Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Podstawą świadomych decyzji jest informacja, którą dostarczają środki masowego przekazu. Informacja ta nigdy nie jest jednak w pełni obiektywna, ale zawsze przekazywana przez pryzmat określonej ideologii ujmowanej w ramach linii redakcyjnej. To nie może dziwić, zważywszy na fakt, że działalność medialna stanowi zwykłe przedsięwzięcie biznesowe, ukierunkowane – jak każde – na maksymalizację zysku, prowadzone za pomocą środków technicznych, którymi są środki masowego przekazu. Dzięki nim ich właściciele kształtują świadomość odbiorców informacji zgodnie z przyjętą ideologią. Stąd tak bardzo pożądany jest pluralizm środków masowego przekazu, nie tyle pod względem ilości redakcji prasowych, stacji radiowych i telewizyjnych, ile raczej pod względem liczby właścicieli. Dzięki temu możliwe jest prezentowanie różnych wizji świata wynikających z przyjętego systemu wartości, przesądzających o podejmowanych decyzjach, przyjmowanych postawach i prezentowanych zachowaniach. Jakikolwiek by ów system nie był, pewnym jest, że nie pozostaje on obojętny na zasadę wolności sumienia i religii chrześcijańskiej stanowiącej o tożsamości narodu i leżącej u źródeł jego ponadtysiącletniej kultury.
mass media, klasyfikacja mediów, rozwój i funkcje mediów, zasada wolności prasy i innych środków przekazu, pozytywny i negatywny wpływ na odbiorców, kształtowanie systemu wartości, przestrzeń debaty publicznej
Środki masowego przekazu, określane również jako środki masowego komunikowania, mass media, media masowe czy po prostu media to techniczne sposoby służące do komunikacji międzyludzkiej. Celem komunikacji jest wymiana myśli, dzielenie się wiedzą, informacjami i ideami. Środki masowego przekazu stanowią zatem tylko narzędzie służące do komunikowania się.
Cechą środków masowego przekazu jest ich masowość, co oznacza, że są one nakierowane na niezindywidualizowanych odbiorców. Wyróżnikiem środków masowego przekazu jest także niczym nieograniczony zasięg. Środkami masowego komunikowania są więc wszystkie środki, których działanie sprowadza się do masowego przekazywania rozmaitych treści; do środków tych zalicza się nie tylko prasę drukowaną, przekaz radiowy czy telewizyjny, lecz także książkę, plakat, fonografię, film, reklamę, przekaz za pomocą internetu[1].
Środki masowego przekazu nie są bytem samodzielnym, istniejącym z natury rzeczy, ale sztucznym, wykreowanym przez człowieka i zdeterminowanym celem komercyjnym oraz mechanizmami rynkowymi. Przekazywane przez nie treści nigdy nie są przypadkowe, ale wcześniej dokładnie wyselekcjonowane i odpowiednio przygotowane, co więcej, zawsze podawane w ściśle określony sposób. Działalność medialna stanowi zwykłe przedsięwzięcie biznesowe – to zwykła działalność gospodarcza oparta na regułach określonych przez rynek. Co więcej, reguły wolnego rynku opartego na zasadzie konkurencji ukierunkowują właścicieli środków masowego przekazu na osiągnięcie zysku i marginalizację konkurentów. Rywalizacja pomiędzy właścicielami środków masowego przekazu sprawia jednak, że poziom przekazów medialnych zostaje dostosowany do możliwości percepcji przeciętnego odbiorcy. Konkurencja zmusza do upraszczania przekazu po to, by czynić go możliwie atrakcyjnym, co w praktyce oznacza schlebianie gustom najmniej wymagających odbiorców. Inaczej mówiąc, żeby media mogły funkcjonować, muszą zarabiać, żeby zarabiać, muszą być atrakcyjne, żeby być atrakcyjne – muszą oferować towar, który się sprzeda, czyli łatwy, lekki i przyjemny. To wszystko dzieje się w konkretnym celu – zdobyć jak największą liczbę odbiorców, zwiększyć sprzedaż i więcej zarobić.
Zależnie od przyjętego kryterium środki masowego przekazu można różnie klasyfikować. Podstawowym jest podział na: media tradycyjne i media interaktywne. Media tradycyjne (stare media), czyli prasa drukowana oraz media elektroniczne oparte na technice analogowego zapisu, mają charakter jednokierunkowy, co oznacza, że rola odbiorcy przekazów medialnych jest pasywna. Media interaktywne (nowe media), czyli elektroniczne i cyfrowe środki komunikacji masowej, mają charakter dwukierunkowy, co oznacza, że odbiorca ma możliwość modyfikowania przekazów medialnych oraz interakcji z innymi użytkownikami takich mediów. Ze względu na zasięg oddziaływania środki masowego przekazu można podzielić na: ogólnopolskie (TVP 1, Radio Zet), regionalne (Telewizja Silesia, „Dziennik Zachodni”), lokalne (Radio Kaszëbë, „Tygodnik Zamojski”). Ze względu na sposób przekazu wyróżnia się media: wizualne (oddziałujące na zmysł wzroku, np. prasa, książka), media audialne (oddziałujące na zmysł słuchu – radio), media audiowizualne (łączące przekaz wzrokowo-słuchowy, np. telewizja, film). Ze względu na tematykę, którą zajmują się media, dzielą się one na: media informacyjne (TVP Info, wp.pl), media branżowe (Puls Biznesu, money.pl), media dedykowane konkretnej grupie odbiorców („Głos Nauczycielski”, agropolska.pl). Kryterium podziału może stanowić także struktura własnościowa (media publiczne, media prywatne), siła oddziaływania (media opiniotwórcze, media alternatywne), charakter odbioru przekazów medialnych (media odbierane indywidualnie, media odbierane zbiorowo).
