyjnych. Obrazują to trzy następujące przykłady.
W głośnej sprawie Lautsi przeciwko Włochom rozstrzyganej na podstawie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r. (EKPC) przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka (ETPCz), która to sprawa dotyczyła dopuszczalności obecności krucyfiksu we włoskiej szkole publicznej, zostały wydane dwa zupełnie odmienne rozstrzygnięcia. Najpierw, w 2009 r., izba ETPCz, uwypuklając prawo do nauki w zakresie obowiązku poszanowania przez państwo prawa rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania zgodnie z ich przekonaniami, uznała obecność krucyfiksu w klasie szkoły publicznej za sprzeczną ze standardami konwencyjnymi i niedopuszczalną. Następnie, po ponownym rozpatrzeniu sprawy, wielka izba ETPCz wydała w 2011 r. ostateczny wyrok, który całkowicie odwrócił wyrok izby i zgodnie z którym, przy podkreśleniu prawa państw do kształtowania odmiennych standardów w tym względzie, orzeczono, że ekspozycja krucyfiksu we włoskiej szkole publicznej nie narusza zasady neutralności w wykonywaniu funkcji edukacyjnych przez państwa.
Innym znamiennym przykładem w tym względzie są orzeczenia ETPCz i Komitetu Praw Człowieka ONZ, które rozpatrywały – na podstawie bliźniaczo sformułowanych i zapewniających wolność myśli, sumienia i wyznania gwarancji, odpowiednio art. 9 EKPC i art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Osobistych i Politycznych z 1966 r. – zgodność ze standardem poszanowania wolności religijnej ustawodawstwa francuskiego z 2010 r., które wprowadziło zakaz całkowitego zakrywania twarzy w przestrzeni publicznej i który to zakaz dotyczył głównie muzułmańskich kobiet noszących stroje religijne całkowicie zasłaniające twarze i głowy (burki i nikaby). W wyroku w sprawie S.A.S. przeciwko Francji z 2014 r. ETPCz uznał, że zakaz nie narusza standardu konwencyjnego wolności religijnej. Natomiast w dwóch sprawach Hebbadj przeciwko Francji i Yaker przeciwko Francji z 2018 r. Komitet Praw Człowieka ONZ (KPC) rozstrzygnął, że zakaz naruszył standard wolności religijnej i zasadę równości wobec prawa. To, co było kluczowe dla przyjęcia odmiennych rozstrzygnięć, to odmienna interpretacja celu uzasadniającego wprowadzony zakaz. Władze francuskie dla uzasadnienia wprowadzonego zakazu powoływały się na konieczność poszanowania minimalnych wymogów współżycia społecznego w związku z poszanowaniem praw innych. ETPCz, przyznając państwu szeroki margines oceny, uznał, że zakaz stanowi konieczny w demokratycznym społeczeństwie środek dla realizacji wyżej wymienionego uprawnionego celu i w związku z tym jest zgodny ze standardem konwencyjnym. Tymczasem KPC uznał wskazany przez władze francuskie cel za zbyt niejasny i abstrakcyjny, a nawet – gdyby uznać go za uprawniony – to i tak restrykcyjność zakazu nie pozwala uznać go za proporcjonalny do realizacji założonego celu, a więc pozostaje on środkiem nieproporcjonalnym i niespełniającym wymogu konieczności.
Wyraźna rozbieżność rysuje się też w orzecznictwie ETPCz i Trybunału Sprawiedliwości UE (TSUE) w stosunku do oceny zakazów noszenia symboli i strojów religijnych, które są nakładane na pracowników przez pracodawców prywatnych. W wyroku w sprawie Eweida i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu z 2013 r. w sprawie pierwszej skarżącej stewardesy linii lotniczych, której pracodawca zakazał noszenia krzyżyka w trakcie wykonywania obowiązków służbowych, ETPCz wyważył indywidualny interes jednostki do manifestacji swojego wyznania i prawo pracodawcy do kształtowania przyjętego wizerunku przedsiębiorstwa, przyznając większą wagę temu pierwszemu i stwierdził naruszenia standardu wolności religijnej wynikającego z art. 9 EKPC. Tymczasem w swoim orzecznictwie TSUE – stosując głownie unijne prawo antydyskryminacyjne i w mniejszym stopniu uwzględniając bliźniacze z EKPC w kontekście wolności religijnej gwarancje karty praw podstawowych UE – konsekwentnie stoi na stanowisku, że zakaz noszenia chusty islamskiej, wprowadzony w postanowieniu regulaminu pracy przedsiębiorstwa sektora prywatnego i przewidujący całkowity zakaz noszenia w miejscu pracy widocznych symboli politycznych, światopoglądowych lub religijnych, nie stanowi przejawu dyskryminacji bezpośredniej ze względu na religię lub przekonania ani też dyskryminacji pośredniej pod warunkiem, że pozornie neutralny obowiązek, który w rzeczywistości stawia osoby wyznające określoną religię lub mające określone przekonania w niekorzystnej sytuacji, jest obiektywnie uzasadniony zgodnym z prawem celem, takim jak realizowanie przez pracodawcę polityki neutralności politycznej, światopoglądowej i religijnej w relacjach z jego klientami, zaś środki mające służyć realizacji tego celu są właściwe i konieczne (Samira Achbita). Stanowisko takie TSUE podtrzymał w wyroku WABE z 2021 r.
