Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Prawo międzynarodowe można określić jako „zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych”[1]. Nie jest to jednak jedyna właściwa definicja tego terminu, gdyż istnieją spory dotyczące podmiotowości, źródeł i specyfiki prawa międzynarodowego. Istnienie norm prawa międzynarodowego wywodzi się z ogólnych zasad prawa, umów międzynarodowych lub zwyczaju, stąd ich zakres w dużej mierze jest zależny od woli, jaką przejawiają uczestnicy społeczności. Opis szczególnych cech decydujących o wyjątkowości tej dziedziny prawa względem innych sprowadza się do wskazania podmiotów społeczności międzynarodowej, źródeł i adresatów norm prawa międzynarodowego oraz sposobów załatwiania sporów na gruncie prawa międzynarodowego. Obecnie nie ma takiego obszaru działalności ludzkiej, który nie byłby regulowany przez normy prawa międzynarodowego (m.in. prawa człowieka, w tym wolność religijna, prawo morza, prawo traktatów, międzynarodowe prawo karne, międzynarodowe prawo humanitarne, przestrzeń lotnicza i kosmiczna, handel, rozbrojenia, telekomunikacja, prawo kosmiczne).
bezpieczeństwo, prawa człowieka, rządowe organizacje międzynarodowe, pozarządowe organizacje międzynarodowe, umowa międzynarodowa (traktat), zwyczaj, normy ius cogens,
Przez długi czas perspektywa aksjologiczna była nieobecna w refleksji nad prawem międzynarodowym. Wątpliwości co do normatywności prawa międzynarodowego można odnaleźć w XIX i XX-wiecznym nurcie pozytywizmu prawniczego. Jednak od kilku dekad mamy do czynienia z paradygmatycznym zwrotem w doktrynie prawa międzynarodowego.
Zasadniczymi aksjologicznymi filarami współczesnego prawa międzynarodowego są: pokój, bezpieczeństwo oraz sprawiedliwość międzynarodowa rozumiana m.in. jako zapewnienie podstawowych praw człowieka każdej jednostce ludzkiej, których źródłem jest przyrodzona godność człowieka. Wszelkie dążenia, cele, priorytety i zaangażowanie się członków społeczności międzynarodowej winny być podejmowane z uwzględnieniem tych uniwersalnych wartości, które należy bronić, promować i realizować. Prawa człowieka, a wśród nich wolność religijna jako ich fundament, rozumiane są obecnie jako moralny ideał i wartość nadrzędna, której podporządkowane są działania polityczno-prawne. Powiązanie sprawiedliwości z prawami człowieka każe stawiać pytania dotyczące możliwości i sposobu ich zapewnienia przez prawo międzynarodowe. Stworzone mechanizmy kontroli wykonywania zobowiązań przez uczestników społeczności międzynarodowej powinny sprzyjać nie tylko ochronie tych wartości, ale też ich skutecznemu egzekwowaniu. W treści istniejących norm bezwzględnie obowiązujących (ius cogens) również jest odzwierciedlona owa triada fundamentalnych wartości (prawa człowieka - pokój - bezpieczeństwo). Z uwagi na specyfikę prawa międzynarodowego, które głównie opiera się na dobrowolnej woli państw przystępujących do danych traktatów, sojuszy czy organizacji międzynarodowych sprzyjanie tym wartościom ma jednak bardziej charakter życzeniowy, a nie nakazowy. Stąd realizacja tych wartości w konkretnych działaniach napotyka na opór ze strony członków społeczności międzynarodowej, którzy pragną sprzyjać innym wartościom niż na podstawie i na rzecz których działa powszechne prawo międzynarodowe. Nie ulega jednak wątpliwości, że prawo międzynarodowe silnie przeniknęło do systemów prawa krajowego i w zasadzie trudne jest praktyczne rozdzielenie tych dwóch komplementarnych wobec siebie porządków prawnych.
