Wprowadzenie

Art. 53 ust. 2 Konstytucji RP gwarantuje wolność wyboru religii, którą ktoś chce wyznawać. Przynależność do kościoła lub innego związku wyznaniowego zobowiązuje do przestrzegania wewnętrznego prawa danej wspólnoty; jest powiązana z konkretnymi prawami i obowiązkami. Ochrona lub dochodzenie tych praw nie odbywa się już jednak na gruncie sądownictwa państwowego. Jest to możliwe tylko w oparciu o system sprawiedliwości obowiązujący w danym kościele lub wspólnocie religijnej. I tak można wskazać sądownictwo kościołów: katolickiego, prawosławnego, protestanckiego, anglikańskiego. Również w judaizmie i islamie funkcjonują sądy wyznaniowe¹.

W oparciu o dane Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 2 grudnia 2020 roku można wskazać w Polsce sto siedemdziesiąt pięć kościołów i innych związków wyznaniowych. Ponieważ niemożliwe jest omówienie pojęcia sąd kościelny w tak licznej i różnorodnej grupie, prezentacja zagadnienia została ograniczona tylko do Kościoła katolickiego.

Sąd kościelny (inaczej trybunał kościelny) to osoba lub osoby, prawnie wyposażone we władzę sądową, którym powierza się rozpatrzenie i rozstrzygnięcie sprawy sądowej². Zakres kościelnej władzy sądowej ogranicza się w praktyce do spraw dotyczących funkcjonowania Kościoła, wypełniania jego zadań przez wiernych, pozycji prawnej osób w Kościele, a także wszelkich spraw, w których przynajmniej jedna ze stron należy do Kościoła katolickiego³. Każdy biskup diecezjalny jest zobowiązany do ustanowienia na terenie swojej diecezji trybunału kościelnego, który w jego imieniu będzie wykonywał władzę sądowniczą. Oprócz sądów kościelnych ustanowionych w diecezjach istnieją jeszcze inne trybunały (np. Stolicy Apostolskiej), które zostaną szczegółowo zaprezentowane w dalszej części publikacji. To samo dotyczy pozycji sądów kościelnych w odniesieniu do państwowego wymiaru sprawiedliwości. W tym miejscu należy tylko dodać, że w Polsce uznawane jest prawo Kościoła katolickiego do wykonywania własnej jurysdykcji na podstawie art. 5 Konkordatu zawartego 28 lipca 1993 roku między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską. Zgodnie z art. 10 ust. 3 Konkordatu orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego, a także w innych sprawach małżeńskich przewidzianych w prawie kanonicznym, należy do wyłącznej kompetencji władzy kościelnej. Wyroki sądów kościelnych nie mają jednak skutków na forum prawa polskiego.

Słowa kluczowe:

sąd kościelny, trybunał kościelny, sąd metropolitalny, trybunały Stolicy Apostolskiej, stwierdzenie nieważności małżeństwa, kanoniczne procesy małżeńskie

Spis treści

1. Istota
2. Historyczne ujęcie
3. Stan rzeczy
4. Regulacje prawne
5. Aspekty praktyczne
6. Przypisy
7. Bibliografia
8. O autorze

Istota (filozoficzna/aksjologiczna/teologiczna/itd.)

W Kościele wszyscy są wezwani do przestrzegania prawa naturalnego, prawa moralnego oraz prawa ustanowionego przez ludzi. Sądownictwo jest jednym z istotnych aspektów życia wspólnotowego Kościoła w wymiarze prawno-organizacyjnym. Ustawodawca, stanowiąc prawo kościelne, musi dążyć do sprawiedliwości, skutecznie chronić ustanowiony porządek prawny oraz przywracać go, gdyby został naruszony. Kościelna władza sądownicza ma nie tylko zabezpieczać sprawiedliwość, ale także chronić inne wartości, takie jak prawda obiektywna, zbawienie wszystkich ludzi, dobro Kościoła. O szczególnym charakterze kościelnego wymiaru sprawiedliwości decyduje słuszność kanoniczna.