Problematyka obecności symboliki religijnej w przestrzeni publicznej jest w samej swej istocie bardzo praktyczna. Jest tak dlatego, że ogniskuje ona współczesne spory dotyczące miejsca religii w państwie i społeczeństwie. Z jednej strony można dopatrywać się w tym kontekście prób wypchnięcia religii ze sfery publicznej do sfery prywatnej z częstym powoływaniem się w tym przypadku na zasady neutralności światopoglądowej państwa, która często jest błędnie utożsamiana ze świeckością państwa. Z drugiej strony problematyka ta w coraz większym stopniu zyskuje na praktyczności w kontekście sporów dotyczących miejsca islamu w pluralistycznym, demokratycznym państwie prawa, ukształtowanym w tradycji judeo-chrześcijańskiej. Spory i konflikty na tym tle stanowią już trwały element debat publicznych, który niewątpliwie będzie zyskiwał na znaczeniu. W demokratycznym i pluralistycznym społeczeństwie są one nie do uniknięcia i powinny być rozwiązywane w duchu wzajemnego szacunku, kompromisu i zdrowego rozsądku.
Wybrane orzecznictwo
Europejski Trybunał Praw Człowieka:
Belcacemi i Oussar przeciwko Belgii, wyrok izby ETPCz z 11.07.2017, skarga nr 37798/13.
Dogru przeciwko Francji, wyrok izby ETPCz z 4.12.2008 r., skarga nr 27058/05.
Dahlab przeciwko Szwajcarii, decyzja ETPCz o niedopuszczalności skargi z 15.02.2001 r., skarga nr 42393/98.
Eweida i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok izby ETPCz z 15.01.2013 r., skargi nr 48420/10, 59842/10, 51671/10 i 36516/10.
Leyla Şahin przeciwko Turcji, wyrok wielkiej izby ETPCz z 10.11.2005 r., skarga nr 44774/98.
Lachiri przeciwko Belgii, wyrok izby ETPC z 18.09.2018 r., skarga nr 3413/09.
Lautsi przeciwko Wochom, wyrok izby ETPCz z 3.11.2009 r., skarga nr 30814/06.
Lautsi i inni przeciwko Włochom, wyrok wielkiej izby ETPCz z 18.03.2011 r. skarga nr 30814/06.
S.A.S. przeciwko Francji, wyrok wielkiej izby ETPCz z 26.06.2014 r. skarga nr 43845/11.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej:
Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 14 marca 2017 r. w sprawie C157/15, Samira Achbita, Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding przeciwko G4S Secure Solutions NV, ECLI:EU:C:2017:203.
Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 14 marca 2017 r. w sprawie C-188/15, Asma Bougnaoui i Association de défense des droits de l’homme (ADDH) przeciwko Micropole SA, ECLI:EU:C:2017:204.
Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 15 lipca 2021 r. w sprawach połączonych C804/18 i C341/19, IX przeciwko WABE eV (C804/18), oraz MH Müller Handels GmbH przeciwko MJ (C341/19), ECLI:EU:C:2021:594.
Komitet Praw Człowieka:
Miriana Hebbadj przeciwko Francji, decyzja (opinia) Komitetu Praw Człowieka ONZ z dnia 17.7.2018, CCPR/C/123/D/2807/2016, zawiadomienie nr 2807/2016.
Sonia Yaker przeciwko Francji, decyzja (opinia) Komitetu Praw Człowieka ONZ z dnia 7.7.2018, CCPR/C/123/D/2747/2016, zawiadomienie nr 2747/2016.
Literatura
Evans M.D., Manual on the Wearing of Religious Symbols in Public Areas, Council of Europe, Strasbourg 2014.
Howard E., Law and the Wearing of Religious Symbols in Europe, Routledge, Abingdon 2020.
Hucał M., Wolność sumienia i wyznania w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, C.H. Beck, Warszawa 2012.
Kowalski M., Powrót Czarnoksiężnika – uwagi na tle wyroku Wielkiej Izby ETrPC z 18.03.2011 r. w sprawie Lautsi przeciwko Włochom, Forum Prawnicze 4–5(6–7)/2011, s. 19–29.
Kowalski M., Symbole religijne w przestrzeni publicznej – w poszukiwaniu standardów europejskich, [w:] L. Kondratiewa-Bryzik, R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski (red.), Prawne granice wolności sumienia i wyznania, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 47–64.
Maroń G., Religious Display in the Public Realm in the Legal Order of the United States: A Comparative Law Analysis, Wydawnictwo IWS, Warszawa 2019, s. 147–199.
Sobczyk P., Religious Display in Public Space and Protection of Religious Feelings in Poland, Wydawnictwo IWS, Warszawa 2019, s. 11–53.
Szymanek J., Obecność symboli religijnych w przestrzeni publicznej, [w:] L. Kondratiewa-Bryzik, R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski (red.), Prawne granice wolności sumienia i wyznania, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 33–46.
Warchałowski K., Rozwój idei wolności religijnej od początków chrześcijaństwa do czasów nowożytnych, Studia z prawa wyznaniowego, t. 8, 2005, s. 143–161.
Michał Kowalski – doktor habilitowany nauk prawnych, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pracuje w Katedrze Prawa Międzynarodowego Publicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kierownik programu z zakresu nauk prawnych w Szkole Doktorskiej Nauk Społecznych UJ. Sędzia ad hoc w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w Strasburgu (kadencja 2018 – 2022). Koncyliator w Sądzie Koncyliacyjnym i Arbitrażowym OBWE w Genewie (kadencja 2019 – 2025). W latach 2014 - 2021 członek Doradczego Komitetu Prawnego przy Ministrze Spraw Zagranicznych RP. W latach 2009 – 2019 orzekał w Radzie do Spraw Uchodźców III i IV kadencji. Stypendysta, m.in., the Tokyo Foundation, Alexander von Humboldt Stiftung, Max-Planck-Gesellschaft. Prowadzi badania dotyczące w szczególności międzynarodowej ochrony praw człowieka, prawa uchodźczego i prawnego uregulowania dopuszczalności użycia siły zbrojnej.