W odniesieniu do podstawy obowiązywania prawa międzynarodowego sprowadzającej się do pytania dlaczego uczestnicy społeczności międzynarodowej są zobowiązani do przestrzegania norm prawa międzynarodowego również brak jednolitej odpowiedzi. Zwolennicy (na czele z Hugo Grocjuszem) teorii naturalistycznej, określanej doktryną podstawowych, zasadniczych praw państwa, odwołują się do prawa natury wskazując, że sam fakt istnienia danego państwa pociąga za sobą istnienie zespołu praw mu przypisanych, które powinny być respektowane przez inne podmioty (są nimi: prawo do istnienia, niepodległości, równości, szacunku i utrzymywania stosunków z innymi państwami). Druga z teorii, pozytywistyczna (woluntarystyczna), upatruje podstawy obowiązywania prawa międzynarodowego we wspólnej woli państw wyrażonej w umowach lub zwyczajach międzynarodowych (jej przedstawicielami są: G. F. Martens, G. Jellinek, a także H. Kelsen). Podkreśla się w niej, że prawo międzynarodowe wynika bezpośrednio z woli suwerennie równych państw, która jest wiążąca dla innych państw i łączy się z obowiązującą w prawie międzynarodowym zasadą dobrej wiary (pacta sunt servanda).
Cechą szczególną prawa międzynarodowego jest brak istnienia centralnej władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Prawo międzynarodowe tworzone jest przez podmioty prawa międzynarodowego, które mają wpływ na normy, a poprzez wyrażenie dobrowolnej zgody (bez groźby lub użycia przymusu) tworzą zobowiązania międzynarodowe. Brak też w tym systemie zorganizowanego aparatu przymusu, centralnego mechanizmu czuwania nad przestrzeganiem prawa międzynarodowego oraz wykonywaniem orzeczeń sądów międzynarodowych, stąd tak istotną rolę odgrywa wzajemna wola państw do przestrzegania przyjętych zazwyczaj w drodze kompromisu zobowiązań oraz w razie konieczności oddania sporu pod jurysdykcję międzynarodową.
Prawo międzynarodowe wywodzi się bezpośrednio z używanego w starożytnym Rzymie ius gentium określanego jako prawo narodów i regulującego stosunki obywateli rzymskich z cudzoziemcami. Do XV wieku prawo międzynarodowe nie zostało wyodrębnione jako osobna dziedzina, mimo istniejących zalążków zarówno społeczności międzynarodowej, jak i łączących ją traktatów przymierza lub pokoju będących pierwszymi umowami międzynarodowymi. Od połowy XV wieku nastąpił rozwój stałych poselstw, zwłaszcza w odniesieniu do włoskich państw-miast i zawieranych przez nie coraz częściej umów międzynarodowych. Na przełomie XVI i XVII wieku w odniesieniu do norm regulujących stosunki między państwami termin ius gentium został zastąpiony pojęciem ius inter gentes tłumaczonym jako prawo między narodami. Rzeczownik „naród” użyty w obu pojęciach był synonimem państwa, gdyż było ono przez długi czas jedynym podmiotem prawa międzynarodowego (tworzonego przez państwa i dla państwa). Początkowo prawo to odnosiło się jedynie do prawa wojny. Dopiero Hugo Grocjusz w swoim fundamentalnym dziele z 1625r. O prawie wojny i pokoju dodał nowy dział prawa międzynarodowego, jakim było prawo pokoju. W kolejnych wiekach nastąpiła marginalizacja prawa wojny na korzyść wypracowywania norm prawnych odnoszących się do stosunków między państwami i organizacjami międzynarodowymi w czasie pokoju. W tym samym czasie, pod wpływem myśli oświeceniowej, rozeszły się też drogi wspólne dla prawa międzynarodowego i religii, w której upatrywano zarzewia licznych i krwawych konfliktów na tle różnic wyznaniowych. Termin „prawo międzynarodowe” jako pierwszy wprowadził Jeremy Bentham w XVIII w. Kodyfikacja prawa międzynarodowego nastąpiła dopiero w wieku XX. Przed I wojną światową doprowadzono do zawarcia trzynastu konwencji haskich w 1907 r. kodyfikujących prawo wojny. Dopiero po II wojnie światowej nastąpiła pełna kodyfikacja prawa humanitarnego, prawa dyplomatycznego, prawa traktatów oraz prawa morza. W wyniku działalności podjętej na forum międzyrządowych organizacji międzynarodowych, takich jak np. ONZ i Rada Europy, unormowano również prawa człowieka i związane z nimi sądownictwo. Wtedy też w ramach międzynarodowej debaty dotyczącej praw człowieka powrócono do dyskusji o religii, akcentując potrzebę określenia prawnych granic ingerencji ze strony poszczególnych jednostek, zbiorowości społecznych oraz jakiejkolwiek władzy publicznej w wolność wyznawania religii, tak aby nikogo nie przymuszano do postępowania wbrew własnemu sumieniu.