Papież Paweł VI wyjaśnił, że słuszność kanoniczna jest zasadą rządzącą prawem Kościoła i jego instytucjami, kierującą nim od wewnątrz, wyrastającą z natury Kościoła, wyznaczającą charakter prawa kościelnego i wskazującą na jego pastoralny charakter. Opiera się ona na wyższej sprawiedliwości, mając na uwadze duchowy cel; osładza surowość prawa, a czasem zaostrza pewne kary⁴.

Kościelny wymiar sprawiedliwości zobowiązany jest do przestrzegania zasady legalności. Oznacza to, że wszyscy wierni dysponują prawem do legalnego dochodzenia i obrony przysługujących im w Kościele uprawnień na właściwym forum kościelnym zgodnie z przepisami prawa. W przypadku, gdyby zostali wezwani przed sąd przez kompetentną władzę, mają prawo być sądzeni z zachowaniem przepisów prawa, stosowanych ze słusznością kanoniczną. Wreszcie, wiernym przysługuje prawo, aby nie nakładano na nich kar kanonicznych, jak tylko zgodnie z przepisami ustawy (por. kan. 221 KPK).

Historyczne ujęcie

Już w czasach apostolskich pojawiła się konieczność rozstrzygania sporów pomiędzy chrześcijanami. Do tego problemu odniósł się św. Paweł, który zabronił dochodzenia sprawiedliwości przed trybunałami pogańskimi i zalecił szukanie sprawiedliwości u sędziów chrześcijańskich. W swoich pismach udzielał wskazówek dotyczących procedury sądowej i osobiście występował w roli sędziego. Wczesnochrześcijańskie piśmiennictwo zawiera kolejne informacje o wykonywaniu władzy sądowej w kościele w zakresie spraw spornych i karnych.

Od czasów starożytnych rolę sędziów w Kościele pełnili biskupi, których wspierali inni duchowni. W ważniejszych sprawach odwoływano się do metropolity lub synodu prowincjonalnego. Za najważniejszą instancję apelacyjną uważano Biskupa Rzymu. Procedura sądowa była na początku prosta i ukierunkowana na osiągnięcie sprawiedliwości. Z biegiem czasu proces kościelny, bazując na formach procesu rzymskiego, zaczął przybierać określoną i bardziej rozbudowaną formę.

W okresie bliskiej współpracy państw chrześcijańskich z Kościołem sądy kościelne cieszyły się dużą autonomią. Uznawano ich kompetencję nie tylko w sprawach kościelnych, ale także w sprawach doczesnych. Wraz z rozwojem ustawodawstwa i sądownictwa państwowego zakres rozpatrywanych spraw w sądach kościelnych uległ pomniejszeniu i ograniczeniu.

Wpływ na kanoniczne prawo procesowe wywarło prawo rzymskie oraz germańskie. Instytucje procesowe przyjęte z tych systemów prawnych były w Kościele dostosowane do ducha chrześcijańskiego. Wiele też instytucji procesowych w Kościele wypracowano samodzielnie.

W Polsce pierwsze wzmianki dotyczące sądownictwa kościelnego pochodzą z XII wieku. Od początku XIII wieku można mówić już o jej normalnym i właściwym funkcjonowaniu. Synod we Wrocławiu w 1284 roku polecił biskupom ustanowienie oficjałów przy swoich kościołach katedralnych. Zadaniem oficjała było wykonywanie władzy sądowej w imieniu biskupa. W XIV wieku już we wszystkich diecezjach istniał urząd oficjała.

Oficjał stał na czele oficjalatu, w którego skład wchodzili: oficjał; jego zastępca - sędzia surogat; pisarz – notariusz; oskarżyciel publiczny – instygator; obrońca węzła małżeńskiego (od połowy XVIII wieku); woźny i kursor. W niektórych sprawach uczestniczyli adwokaci. Oficjalat używał pieczęci z herbem biskupa. Na przełomie XIX/XX wieku oficjalaty zostały przekształcone w sądy kościelne.