Informacje dostarczane przez środki masowego przekazu zawsze przekazywane są przez pryzmat określonej ideologii, ujmowanej w ramach linii programowej, która wyznacza podstawowe założenia, jakie mają być realizowane przez zatrudnionych w redakcji lub współpracujących z nią dziennikarzy, mające swoje odbicie w treści przekazów medialnych. W związku z tym istnieją media konserwatywne i liberalne, prawicowe i lewicowe, wyznaniowe, świeckie itd., które postrzegają rzeczywistość przez pryzmat przyjętych wartości i założeń ideologicznych i w taki też sposób przekazują informacje i poglądy[2].
Należy dodać, że alternatywą dla mediów mainstreamowych są media społecznościowe (social media) obejmujące wszystkie formy komunikacji, która odbywa się przy pomocy internetu. Do największych tego rodzaju mediów zaliczają się Facebook i Twitter. Media społecznościowe nazywane są mediami alternatywnymi, ponieważ mogą proponować informacje i prezentować poglądy różne od tych oficjalnych, marginalizowane bądź pomijane. Tego rodzaju informacje i poglądy poszukiwane są przez szeroką rzeszę odbiorców, co spowodowało, że media społecznościowe zyskały sobie trwałe miejsce w przestrzeni publicznej.
Rozwój środków masowego przekazu wiąże się z wynalezieniem druku. W 1454 r. Jan Gutenberg zmodernizował znane ówcześnie metody drukowania – skonstruował maszynę drukarską i zastosował ruchomą czcionkę, co niezwykle przyspieszało przygotowywanie matrycy do druku oraz przyczyniło się do jego upowszechnienia. Udoskonalenie druku zapoczątkowało dynamiczny rozwój prasy. Określenie to, ujmujące współcześnie wszystkie środki masowego przekazu, pochodzi od nazwy maszyny drukarskiej, która w procesie produkcji kolejnych egzemplarzy gazety drukowanej odciskała na papierze wzór przygotowanej wcześniej matrycy. Rozwój prasy drukowanej przypada jednak dopiero na XIX wiek, kiedy to zaczęła być czytana powszechnie.
Na początku XX wieku niemal równocześnie rozwinęły się kinematografia oraz radio umożliwiające przekazywanie informacji na odległość za pomocą fal elektromagnetycznych. Za twórcę radia uważa się Gugliemo Marconiego, któremu w 1896 r. udało się opatentować swój wynalazek, wzorowany na wcześniejszych pracach Nikoli Tesli. Podwaliny do przekazywania informacji za pomocą radia zbudowali także: James Maxwell, który w 1873 r. opracował teoretycznie podstawowe zasady elektromagnetyzmu, oraz Heinrich Hertz, który w 1888 r., posługując się skonstruowanym przez siebie oscylatorem elektrycznym, wytworzył fale elektromagnetyczne, tworząc podstawy rozwoju radiokomunikacji. Do końca I wojny światowej radio wykorzystywano przede wszystkim w celach militarnych i komunikacji morskiej. Jego umasowienie przypada dopiero na lata 20.–30. XX wieku.
Kolejnym osiągnięciem w rozwoju środków masowego przekazu było wynalezienie telewizji umożliwiającej przekazywanie na odległość za pomocą fal radiowych ruchomego obrazu oraz dźwięku. Pierwsza transmisja telewizyjna, z Londynu do Nowego Jorku, odbyła się 27 stycznia 1928 r., natomiast pół roku później – 3 lipca 1928 r. w Londynie odbyła się transmisja telewizyjna w kolorze. Twórcą obydwu tych wynalazków był John Logie Baird. Telewizja uzyskała popularność dopiero po II wojnie światowej, w latach 50. XX wieku, początkowo tylko czarno-biała, później kolorowa.
Najnowszym środkiem komunikowania informacji jest internet, czyli sieć łącząca ze sobą komputery wszystkich użytkowników. Pierwotnie zaprojektowany i wykorzystywany do celów wojskowych jako sieć umożliwiająca komunikowanie informacji w okresie zimnej wojny. Połączenia w powstałej sieci miały być wyznaczane w sposób dynamiczny, komputery odbiorców docelowych miały pozostawać ze sobą w stałym kontakcie dzięki różnym stacjom pośrednim. Miała to być sieć odporna na zniszczenie w przypadku ewentualnego ataku rakietowego ze strony Związku Radzieckiego. Pierwsza sieć ARPANET złożona z kilku komputerów powstała w 1969 r. Stale doskonalona i rozbudowywana w 1983 r. została rozdzielona na część cywilną i wojskową, co dało początek rozwojowi internetu, zapewniającego każdemu możliwość komunikowania, pozyskiwania i nadawania informacji o zasięgu globalnym i w zasadzie bez żadnych ograniczeń.