Normy prawa międzynarodowego są tworzone i stosowane w odniesieniu do społeczności międzynarodowej, którą tworzą:
Nie oznacza to jednak, że są to jedyni adresaci norm prawa międzynarodowego, gdyż niektóre z nich mogą bezpośrednio kształtować prawa i obowiązki zarówno osób fizycznych, jak i prawnych. Przykładowo na mocy zawartych konwencji w ramach prawa petycji może im przysługiwać uprawnienie do wystąpienia w sądzie międzynarodowym ze skargą przeciwko państwu (np. w ramach traktatowego systemu ochrony praw człowieka ONZ lub na mocy Europejskiej Konwencji Praw Człowieka). Prawo międzynarodowe określa ponadto zasady ponoszenia przed międzynarodowymi trybunałami karnymi odpowiedzialności karnej przez osoby fizyczne za popełnione zbrodnie międzynarodowe (do ich katalogu wliczają się m.in. ludobójstwo, zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie przeciwko ludzkości).
Prawo międzynarodowe w bardzo ograniczonym zakresie odnosi się do pozarządowych organizacji międzynarodowych (Nongovernmental Organizations: NGOs), które są tworzone przed podmioty prywatne w formie przewidzianej dla prawa krajowego, w którym są powoływane i na jego podstawie również funkcjonują. Z uwagi jednak na dynamikę rozwoju prawa międzynarodowego katalog adresatów pozostaje otwarty, gdyż w zależności od potrzeb społeczności międzynarodowej normy tego prawa mogą być skierowane do dowolnego podmiotu.
Specyfiką prawa międzynarodowego jest też jego szczególna pozycja względem prawa krajowego. Rozważania dotyczące stosunków łączących prawo międzynarodowe z prawem wewnętrznym doprowadziły do wykształcenia się w doktrynie prawnej dwóch teorii: dualistycznej i monistycznej. Teoria dualistyczna wskazuje na całkowitą odrębność i niezależność obu tych systemów prawnych, pomiędzy którymi nie ma żadnych punktów stycznych. Prawo międzynarodowe reguluje bowiem stosunki między państwami, a prawo wewnętrzne między państwem a jednostką. Inne są też źródła prawa dla tych systemów, stąd nie występują pomiędzy nimi żadne kolizje prawne. Normy prawa międzynarodowego muszą ulec transformacji zwykłej (poprzez ratyfikację, czyli wyrażenie ostatecznej zgody na związanie się umową międzynarodową wyrażone przez kompetentny organ państwowy i ogłoszenie każdej umowy międzynarodowej osobno w Dzienniku Ustaw) lub generalnej (poprzez istnienie generalnej klauzuli zawartej zazwyczaj w konstytucji, która pozwala wszystkim normom prawa wewnętrznego na wejście do prawa wewnętrznego). Teoria monistyczna traktuje normy prawa miedzynarodowego i wewnętrznego jako części jednolitego systemu prawa, pomiędzy którymi występuje porządek hierarchiczny. Współczesna nauka uznaje faktyczną wyższość norm prawa międzynarodowego nad porządkiem krajowym (teoria monistyczna z prymatem prawa wewnętrznego nad prawem międzynarodowym jest współcześnie zanegowana). Z zasady pacta sunt servanda wynika zatem zakaz powoływania się na własny porządek prawny w sytuacji jego sprzeczności z normami prawa międzynarodowego, gdyż tworzone prawo wewnętrzne ma być zgodne z prawem międzynarodowym. Tak wynika np. z art. 9 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który nakazuje organom publicznym tak tworzyć i interpretować akty prawa wewnętrznego, by pozostały one zgodne z prawem międzynarodowym (jest to konstytucyjna zasadą przychylności względem prawa międzynarodowego i wspólnoty międzynarodowej). Przenosi on na grunt prawa polskiego zasadę pacta sunt servanda, dzięki czemu naruszanie zobowiązań międzynarodowych pociąga za sobą odpowiedzialność prawnomiędzynarodową i prawnokonstytucyjną.