Stan rzeczy

W Polsce funkcjonuje czternaście sądów metropolitalnych. Sądów diecezjalnych jest dwadzieścia sześć¹.

Ustawodawstwo regulujące ustanowienie i funkcjonowanie sądów kościelnych zawarte jest w Kodeksie Prawa Kanonicznego (cytowany dalej jako KPK) w kan. 1400-1500. Zasady prowadzenia poszczególnych procesów określają następujące kanony: zwykły proces sporny – kan. 1501-1655; ustny proces sporny – kan. 1656-1670; proces małżeński – kan. 1671-1707; sprawy o orzeczenie nieważności święceń – kan. 1708-1712; proces karny – kan. 1717-1731. Trybunały Stolicy Apostolskiej kierują się szczegółowymi normami zawartymi m.in. w Konstytucji Apostolskiej Pastor bonus, art. 117-130, oraz prawem własnym.

Sądy kościelne można podzielić na kilka rodzajów: 1) ze względu na pochodzenie: z prawa Bożego (trybunały papieskie i biskupie) oraz z prawa kościelnego (trybunały diecezjalne, metropolitalne, zakonne); 2) ze względu na skład osobowy: jednoosobowe (występuje w nich jeden sędzia) oraz kolegialne (składające się z zespołu sędziów) - trybunałowi kolegialnemu trzech sędziów są zastrzeżone sprawy sporne (nieważność święceń kapłańskich i nieważność węzła małżeńskiego) oraz sprawy karne o przestępstwa, które mogą pociągnąć za sobą karę wydalenia ze stanu duchownego oraz o wymierzenie lub stwierdzenie ekskomuniki; 3) ze względu na charakter władzy sądowej: zwyczajne (ich władza wynika z samego prawa) oraz delegowane (władza z nadania); 4) ze względu na zakres rozpatrywanych spraw: powszechne (powołane z zasady do rozpatrywania wszystkich spraw, z wyjątkiem wyraźnie zastrzeżonych) oraz specjalne (ustanowione do sądzenia spraw określonych); 5) ze względu na terytorium, w odniesieniu do którego sprawują władzę sądową: diecezjalne, międzydiecezjalne, metropolitalne oraz Stolicy Apostolskiej; 6) ze względu na stosunek hierarchiczny: równorzędne, podległe (tzn. niższe), nadrzędne (czyli wyższe) oraz najwyższe; 7) ze względu na kolejność rozpatrywań sądowych: pierwszej, drugiej, ewentualnie dalszej instancji; instancja druga i dalsza są instancjami apelacyjnymi.

Najliczniejszymi sądami kościelnymi są te, które zostały powołane w poszczególnych diecezjach przez biskupów (sądy biskupie lub diecezjalne) oraz w metropoliach (sądy metropolitalne). Wynika to z obowiązku, jaki na biskupa nakłada prawo, aby w swojej diecezji ustanowił wikariusza sądowego, czyli oficjała, ze zwyczajną władzą sądzenia (określenie oficjał lub wikariusz sądowy można stosować zamiennie). Nie zmienia to faktu, że w każdej diecezji i dla wszystkich spraw, z wyjątkiem wyraźnie wyłączonych przez prawo, sędzią pierwszej instancji jest biskup diecezjalny (kan. 418 § 1 KPK).

Strukturę sądu kościelnego w diecezji lub metropolii tworzą różne urzędy (np. oficjał, sędziowie diecezjalni, audytorzy, promotor sprawiedliwości, obrońca węzła małżeńskiego, notariusz, biegli, adwokaci kościelni). Najważniejszym jest urząd oficjała. Może nim być tylko kapłan. To on w imieniu biskupa kieruje pracą całego sądu kościelnego. Władzę sądową oficjał wykonuje jako sędzia trybunału jednoosobowego lub w trybunale kolegialnym, jako przewodniczący. Biskup diecezjalny może w sądzie powołać również jednego lub kilku wiceoficjałów (pomocniczych wikariuszy sądowych), którzy będą wspierać oficjała w wykonywaniu jego obowiązków. Oni również muszą być duchownymi.