Środki masowego przekazu oddziałują w różnorodny sposób na swoich odbiorców i życie społeczne, w związku z czym można mówić o różnych funkcjach, które spełniają. Lista funkcji środków masowego przekazu jest dość długa, wśród nich najczęściej wymienia się funkcje: informacyjną, kontrolną, opiniotwórczą, edukacyjną, rozrywkową, integracyjną, propagandową, ekonomiczną.
Funkcja informacyjna – media zajmują się zbieraniem i upowszechnianiem wszelkiego rodzaju informacji na temat wydarzeń politycznych, społecznych, ekonomicznych, kulturalnych, religijnych, sportowych itd.
Funkcja kontrolna – media obserwują i oceniają poczynania osób pełniących odpowiedzialne funkcje oraz działania organów władzy publicznej. Dzięki temu, wyzwalając emocje swoich odbiorców, mogą zapobiegać nadużyciom, a w przypadku ich wykrycia – doprowadzić do ukarania winnych.
Funkcja opiniotwórcza – media kształtują szeroko pojętą opinię publiczną, propagują określony styl życia, system wartości, wzorce postępowania i zachowania, a w konsekwencji ukierunkowują sposób postrzegania i oceniania przedstawianych osób i zdarzeń.
Funkcja edukacyjna – media wzbogacają wiedzę i poszerzają horyzonty; funkcję tę wypełniają głównie media publiczne.
Funkcja rozrywkowa – media mają zapewnić odpoczynek od codziennych spraw oraz rozbawić odbiorców, przez to rozładować napięcie i stres, pozwolić im odprężyć się i zrelaksować.
Funkcja integracyjna – media łączą zróżnicowane światopoglądowo, religijnie, etnicznie, językowo itd. grupy społeczne, przyczyniają się do tworzenia wspólnot złożonych z ludzi, którzy podzielają te same wartości, zasady, opinie i poglądy.
Funkcja propagandowa – media poprzez właściwy dobór informacji, ich kolejność czy czas poświęcony na ich przekazanie (w przypadku prasy drukowanej długość tekstów) oddziałują na sposób postrzegania świata przez swoich odbiorców.
Funkcja ekonomiczna – media służą upowszechnianiu informacji o towarach i usługach, ich zaletach, wartości, miejscach i możliwościach nabycia.
Gwarancje normatywne istnienia i działania środków masowego przekazu
Normatywne gwarancje działania środków masowego przekazu wyraża zasada wolności prasy i innych środków przekazu wyrażona w art. 14 Konstytucji RP, zgodnie z którym „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu”[3]. Otwarta formuła tego przepisu pozwala na jego dynamiczną interpretację. Wskazane w treści art. 14 Konstytucji RP inne środki społecznego przekazu są wynikiem rozwoju nowych narzędzi komunikowania oraz stanowią nową płaszczyznę realizacji konstytucyjnej zasady swobody wypowiedzi.
Odróżnienie przez ustrojodawcę pojęcia prasy od innych środków społecznego przekazu świadczy o tradycyjnym rozumieniu przez niego prasy jako drukowanych publikacji periodycznych opatrzonych tytułem, numerem bieżącym i datą, a nie jako synonimu właściwie wszystkich periodycznych form istniejących w środkach masowego przekazu obejmującego programy radiowe i telewizyjne oraz niektóre formy przekazu przez Internet[4].
Należy podkreślić, że użycie w Konstytucji RP pojęcia środków społecznego przekazu może prowadzić do błędnej wykładni, aczkolwiek mającej podstawy w interpretacji semantycznej, iż zapewnienie wolności prasy nie dotyczy wszystkich środków przekazu, lecz tylko tych środków, oczywiście o charakterze masowym, które mają naturę społeczną. Uznając to sformułowanie za niezręczność terminologiczną, wypada opowiedzieć się za tezą, iż w art. 14 Konstytucji RP zapewniono wolność nie tylko społecznym, ale wszystkim środkom przekazu[5].
Usytuowanie zasady wolności prasy i innych środków przekazu wśród zasad ogólnych Konstytucji RP, a więc norm podstawowych, określających zasadnicze elementy ustroju państwa, samo w sobie stanowi systemowe wzmocnienie tej zasady, wskazując na fundamentalną rolę działalności prasowej w demokratycznym państwie prawnym – dla funkcjonowania demokratycznego państwa prawa istotna jest bowiem debata publiczna za pomocą wolnych środków masowego przekazu[6].