Nie bez znaczenia dla przestrzegania prawa międzynarodowego pozostaje również istnienie różnorakich sankcji, które wywierają wpływ na postępowanie poszczególnych członków społeczności międzynarodowej. Wśród nich należy wymienić sankcje zorganizowane i niezorganizowane. Do sankcji zorganizowanych, a więc takich, które są wyraźnie wskazane przez umowy międzynarodowe w odniesieniu do konkretnych sytuacji wyróżniamy: 1) sankcje organizacyjne (zawieszenie lub wykluczenie państwa z uczestnictwa w dalszej współpracy międzynarodowej), 2) korygujące (wyrównujące lub likwidujące skutki naruszeń przez nałożenie kary, wycofanie pomocy) oraz 3) środki przymusu bezpośredniego (stosowane wobec państwa uciekającego się do groźby lub użycia siły). Do sankcji niezorganizowanych, które nie są przewidziane w umowach, lecz państwa liczą się z ich wystąpieniem, należą: 1) reakcja opinii publicznej (zmniejszenie ruchu turystycznego lub zakupu towarów pochodzących od danego państwa, negatywna kampania prasowa, rezolucje organizacji międzynarodowych wywołujące nacisk psychologiczny) oraz 2) środki odwetowe (zawieszenie spełniania spodziewanych świadczeń wobec państwa naruszającego daną normę).
Wśród norm prawa międzynarodowego naczelne miejsce zajmują imperatywne normy ius cogens, które ze względu na swoje istotne znaczenie dla społeczności międzynarodowej mają moc bezwzględnie wiążącą i nie może ona być uchylona zawarciem innej umowy międzynarodowej. Katalog norm tego rodzaju jest otwarty, jako że wiele z nich posiada treść odwołującą się do sfery moralnej. Wśród nich można wymienić: zakaz agresji, zakaz ludobójstwa, zakaz zbrodni przeciwko ludzkości, podstawowe zasady międzynarodowego prawa humanitarnego, zakaz dyskryminacji rasowej i apartheidu, zakaz niewolnictwa, zakaz stosowania tortur, prawo do samostanowienia. Normy ius cogens są również wymienione w Karcie Narodów Zjednoczonych.
Podobny, powszechny zasięg obowiązywania posiada zwyczaj międzynarodowy, który wraz z umowami międzynarodowymi stanowi główne źródło prawa miedzynarodowego. Zwyczaj w prawie międzynarodowym, w odróżnieniu od praw krajowych, to wciąż aktywna forma powstawania prawa. By można było mówić o wykształceniu się zwyczaju międzynarodowego konieczna jest obecność dwóch koniecznych elementów — usus czyli praktyki jego stosowania (powszechnej, zgodnej, nieprzerwanej i długotrwałej lub częstej) oraz opinio iuris czyli przeświadczenia podmiotów prawa międzynarodowego, że określona praktyka tworzy prawo lub jest przezeń wymagana (przejawia się ono w zawieraniu traktatów, podejmowaniu uchwał, wystosowywaniu oficjalnych oświadczeń, a nawet milczącym uznawaniu, że dany zwyczaj jest normą obowiązującą w społeczności międzynarodowej). Zbiór norm o charakterze zwyczajowym nie jest stały, gdyż również ulega zmianom w wyniku wykształcania się nowych norm powodujących wygaśnięcie poprzednich.
W odniesieniu do drugiego źródła prawa międzynarodowego, a więc umów międzynarodowych (synonimicznie określanych traktatami lub konwencjami), dwu- lub wielostronnych, zawieranych zarówno między państwami lub innymi podmiotami prawa międzynarodowego w różnorakich konfiguracjach, ze względu na ich treść wyróżnia się umowy m.in. umowy polityczne, gospodarcze oraz administracyjne. Od momentu przystąpienia do danej umowy państwo lub inny podmiot prawa międzynarodowego są zobowiązane do przestrzegania zawartych w niej zapisów w myśl zasady pacta sunt servanda. Zasada ta stanowi podstawę obowiązywania wszelkich umów i wywodzi się ją z prawa zwyczajowego. W niektórych przypadkach możliwe jest też stosowanie środków zabezpieczających, deklaracji gwarancyjnych lub kontroli wykonania umów, by zapewnić ich skuteczne przestrzeganie. Użytecznym narzędziem dostarczającym wskazówek dotyczących zawierania, ratyfikowania, stosowania i interpretacji umów międzynarodowych jest Konwencja wiedeńska o prawie traktatów sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r. Została ona opracowana przez Komisję Prawa Międzynarodowego ONZ. Jej zapisy dotyczą międzynarodowych umów pisemnych zawieranych wyłącznie między państwami. Podkreśla się w niej doniosłą rolę traktatów jako źródeł prawa międzynarodowego, które przyczyniają się do rozwoju pokojowej współpracy między narodami i rozwiązywania pokojowymi środkami również sporów międzynarodowych. Konwencja uznaje też, że normy zwyczajowe prawa międzynarodowego regulują kwestie, które nie zostały w niej unormowane.