Kolejną grupę pracowników sądu kościelnego stanowią sędziowie diecezjalni. Są to duchowni powołani do pełnienia tej funkcji przez biskupa diecezjalnego. Za zgodą Konferencji Episkopatu mogą być nimi również osoby świeckie. Liczba sędziów powinna być proporcjonalna do ilości spraw rozpatrywanych w danym sądzie kościelnym. Ich minimalna liczba to dwóch, aby w trybunale kolegialnym (minimalnie trzech sędziów) razem z oficjałem lub wiceoficjałem mogli orzekać w sprawie.

W sądzie mogą być też ustanowieni audytorzy, tak duchowni, jak i świeccy. Ich zadaniem jest współpraca z sędzią diecezjalnym w zbieraniu materiału dowodowego w procesach.

Promotor sprawiedliwości, określany również jako rzecznik sprawiedliwości, w sądzie kościelnym ma za zadanie bronić dobra publicznego w sprawach karnych i w sprawach spornych. W procesach spornych (np. proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa) występuje on sporadycznie. W procesach karnych występuje natomiast zawsze i jego zadaniem jest sporządzenie aktu oskarżenia. Funkcję promotora może pełnić duchowny lub świecki.

Obrońca węzła uczestniczy w sprawach małżeńskich oraz w sprawach o nieważność święceń. W procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa przedstawia i proponuje on wszystko, co w sposób rozumny może być przytoczone przeciw nieważności. W postępowaniu o uzyskanie dyspensy papieskiej w przypadku małżeństwa zawartego, a niedopełnionego jego zadaniem jest wskazanie argumentów przemawiających za dopełnieniem związku. Może nim być duchowny lub świecki.

Notariusz sądu bierze udział w każdym procesie. Bez jego podpisu akta sądowe należy uznać za nieważne. Jego podpis nadaje aktom sądowym charakter urzędowy. Do pełnienia tej funkcji można powołać duchownego lub świeckiego.

W procesach kościelnych mogą też występować eksperci z różnych dziedzin, których prawo kanoniczne określa mianem biegłych. Najczęściej są nimi osoby świeckie. Ich zadaniem jest sporządzanie ekspertyz na podstawie zlecenia sędziego diecezjalnego.

Zadaniem adwokatów kościelnych jest pomoc prawna stronom procesowym. Są zatwierdzani w sądzie przez biskupa diecezjalnego spośród duchownych lub świeckich. Ich udział w sprawach małżeńskich jest fakultatywny. W sprawach karnych natomiast oskarżony musi mieć adwokata, którego sam wybrał, lub mianowanego z urzędu.

Oprócz sądów diecezjalnych i metropolitalnych istnieją cztery Trybunały Stolicy Apostolskiej: Rota Rzymska, Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej, Trybunał Kongregacji Nauki Wiary, Trybunał Penitencjarii Apostolskiej.

Rota Rzymska jest zwyczajnym trybunałem ustanowionym przez Biskupa Rzymskiego do przyjmowania apelacji. Sądzi w pierwszej instancji: 1) biskupów w sprawach spornych; 2) opata prymasa lub opata przełożonego kongregacji monastycznej i najwyższego przełożonego instytutów zakonnych na prawie papieskim; 3) diecezje czy też inne kościelne osoby, fizyczne lub prawne, które nie mają niższego przełożonego od Biskupa Rzymskiego; 4) sprawy, które zlecił jej Biskup Rzymski. W drugiej instancji: sprawy, które zostały osądzone przez zwyczajne trybunały pierwszej instancji, a następnie, w wyniku prawnej apelacji, wniesione do Stolicy Świętej. W trzeciej lub dalszej instancji: sprawy już rozpatrzone przez samą Rotę Rzymską bądź przez jakiekolwiek inne trybunały, chyba że sprawa została ostatecznie osądzona.

Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej ma charakter sądowo-administracyjny. Z urzędu sprawuje nadzór nad całym sądownictwem kościelnym. Zadania swoje realizuje poprzez dwie sekcje: sądową i administracyjną. Od decyzji Sygnatury nie ma odwołania. Trybunał rozpatruje: skargi o nieważność wyroku, prośby o przywrócenie do stanu poprzedniego i inne odwołania przeciwko wyrokom rotalnym; rekursy w sprawach dotyczących stanu osób, jeśli Rota Rzymska odmówiła przyjęcia tych spraw do ponownego rozpatrzenia; zarzuty stronniczości i inne sprawy przeciwko audytorom Roty Rzymskiej; konflikty kompetencyjne pomiędzy trybunałami. Trybunał ten rozpatruje także rekursy przeciwko szczególnym aktom administracyjnym, wydanym lub aprobowanym przez dykasterie Kurii Rzymskiej, jeśli akty te naruszyły jakąś ustawę. W takich przypadkach Sygnatura może rozpatrzyć bezprawność aktu oraz sprawę o naprawienie szkód spowodowanych takim bezprawnym aktem.

Trybunał Kongregacji Nauki Wiary osądza przestępstwa przeciw wierze oraz najcięższe przestępstwa popełnione przeciwko obyczajom lub przy sprawowaniu sakramentów i, jeśli zachodzi potrzeba, stwierdza lub nakłada sankcje kanoniczne zgodnie z prawem, zarówno powszechnym, jak i własnym. W przypadku tych przestępstw Kongregacja Nauki Wiary ma prawo sądzić kardynałów, patriarchów, legatów Stolicy Apostolskiej, biskupów, a także inne osoby fizyczne.

Do kompetencji Penitencjarii Apostolskiej należą wszystkie sprawy, które dotyczą zakresu wewnętrznego (w tym tajemnicy spowiedzi) oraz sprawy związane z odpustami. W zakresie wewnętrznym Penitencjaria udziela rozgrzeszeń, dyspens, zamiany, sanacji, darowania oraz innych łask.

Regulacje prawne (ustawodawstwo, orzecznictwo)

Pozycja sądów kościelnych w odniesieniu do wymiaru sprawiedliwości zależy od modelu relacji państwo-Kościół oraz ustawodawstwa państwowego. W ogólnych ramach tych modelów można wskazać trzy grupy: 1) państwo w drodze aktu prawnego aprobuje istnienie sądów kościelnych (Cypr, Malta); 2) państwo w drodze umowy międzynarodowej lub podobnego aktu przyjmuje do wiadomości, że sądy kościelne istnieją (Austria, Belgia, Hiszpania, Holandia, Niemcy, Polska, Portugalia, Włochy); 3) państwo ignoruje fakt istnienia sądów kościelnych (Francja, Irlandia, Słowenia, Anglia w odniesieniu do wszystkich kościołów innych niż Kościół Anglii).

Kolejne zagadnienie dotyczy uznania wyroków sądów kościelnych na forum państwowym. Jest ono ściśle związane z omówioną wyżej kwestią uznania przez państwo istnienia tych sądów i może przybierać różne formy: 1) państwa, gdzie istnieje dualna struktura sądownictwa w sprawach małżeńskich (Cypr, Malta) - państwo i jego organy mają zapewnić wykonalność orzeczeń sądów kościelnych w tego typu sprawach; 2) państwa, w których sądy państwowe respektują wyroki sądów kościelnych (przynajmniej w pewnych obszarach, jak np. w odniesieniu do prawa małżeńskiego w Hiszpanii, Portugalii i we Włoszech); 3) państwa, w których relacje sądownictwa kościelnego i państwowego są przedmiotem bogatego i nie w pełni spójnego orzecznictwa (Niemcy, Belgia, Holandia); 4) państwa, w których orzecznictwo sądów kościelnych jest ignorowane (Francja, Irlandia, Polska, Węgry).

Ważnym tematem jest orzecznictwo sądów kościelnych. Trybunały kościelne, nawet watykańskie, są organem władzy sądowniczej, a nie ustawodawczej. Do ich obowiązków nie należy więc stanowienie prawa, a jedynie rozstrzyganie kwestii prawnych. Stąd orzecznictwo sądów kościelnych nie jest wiążące dla sądów państwowych.