Istotę wolności prasy i innych środków przekazu postrzega się przez pryzmat trzech fundamentalnych elementów: swobody zakładania środków masowego przekazu, swobody prowadzenia działalności medialnej oraz swobody kreowania struktury własnościowej środków masowego przekazu[7]. Swoboda zakładania oznacza możliwość podejmowania działalności bez uprzedniego czy następczego uzyskiwania zgody organów władzy publicznej. Prawodawca ustala w tym zakresie – bardziej precyzyjny – zakaz koncesjonowania prasy, dopuszcza natomiast wprowadzenie wymogu uzyskania koncesji „na prowadzenie” (także założenie) stacji radiowej lub telewizyjnej (art. 54 ust. 2 Konstytucji RP)[8]. Swoboda prowadzenia działalności medialnej sprowadza się do wolnego i nieskrępowanego wyrażania i komunikowania opinii oraz pozyskiwania i przekazywania informacji. Obejmuje zarówno wolność prowadzenia działalności w formie przedsiębiorstwa medialnego, jak również swobodę działalności dziennikarskiej. Pierwsza z tych swobód związana jest ściśle z zasadą wolności działalności gospodarczej, druga natomiast stanowi pochodną szczegółowych konstytucyjnych wolności i praw, przede wszystkim swobody wypowiedzi[9]. Swoboda kreowania struktury własnościowej środków masowego przekazu związana jest z zasadą pluralizmu mediów, która stanowi warunek istnienia rzeczywistej debaty publicznej niezbędnej dla właściwego funkcjonowania demokratycznego państwa prawnego. Wobec powyższego działalność medialną mogą prowadzić zarówno osoby fizyczne, jak i prawne, krajowe i zagraniczne, korzystające z kapitału prywatnego bądź publicznego[10], świeckie oraz kościelne.
Natura prawna art. 14 Konstytucji RP ma charakter złożony. W wymiarze formalnym przepis ten ma charakter zasady ustrojowej, a w wymiarze materialnym stanowi gwarancję (element gwarancji) społeczeństwa obywatelskiego. Zarazem jest dopełnieniem (szczególną gwarancją) wolności wyrażonych w art. 54 Konstytucji RP[11]. W procesie stosowania Konstytucji RP podstawową rolą tego rodzaju zasad ustrojowych (to jest zasad, które – jak w tym przypadku – znajdują pewną kontynuację w bardziej szczegółowych przepisach konstytucyjnych) jest oddziaływanie na ustalanie treści (interpretację) owych przepisów szczegółowych[12].
Wolność mediów wzmacniają gwarancje ponadnarodowe systemu Rady Europy i prawa Unii Europejskiej. Na gruncie systemu Rady Europy wolność mediów została uznana za integralny element przysługującej każdemu swobody wypowiedzi, chronionej na mocy art. 10 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności[13]. Zakres swobody wypowiedzi i wolności mediów doprecyzował Europejski Trybunał Praw Człowieka, którego niezwykle bogate orzecznictwo doprowadziło do ukształtowania się europejskiego standardu swobody wypowiedzi i wolności mediów, uznanego za wspólny dla wszystkich państw europejskich. Na gruncie prawa Unii Europejskiej wolność mediów ujmowana jest przez pryzmat wolności działalności gospodarczej. Sektor mediów ma kluczowe znaczenie przede wszystkim w sferze gospodarczej, dopiero później społecznej i kulturowej. Takie podejście znalazło odzwierciedlenie w polityce medialnej wyznaczonej przez art. 167 i 173 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej[14], które zachęcają państwa członkowskie do współpracy oraz wsparcia działań podejmowanych w sektorze twórczym z poszanowaniem warunków niezbędnych dla zachowania konkurencyjności przemysłu. Fundament otwartego i uczciwego europejskiego rynku medialnego stanowi Dyrektywa o audiowizualnych usługach medialnych[15]. Swobodę wypowiedzi i wolność mediów potwierdza Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej[16], która dookreśla zasady ogólne prawa unijnego.
Relacja środków masowego przekazu oraz swobody wypowiedzi
Zasada wolności prasy i innych środków przekazu jest ściśle powiązana z zasadą swobody wypowiedzi zagwarantowaną w art. 54 Konstytucji RP, stanowi wycinek czy też przejaw wolności słowa, który uzyskał rangę zasady ustrojowej[17]. Swoboda wypowiedzi, od niczego nieuzależniona, autonomiczna wobec jakichkolwiek środków technicznych, może być przecież realizowana w różny sposób. Bez swobody wypowiedzi nie ma mowy o wolności prasy i innych środków przekazu, niemożliwa do urzeczywistnienia jest sytuacja odwrotna. Swobodę wypowiedzi należy rozumieć maksymalnie szeroko, co oznacza, że przysługuje ona każdemu, a nie tylko prasie i innym środkom przekazu, które są środkiem poszerzania kręgu podmiotów uczestniczących w procesie komunikowania się.
Z uwagi na wzajemne relacje obydwu tych przepisów nie budzi wątpliwości, że art. 54 od strony podmiotowej rozwija zasadę ustrojową wyrażoną w art. 14, gwarantując każda wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Zapewniona w art. 14 Konstytucji RP wolność prasy i innych środków społecznego przekazu w istocie stanowi podkreślenie znaczenia szczególnego przejawu wolności wyrażonej w art. 54 Konstytucji RP. Należy podkreślić, że wolność wyrażania poglądów, pozyskiwania i rozpowszechniania informacji są elementami wolności osobistej, co oznacza, że są właściwe każdemu człowiekowi. Ze swobody wypowiedzi mogą korzystać również „zespoły ludzi i poszczególne osoby zajmujące się działalnością dziennikarską” składające się na pojęcie prasy w ujęciu podmiotowym, które stanowią swego rodzaju trzon wolności prasy i konieczny element jej funkcjonowania[18].