Oprócz prawnie wiążących źródeł prawa, na gruncie prawa miedzynarodowego istotne znaczenie praktyczne mają również normy określane jako prawo soft law, które pozwalają państwom na negocjowanie i zawieranie niewiążących porozumień (np. gentlemen’s agreement), wspólnych zasad lub standardów postępowania. Do prawa soft law należy zaliczyć niewiążące uchwały organizacji międzynarodowych, takie jak rezolucje, rekomendacje, wskazówki oraz podpisane, lecz nieratyfikowane umowy międzynarodowe. Mimo, że za ich nieprzestrzeganie nie są przewidziane żadne sankcje, to pozostaję one użyteczne dla kreowania stosunków między państwami opartych na zasadzie kompromisu i współpracy. Normy soft law mogą wpływać na sposób rozumienia danego prawa dostarczając wskazówek co do jego interpretacji, a nawet wspomagać lub dawać podstawy jego wykształcenia się.
Od czasu powstania ONZ to właśnie działalności tej organizacji zawdzięcza się postęp w kodyfikacji wielu działów prawa międzynarodowego. W odniesieniu do samego prawa międzynarodowego należy wskazać na istotną rolę powołanej rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1947 r. Komisji Prawa Międzynarodowego, w celu „popierania postępowego rozwoju prawa międzynarodowego i jego kodyfikacji” (art. 13 Karty NZ). Do jej dorobku, oprócz wspomnianej wyżej kodyfikacji prawa traktatów, zalicza się także kodyfikację prawa dyplomatycznego (Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych, sporządzona w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 r.) oraz prawa konsularnego (zawartego w Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych, sporządzonej w Wiedniu dnia 24 kwietnia 1963 r.). Należy przy tym mieć na uwadze, że powstałe od II połowy XX wieku kodyfikacje opierały się w dużej mierze na istniejących już normach zwyczajowych, traktatowych lub jednostronnych oświadczeniach państw zapisanych w innych dokumentach międzynarodowych, nie wzięły się one zatem ex nihilo. Prace ONZ polegały na zunifikowaniu przepisów odnoszących się do danych dziedzin prawa międzynarodowego.
Ogromną rolę prawa międzynarodowego należy dostrzec w rozwoju praw człowieka. Mimo istniejących znacznie wcześniej wewnątrzpaństwowych regulacji to właśnie prawu międzynarodowemu zawdzięcza się opracowanie katalogów praw i wolności stanowiących międzynarodowy standard ochrony praw człowieka. Deklarowanym w tych aktach prawom jednostek towarzyszą mechanizmy gwarancyjno-ochronne, które powodują, że ich przestrzeganie ma stać się efektywne. Do wypracowania całościowego systemu ochrony praw człowieka doszło dopiero po II wojnie światowej, jednak już wcześniej dochodziło do zawarcia traktatów między państwami odnoszących się do ochrony pewnych grup mniejszościowych (np. w odniesieniu do wolności religii uznaje się, że pierwszą umową międzynarodową dotyczącą ochrony grup wyznaniowych był traktat augsburski z 1555 r). Konstytucją dla praw człowieka stała się jednak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 r. Jej podstawę stanowią cztery zasady: godności, wolności, równości i braterstwa. Opierają się ona na czterech filarach: 1) prawie jednostki do życia, wolności, bezpieczeństwa i związanych z tym prawach osobistych (art. 3-11), 2) prawach przysługujących jednostce w społeczeństwie obywatelskim (art. 12-17), 3) prawach przysługujących człowiekowi we wspólnocie politycznej (art. 18-21) oraz 4) prawach ekonomicznych, społecznych i kulturalnych (art. 22-27). Całość systemu wieńczą normy odnoszące się do obowiązków, ograniczeń i porządku społecznego oraz międzynarodowego (art. 28-30). Choć formalnie deklaracja ta została przyjęta w formie niewiążącej rezolucji, powołuje się na nią wiele konstytucji państwowych, a jej postanowienia zostały przekształcone w zwyczaj międzynarodowy. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r. wraz z uchwalonymi 16 grudnia 1966 r. Międzynarodowymi Paktami Praw Człowieka (są to Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych), które rozwinęły, skonkretyzowały oraz rozszerzyły przywołane w Deklaracji prawa i wolności nadając im charakter wiążących norm prawa międzynarodowego opatrzonych mechanizmem kontrolnym, stanowią „konstytucję” praw człowieka o charakterze generalnym. Od tego systemu wywodzą się inne, regionalne systemy ochrony praw człowieka, które z nim korespondują, jak np. system ochrony praw człowieka wypracowany przez Radę Europy lub Unię Europejską.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jest zatem fundamentalnym dokumentem międzynarodowym określającym ogólne ramy prawne powszechnych praw i wolności człowieka, w tym także wolności religijnej. Istotnym punktem odniesienia dla wolności myśli, sumienia i religii, jest art. 18 Deklaracji, który przewiduje wolność zmiany religii lub przekonań, jak również wolność ich manifestowania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, poprzez nauczanie, praktyki religijne, sprawowanie kultu i rytuałów. Z kolei Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP) z 1966 r. w art. 18 uszczegóławia, dopełnia i ustanawia prawne gwarancje międzynarodowej ochrony wolności myśli, sumienia i wyznania zaliczając ją w art. 4 ust. 2 Paktu do grupy praw, których przestrzeganie nie może zostać zawieszone nawet w sytuacji niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego istnieniu narodu. Komentarz ogólny Komitetu Praw Człowieka (HRC) nr 22 z 1993r., który dostarcza autorytatywnej interpretacji MPPOiP wyjaśnia, że zakresem art. 18 są objęte zarówno wierzenia teistyczne, jak też przekonania nieteistyczne i ateistyczne, a także prawo do niewyznawania żadnej religii lub przekonań. Terminy „wiara” i „religia” należy rozumieć szeroko, gdyż art. 18 nie ogranicza się w swoim zastosowaniu jedynie do tradycyjnych religii i wierzeń, ale też do religii nowo utworzonych lub reprezentujących mniejszości religijne. W wolności wyboru religii lub przekonań zawiera się prawo do zastąpienia obecnej religii lub przekonań inną lub do przyjęcia poglądów ateistycznych, a także prawo do zachowania własnej religii lub przekonań. Nie jest też możliwe wprowadzanie ograniczeń tej wolności (chyba że w drodze ustawy i gdy jest to konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych osób), jak też zmuszanie kogokolwiek do ujawniania swojej religii lub przekonań (tzw. prawo do milczenia). W art. 18 państwa - strony zobowiązały się też do poszanowania wolności rodziców lub opiekunów prawnych do zapewnienia swym dzieciom wychowania religijnego i moralnego zgodnie z własnymi przekonaniami. Z art. 18 MPPOiP można zatem wyprowadzić cztery podstawowe składowe wolności myśli, sumienia i wyznania:
Dalsza konkretyzacja zasad wspierających realizację wolności religijnej na poziomie międzynarodowym nastąpiła w przyjęciu przez państwa w 1981 r. Deklaracji ONZ w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach. Mimo jej niewiążącego charakteru jako soft law ma ona na arenie międzynarodowej fundamentalne znaczenie, gdyż określa pożądany paradygmat zachowań propagujących tolerancję i zapobiegających dyskryminacji ze względu na religię, przekonania i wolność sumienia.