W tym miejscu należy wskazać, że wyroki sądów kościelnych (z wyjątkiem Roty Rzymskiej) nie są publikowane. Nie istnieje żaden periodyk lub baza orzeczeń, w której byłyby one oficjalnie zamieszczane. W literaturze kanonistycznej można jednak spotkać komentarze do niektórych wyroków np. Najwyższego Trybunału Sygnatury Apostolskiej lub nieopublikowanych wcześniej orzeczeń Roty Rzymskiej.

Jedyny wyjątek w publikacji stanowią orzeczenia Roty Rzymskiej. Od 1909 roku corocznie wydawane są Decisiones Seu Sententiae zawierające tylko wybrane wyroki rotalne. Jest to podyktowane troską o jednolitość sposobu rozstrzygania spraw. Orzecznictwo Roty Rzymskiej stanowi bowiem wykładnię prawa dla sądów niższych instancji, które powinny się na nim wzorować.

Aspekty praktyczne (ustawodawstwo, orzecznictwo)

Pomimo szerokiej jurysdykcji sądowej zakres spraw prowadzonych aktualnie w sądach kościelnych sprowadza się do spraw małżeńskich, a w szczególności związanych ze skargami o stwierdzenie nieważności małżeństw. Z aspektów praktycznych w zakresie tych spraw należy zwrócić uwagę na właściwość sądową. Jest ona określona w kan. 1672 KPK, w którym ustawodawca stanowi: W sprawach o nieważność małżeństwa, które nie są zarezerwowane Stolicy Apostolskiej, właściwe są: 1° trybunał miejsca, w którym małżeństwo zostało zawarte; 2° trybunał miejsca, w którym jedna ze stron lub obie strony mają stałe lub tymczasowe zamieszkanie; 3° trybunał miejsca, w którym faktycznie trzeba będzie zebrać większość dowodów. Przy redagowaniu skargi powodowej należy uwzględnić ten zapis, wybierając właściwy trybunał. W przeciwnym wypadku skarga powodowa zostanie oddalona. Dane kontaktowe sądów biskupich są dostępne na stronach internetowych poszczególnych diecezji.

Apelacji od wyroku sądu kościelnego nie rozpatruje biskup diecezjalny, lecz trybunał apelacyjny (por. kan. 1628 KPK). Wynika to z faktu, że trybunał kościelny jest sądem biskupa, który go ustanowił. Rozpatrywanie przez biskupa diecezjalnego apelacji od wyroku własnego sądu byłoby de facto orzekaniem we własnej sprawie. W sprawach małżeńskich dla sądu kościelnego pierwszej instancji trybunałem apelacyjnym jest sąd metropolitalny. Dla sądu drugiej instancji trybunałem apelacyjnym jest Rota Rzymska.

Inną grupę spraw prowadzonych w sądach kościelnych stanowią procesy karne określone w kan. 1717-1731 KPK. Kanoniczne prawo karne zostało określone w kan. 1311-1399 KPK. Zgodnie z regulacją tam zawartą, istnieje grupa przestępstw, które są zarezerwowane Trybunałowi Kongregacji Nauki Wiary. Niezależnie od tego, właściwym do przyjęcia zgłoszenia o popełnieniu przestępstwa jest biskupi diecezji, do której należy wierny z racji miejsca zamieszkania lub duchowny poprzez inkardynację.

Przypisy

Bibliografia

Źródła:

Codex Iuris Canonici. Auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus. Kodeks Prawa Kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984.

Franciszek, List Apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, reformujący kanony Kodeksu Prawa Kanonicznego dotyczące spraw o orzeczenie nieważności małżeństwa, http://www.vatican.va/content/francesco/pl/motu_proprio/documents/papa-francesco-motu-proprio_20150815_mitis-iudex-dominus-iesus.html (dostęp: 07.12.2020).

Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r., (Dz.U. 1998, nr 51, poz. 318).

Konstytucja Apostolska Pastor bonus o Kurii Rzymskiej, 28 czerwca 1988, „Acta Apostolicae Sedis” 1988, t. 80, s. 841-912. Tekst polski: Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, red. P. Majer, Kraków 2011, s. 1397-1465.

Kościoły i związki wyznaniowe wpisane do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, https://www.gov.pl/web/mswia/rejestr-kosciolow-i-innych-zwiazkow-wyznaniowych (dostęp: 07.12.2020).

Paweł VI, Allocutio ad Praelatos Auditores et Ofciales Tribunalis Sanctae Rotae Romanae, a Beatissimo Patre novo litibus iudicandis ineunte anno coram admissos, 8 lutego 1973), „Acta Apostolicae Sedis” 1973, t. 65, s. 95-103.

Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, [w:] Sobór Watykański II. Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, red. M. Przybył, Poznań 2002, s. 104-166.

Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. 2001, nr 98, poz. 1070, z późn. zm.).

Literatura:

Auguścik M., Miejsce i rola słuszności w prawie kościelnym, „Łódzkie Studia Teologiczne” 2014, t. 23, nr 2, s. 7-26.

Białobrzeski T., Problem uznania orzeczeń trybunałów kościelnych i dyspens papieskich super rato w prawie hiszpańskim, Płock 2017.

Dzięga A., Kanoniczno-prawne i duszpasterskie zadania trybunału diecezjalnego, w: Ius et lex. Księga jubileuszowa ku czci prof. Adama Strzembosza, red. A. Dębiński, A. Grześkowiak, K. Wiak, Lublin 2002, s. 447-464.

Góralski W., Małżeństwo kanoniczne, Warszawa 2011.

Gręźlikowski J., Początki i rozwój kościelnego sądownictwa w Polsce na podstawie generalnego i okręgowych oficjalatów diecezji włocławskiej, „Prawo Kanoniczne” 2001, t. 44, nr 3-4, s. 163-183.

Kantor R., Rola sądów kościelnych w realizacji sprawiedliwości, [w:] Struktura i działalność Sądu Diecezjalnego w Tarnowie w latach 1983–2015, red. R. Kantor, Kraków 2016, s. 9–28.

Krukowski J., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2005.

Leszczyński G. (red.), Procesy i procedury, Warszawa 2015.

Majer P. (red.), Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, Kraków 2011.

Michalski M., Antologia literatury patrystycznej, t. 1, Warszawa 1975.

Pawluk T., Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 4, Olsztyn 2009.

Rozkrut T. (red.), Komentarz do Instrukcji procesowej Dignitas connubii, Sandomierz 2007.

Ryguła P., Autonomia trybunałów kościelnych w Polsce w orzekaniu nieważności małżeństwa kanonicznego: przyczynek do analizy zagadnienia, „Roczniki Nauk Prawnych” 2019, t. 29, nr 4 , s. 155-172.

Rynkowski M., Sądy wyznaniowe we współczesnym europejskim porządku prawnym, Wrocław 2013, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/42509/PDF/Sady_wyznaniowe_04_09_2013_onlline.pdf (dostęp: 07.12.2020).

Rzepecki A., Funkcjonowanie prawa kanonicznego w polskim porządku prawnym – zarys tematu, „Acta Erasmiana” 2013, nr 5, s. 163-184.

Sztychmiler R., Sądownictwo kościelne w służbie praw człowieka, Olsztyn 2000.

Wierzbicki P., Miłosierdzie w prawie kanonicznym, „Warszawskie Studia Teologiczne” 2016, t. 29, z. 1, s. 100-115.

O Autorze

Ks. dr hab. Tomasz Białobrzeski - adiunkt w Katedrze Kanonicznego Prawa Małżeńskiego i Rodzinnego na Wydziale Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, wiceoficjał w Sądzie Biskupim Płockim. Doktor habilitowany w zakresie prawa kanonicznego. dyrektor instytutu Prawa Kanonicznego UKSW w Warszawie.