W swoim zasadniczym zakresie zasada wolności prasy jest pochodną ogólnej wolności wypowiedzi deklarowanej w art. 54 Konstytucji RP, stanowi szczególny w aspekcie przedmiotowym przejaw wolności słowa. Wniosek taki wynika bezpośrednio z treści art. 54 Konstytucji RP, który w ramach ogólnej zasady swobody wypowiedzi deklarowanej w ust. 1 przewiduje ujęte w ust. 2 regulacje szczególne, odnoszące się bezpośrednio do istoty wolności prasy i innych środków przekazu – zakaz cenzury prewencyjnej środków społecznego przekazu oraz zakaz koncesjonowania prasy. Przy czym art. 14 nie jest jedynie powtórzeniem treści art. 54, gdyż obie wolności mają charakter komplementarny, albowiem wolność mediów wzmacnia wolność wypowiedzi (przez tworzenie płaszczyzny pluralistycznego dyskursu umożliwiającego samorealizację jednostki), ale i wolność wypowiedzi wzmacnia wolność mediów[19]. Przepis art. 14 współkształtuje zatem zawartość treściową art. 54, ale jednocześnie wykracza poza jego sens normatywny.
Uniwersalna pod względem przedmiotowym (bo odnosząca się do wszelkich form wypowiedzi) oraz podmiotowym (bo przysługująca każdemu) wolność wyrażania swoich poglądów, a także pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, o jakiej mowa w art. 54 Konstytucji RP, konkretyzuje się w pewien sposób w traktowanej jako prawnokonstytucyjna zasada ustrojowa wolności prasy i innych środków społecznego przekazu oraz stanowiącej z kolei konkretyzację tej zasady instytucjonalnej zasadzie wolności słowa w radiofonii i telewizji (art. 213 ust. 1 Konstytucji RP), na straży której stoi Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji[20].
Obowiązek zapewnienia wolności prasy i innych środków społecznego przekazu spoczywa na państwie, na co jednoznacznie wskazują sformułowania: „Rzeczpospolita Polska zapewnia…” (art. 14) i „każdemu zapewnia się...” (art. 54 ust. 1). Zapisy te nie precyzują jednak, na czym konkretnie miałyby polegać owe obowiązki, nie formułują także sposobów, w jakich organy państwowe powinny umożliwiać prasie i innym środkom społecznego przekazu wykonywanie ich funkcji i zadań. Enumeratywne wyliczenie takich sposobów byłoby zresztą niemożliwe. Wydaje się zatem, że powinny to być wszelkie działania dostępne organom państwowym i możliwe przez nie do realizacji[21]. Państwo zobowiązane jest do podejmowania działań na rzecz zapobiegania i eliminowania zagrożeń wolności prasy i innych środków społecznego przekazu. Dotyczy to w pierwszej kolejności działań o charakterze regulacyjnym i organizacyjno-nadzorczym zmierzających do zapewnienia faktycznego pluralizmu mediów, w szczególności działań z zakresu prawa konkurencji mających na celu przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji kapitałowej i własnościowej na rynku medialnym[22]. Poza tym państwo określa granice wolności prasy i innych środków społecznego przekazu w celu niedopuszczenia do naruszenia wolności i praw jednostki oraz interesu publicznego. Ograniczenia te nie mogą jednak przybierać formy cenzury prewencyjnej. Wszystkie podmioty korzystające ze swobody wypowiedzi mogą jednak podlegać cenzurze represyjnej, czyli odpowiadać na warunkach prawem określonych za dokonane już przekroczenie jej granic[23]. Obowiązki negatywne wiążą się z powstrzymywaniem się od działań ograniczających wolność prasy i innych środków społecznego przekazu, ograniczających swobodę ich zakładania, swobodę prowadzenia działalności medialnej, a także swobodę kreowania struktury własnościowej środków masowego przekazu.
Zasada wolności prasy i innych środków społecznego przekazu, jak każda inna zasada konstytucyjna, nie ma charakteru absolutnego i może podlegać ograniczeniom. Koniecznym dopełnieniem norm wyrażonych w art. 14 i 54 jest zatem art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, zawierający ogólną klauzulę limitacyjną, w którą wpisane są immanentne ograniczenia wynikające z innych norm, zasad i wartości konstytucyjnych. Należy podkreślić, że generalnie niezwykle pozytywnej z punktu widzenia demokratycznego państwa i pluralistycznego społeczeństwa roli prasy i innych środków społecznego przekazu towarzyszą daleko idące niebezpieczeństwa naruszenia wolności i praw podmiotowych oraz innych wartości konstytucyjnych[24].
Stosownie do treści art. 31 ust. 3 Konstytucji RP ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Przy czym ograniczenia te nie mogą naruszać istoty ograniczanych wolności i praw. Wynika stąd, że ograniczenia swobody wypowiedzi oraz wolności prasy i innych środków społecznego przekazu wynikające z ogólnej klauzuli limitacyjnej mogą zostać wprowadzone, jeżeli spełnione są łącznie 4 kryteria: legalności, celowości, konieczności, proporcjonalności.
Należy podkreślić, że przepis art. 31 ust. 3 Konstytucji RP ma charakter zasady ogólnej, stosowanej nie tylko wtedy, gdy przepis będący podstawą wolności lub prawa wyraźnie przewiduje dopuszczalność ich ograniczenia, ale także wtedy, gdy przepis będący podstawą wolności lub prawa nie wspomina o możliwości wprowadzenia ograniczeń[25]. Z postanowień art. 14 Konstytucji RP nie może zatem wynikać nadrzędność zasady wolności prasy i innych środków społecznego przekazu nad innymi zasadami konstytucyjnymi, w szczególności nad chronionymi konstytucyjnie prawami jednostki, ani też nie można z tej regulacji wywodzić uprawnienia do nieuzasadnionego, a więc sprzecznego z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP ograniczenia wolności i praw konstytucyjnych[26].
Wpływ środków masowego przekazu na kształtowanie się systemu wartości
Środki masowego przekazu nie pozostają dla człowieka obojętne, wpływają na każdy aspekt życia człowieka. Prezentowanie mu różnych modeli życia wywołuje chęć naśladowania, czyli upodobniania się do prezentowanych wizji pod względem wyglądu, sposobu bycia, komunikowania się, przekonań i zachowań. Przekazy medialne determinują wybieranie i kierowanie się w życiu określonym systemem wartości, a w konsekwencji kształtowanie się różnych postaw i zachowań, z reguły zgodnych z wizją decydentów środków masowego przekazu. Działania takie nie są przypadkowe – w zależności od tego, jaką wartość człowiek postawi jako centralną w swoim życiu, taki będzie styl jego życia i postępowania.
Z reguły oddziaływanie mediów jest silne, kształtują one wyobrażenia ludzi o rzeczywistości. Ów wpływ jest tym większy, im odleglejszych wydarzeń i ludzi dotyczy, ponieważ człowiek nie ma możliwości sprawdzenia, jak jest w rzeczywistości. Poza tym siła wpływu mediów zależy również od tego, na ile zgodne z prawdą są doniesienia medialne, a także na ile świeże są sprawy, do których się odnoszą i wobec których brak jest ugruntowanych postaw. W rezultacie kształtują wyobrażenia na temat tego, co według nich jest ważne. Media wpływają nie tyle na to, o czym się myśli, ile raczej na to, w jaki sposób się myśli. Im niższy jest poziom kompetencji medialnych, tym większe prawdopodobieństwo, że to właśnie media będą głównym czynnikiem decydującym o interpretacji i sposobie rozumienia przekazywanych treści[27]. Siła i częstotliwość oddziaływania mediów na człowieka jest niewątpliwie duża, a zwiększa się jeszcze w przypadku osób młodych i bardzo młodych, znajdujących się w fazie kształtowania psychiki i osobowości, w fazie, która cechuje się rozchwianiem emocjonalnym, brakiem stałego systemu wartości i norm, buntem i negacją zastanego świata. Często prowadzi to do rozmywania granic pomiędzy dobrem a złem, prawdą i fałszem, nie pozwala na w pełni krytyczne przyjmowanie informacji czy opinii i co za tym idzie – zwiększa podatność na wszelkie wpływy. Konsekwencją tego są nieustanne próby zmarginalizowania Kościoła katolickiego jako strażnika godności człowieka, uniwersalnych norm i wartości, moralności publicznej, ładu społecznego, ale także tożsamości narodowej zakorzenionej w tysiącletniej historii i kulturze mającej chrześcijański rodowód.
Rola środków masowego przekazu w społeczeństwie demokratycznym
Środki masowego przekazu są areopagiem współczesnych czasów, rodzajem forum, na którym mogą być prezentowane i roztrząsane sprawy budzące publiczne zainteresowanie. Dzięki nim odbiorcy przekazów medialnych mają możliwość zapoznania się z szerokim wachlarzem informacji i poglądów, które pozwalają im na świadomy i odpowiedzialny udział w życiu publicznym. Przekazywanie informacji i poglądów jest niezbędnym warunkiem demokracji, ponieważ ta wymaga zagwarantowania obywatelom możliwości uczestnictwa w sprawach publicznych. Takie uczestnictwo byłoby niemożliwe, gdyby obywatele nie mieli szybkiego dostępu do rzetelnych, pełnych i wiarygodnych informacji i poglądów na temat wszystkich zagadnień będących przedmiotem publicznego zainteresowania[28].
Wolność prasy i innych środków społecznego przekazu stanowi gwarancję i podkreślenie demokratycznego charakteru ustroju państwa. Środki masowego przekazu w takim państwie są narzędziem koniecznego przecież dyskursu obywatelskiego, wymiany informacji i poglądów oraz kontroli społecznej wobec osób sprawujących władzę. Ma to także istotne znaczenie dla realizacji „zasady zwierzchnictwa Narodu, dla zapewnienia obywatelom świadomego i czynnego udziału w realizacji władzy państwowej, czego nie można osiągnąć w warunkach ograniczania prawa do informacji, utrudnień w zdobywaniu wiedzy o stanie państwa, jego problemach, o funkcjonowaniu jego organów i agend rządowych”[29]. Dostępność informacji o stanie państwa, o jego problemach, o działalności instytucji publicznych i zachowaniach osób, którym została powierzona odpowiedzialność za kształt polityki państwa i dobro wspólne, ma umożliwiać obywatelom kontrolę władz publicznych oraz racjonalne wykorzystywanie przysługujących im uprawnień, a przez to zapewniać możliwość wywierania wpływu na prowadzoną politykę[30]. Swoboda wypowiedzi oraz wolność prasy i innych środków społecznego przekazu determinują jawność życia społecznego, kontrolę działalności państwa oraz instytucji publicznych[31].
Dzięki środkom masowego przekazu władze: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza znajdują się pod ciągłą obserwacją dziennikarzy i opinii publicznej. Wobec tego media zyskały miano czwartej władzy, która na bieżąco kontroluje inne władze oraz informuje społeczeństwo o wszelkich uchybieniach i przypadkach naruszania prawa. Trudno dzisiaj o lepszy środek kontroli władzy, piętnowania patologii życia publicznego, niegospodarności czy braku kompetencji osób, którym została powierzona troska o dobro wspólne, pełniąc funkcję korygującą wszelkie nieprawidłowości życia publicznego oraz inicjując podjęcie działań zmierzających do ich wyeliminowania. W tym sensie są stróżem demokracji.
Zasada wolności prasy i innych środków społecznego przekazu ma istotne znaczenie dla realizacji zasady pluralizmu oraz społeczeństwa obywatelskiego. Pluralizm odzwierciedla istniejące w społeczeństwie różnice, ukazując jego bogactwo i różnorodność, poszerza zakres wolności odbiorcy, który ma możliwość dokonania wyboru nie tylko tego, co chce czytać, słuchać czy oglądać, ale także tego, gdzie, kiedy i w jaki sposób będzie mógł to zrobić. Przejawia się w dużej ilości niezależnych i autonomicznych względem siebie oraz względem państwa mediów, jak również w różnorodności treści dostarczanej odbiorcom. Dzięki temu możliwe jest prezentowanie różnych wizji świata wynikających z przyjętej aksjologii. Zasada pluralizmu stanowi gwarancję obecności treści religijnych w przekazach medialnych. „Istnienie rywalizujących ze sobą środków masowego przekazu stwarza możliwość dotarcia do każdej informacji i każdego poglądu, a przez to zbliżenia się do prawdy. Przedstawianie zróżnicowanych informacji i poglądów, wieloaspektowego ukazywania poruszanych zagadnień w całej ich złożoności, pozwala uzyskać pełną i uczciwą informację oraz dotrzeć i skonfrontować ze sobą diametralnie różne poglądy. To z kolei umożliwia człowiekowi świadome uczestnictwo w życiu publicznym i angażowanie się w rozmaite inicjatywy będące przejawem aktywności obywatelskiej”[32]. Zaprzeczeniem pluralizmu jest skupienie własności przez państwo lub podmiot prywatny, a więc monopolizacja mediów. Koncentracja własności prowadzi nie tylko do obniżenia poziomu przekazywanych treści, ale także do tego, że niektóre informacje świadomie są pomijane, inne komercjalizowane i ujednolicane w celu przyniesienia jak największych zysków. Każda próba monopolizacji rynku medialnego utrudnia swobodny przepływ informacji i stanowi poważne zagrożenie dla pluralistycznego rynku informacji i poglądów[33]. Skoncentrowanie własności środków masowego przekazu w rękach wąskiej grupy osób nie sprzyja swobodzie wypowiedzi i nie gwarantuje dostępu do zróżnicowanych pod każdym względem informacji i poglądów zaspakajającego różnorodne gusta i potrzeby swoich odbiorców.
Akty normatywne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483 z późn. zm.
Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 r., Dz. U. 1993, nr 61, poz. 284.
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z dnia 25 marca 1957 r., wersja skonsolidowana, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex%3A12012E%2FTXT, data dostępu: 12 września 2021 r.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/1808 z dnia 14 listopada 2018 r. zmieniająca dyrektywę 2010/13/UE w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących świadczenia audiowizualnych usług medialnych (dyrektywa o audiowizualnych usługach medialnych) ze względu na zmianę sytuacji na rynku, Dz. Urz. UE L 2018, nr 303, s. 69 z 28 listopada 2018 r.
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej przyjęta w Nicei 7 grudnia 2000 r., https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex%3A12012P%2FTXT, data dostępu: 12 września 2021 r.
Orzecznictwo
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 października 2006 r., P 10/06, LEX nr 210825.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 maja 2008 r., SK 43/05, LEX nr 376365.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 listopada 2010 r., K 13/07, LEX nr 612153.
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2008 r., III KK 234/07, LEX nr 444478.
Literatura
Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012.
Ferenc-Szydełko E., Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2010.
Garlicki L., Sarnecki P., Komentarz do art. 14, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. I, L. Garlicki, M. Zubik (red.), Warszawa 2016.
Lis W., Działalność katolickich środków masowego przekazu przejawem pluralizmu i gwarancją demokracji, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2012, t. 15.
Lis W., Wolność prasy i innych środków społecznego przekazu jako zasada ustrojowa, „Studia Medioznawcze” 2012, nr 4.
Lis W., Wolność wypowiedzi gwarancją demokracji, „Studium Vilnense A” 2010, vol. 7.
Prauzner T., Wpływ nowoczesnych mass mediów na osobowość człowieka, „Edukacja–Technika–Informatyka” 2010, nr 2.
Sadomski J., Komentarz do art. 14, [w:] Konstytucja RP, t. I, Komentarz do art. 1-86, M. Safjan, L. Bosek (red.), Warszawa 2016.
Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009.
Sobczak J., Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008.
Sokolewicz W., Prasa i konstytucja, Warszawa 2011.
Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000.
Wojciech Lis – doktor habilitowany nauk prawnych, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Jego zainteresowania naukowe mają charakter interdyscyplinarny, koncentrują się przede wszystkim wokół zagadnień dotyczących ochrony wolności i praw człowieka, bezpieczeństwa państwa, prawa administracyjnego i prawa medycznego, w tym ochrony praw pacjenta, prawa rodzinnego i zagadnień bioetycznych, a także komunikacji społecznej i swobody wypowiedzi. Badania naukowe łączy z praktyką radcy prawnego.
[1] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2008 r., III KK 234/07, LEX nr 444478.
[2] W. Lis, Działalność katolickich środków masowego przekazu przejawem pluralizmu i gwarancją demokracji, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2012, t. 15.
[3] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483 z późn. zm.
[4] B. Banaszak, Komentarz do art. 14, punkt 3, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, B. Banaszak, Warszawa 2012
[5] J. Sobczak, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008, s. 72
[6] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 maja 2008 r., SK 43/05, LEX nr 376365
[7] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 listopada 2010 r., K 13/07, LEX nr 612153
[8] L. Garlicki, P. Sarnecki, Komentarz do art. 14, punkt 11, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Tom I, L. Garlicki, M. Zubik (red.), Warszawa 2016
[9] J. Sadomski, Komentarz do art. 14, Nb 18, [w:] Konstytucja RP, t. I, Komentarz do art. 1-86, M. Safjan, L. Bosek (red.), Warszawa 2016.
[10] P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000, s. 26.
[11] Zgodnie z art. 54 Konstytucji RP „1. Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. 2. Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej”.
[12] L. Garlicki, P. Sarnecki, Komentarz do art. 14, punkt 18, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. I, L. Garlicki, M. Zubik (red.), Warszawa 2016.
[13] Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 r., Dz. U. 1993, nr 61, poz. 284.
[14] Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z dnia 25 marca 1957 r., wersja skonsolidowana, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex%3A12012E%2FTXT, data dostępu: 12 września 2021 r.
[15] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/1808 z dnia 14 listopada 2018 r. zmieniająca dyrektywę 2010/13/UE w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących świadczenia audiowizualnych usług medialnych (dyrektywa o audiowizualnych usługach medialnych) ze względu na zmianę sytuacji na rynku, Dz. Urz. UE L 2018, nr 303, s. 69 z 28 listopada 2018 r.
[16] Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej przyjęta w Nicei 7 grudnia 2000 r., https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex%3A12012P%2FTXT, data dostępu: 12 września 2021 r.
[17] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 października 2006 r., P 10/06, LEX nr 210825.
[18] W. Lis, Wolność prasy i innych środków społecznego przekazu jako zasada ustrojowa, „Studia Medioznawcze” 2012, nr 4, s. 25.
[19] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 maja 2008 r., SK 43/05, LEX nr 376365.
[20] W. Sokolewicz, Prasa i konstytucja, Warszawa 2011, s. 94.
[21] W. Lis, Wolność prasy…, dz. cyt., s. 28
[22] J. Sadomski, Komentarz do art. 14, Nb 20, [w:] Konstytucja RP, dz. cyt.
[23] B. Banaszak, Komentarz do art. 14, punkt 7, [w:] tegoż, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012.
[24] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 października 2006 r., P 10/06, LEX nr 210825.
[25] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 października 2006 r., P 10/06, LEX nr 210825.
[26] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 listopada 2010 r., K 13/07, LEX nr 612153.
[27] T. Prauzner, Wpływ nowoczesnych mass mediów na osobowość człowieka, „Edukacja–Technika–Informatyka” 2010, nr 2, s. 48.
[28] W. Lis, Wolność prasy…, dz. cyt., s. 19.
[29] W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 23-24.
[30] W. Lis, Wolność wypowiedzi gwarancją demokracji, „Studium Vilnense A” 2010, vol. 7, p. 30.
[31] E. Ferenc-Szydełko, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2010, s. 20.
[32] W. Lis, Działalność katolickich środków masowego przekazu przejawem pluralizmu i gwarancją demokracji, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2012, t. 15.
[33] W. Lis, Wolność wypowiedzi… dz. cyt., p. 32.