Odwołania do międzynarodowych standardów ochrony wolności religijnej jednostek i grup wyznaniowych znajdują się też w innych aktach prawnych, które nie dotyczą bezpośrednio samej wolności religijnej, lecz regulują inne obszary działalności ludzkiej. Wśród wypracowanych na forum ONZ dokumentów prawnych ochronę wolności religijnej przewidują:
„a) Celem oświaty powinien być pełny rozwój osobowości ludzkiej i ugruntowanie poszanowania praw człowieka i podstawowych swobód; powinna ona sprzyjać wzajemnemu rozumieniu, tolerancji i przyjaźni między wszystkimi narodami, grupami rasowymi i wyznaniowymi, a także rozwojowi działalności Organizacji Narodów Zjednoczonych na rzecz utrzymania pokoju.
Podobne gwarancje, już na poziomie regionalnym w odniesieniu do państw-członków Rady Europy, wprowadza Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. (określana też jako Europejska Konwencja Praw Człowieka - EKPC), która w art. 9 ust. 1 ustanawia prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania, a w ust. 2 określa zakres klauzuli limitacyjnej, która może odnosić się jedynie do sfery uzewnętrzniania wyznania i przekonań. Europejska Konwencja Praw Człowieka zobowiązuje państwa-strony do wprowadzania ograniczeń tej części wolności jedynie w drodze ustawy i gdy jest to „konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”. Zakresem ochrony wolności religijnej na gruncie EKPC są objęte nie tylko osoby fizyczne, ale też osoby prawne (w tym wspólnoty religijne jako całość, nie mogę one jedynie korzystać z wolności sumienia, która przysługuje wyłącznie osobom fizycznym).
Respektowanie wolności myśli, sumienia i wyznania zostało przewidziane w Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie podpisanym w Helsinkach w 1975 r., który nie jest co prawda umową międzynarodową, ale aktem wiążącym politycznie 33 państwa we wzajemnych stosunkach. Działalność OBWE w zakresie bezpieczeństwa ściśle łączy się z potrzebami wynikającymi z samego charakteru wolności religijnej, a więc ochroną jednostek i grup religijnych przez konfliktami i przemocą oraz zapewnienia im pokojowego korzystania z przysługującej wolności. Wśród celów OBWE związanych z ochroną wolności religijnej należy wyróżnić: a) podejmowanie działań edukacyjnych sprzyjających poszanowaniu różnorodności religijnej i światopoglądowej, b) wdrażanie programów społecznych w celu podniesienia świadomości społeczeństwa w zakresie tolerancji religijnej i światopoglądowej, c) zwalczanie dyskryminacji i postaw wrogości ze względu na religię lub przekonania poprzez prowadzenie dialogu międzyreligijnego pomiędzy społecznościami oraz państwami oraz d) prowadzenie działań polityczno-prawnych sprzyjających pokojowemu oraz bezpiecznemu rozwojowi różnorodnego społeczeństwa. Jednym z ważnych narzędzi OBWE pomocnych przy monitorowaniu stanu wolności religijnej w państwach członkowskich jest opracowywany corocznie „Hate Crime Report”, a więc raport przedstawiający przypadki przestępstw z nienawiści, w tym wobec grup wyznaniowych, do którego dane przekazują instytucje państwowe, a także grupy i organizacje społeczeństwa obywatelskiego. Spełnia on ważną rolę w podejmowaniu działań prewencyjnych, np. edukowaniu i wypracowywaniu jednolitej metodologii analizy stanu wolności religijnej, co pozwala zwiększyć zakres ochrony tej wolności na szczeblu międzynarodowym.
W systemie prawa Unii Europejskiej, którą traktuje się jako podmiot prawa międzynarodowego sui generis, a więc plasujący się pomiędzy klasyczną organizacją międzynarodową a państwem (gdyż co prawda powstała na podstawie umów międzynarodowych, ale posiada wiele cech od niej odrębnych) również uwzględniona została kwestia poszanowania wolności religijnej. Jednym z celów UE jest rozkwit kultur państw członkowskich, których to elementem jest religia. UE szanuje pluralizm narodowy i regionalny, co wyklucza możliwość jednostronnej harmonizacji spraw z zakresu religii. Religia jest bowiem wyznacznikiem tożsamości narodowej każdego z państw członkowskich, w związku z tym konieczne jest uwzględnianie różnic o podłożu religijnym wynikających z przyjętego systemu wartości narodowych i odmiennego ukształtowania historycznego relacji państwo-kościół. W prawie Unii Europejskiej wolność myśli, sumienia i religia gwarantuje przede wszystkim art. 10 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, która stanowi zbiór fundamentalnych praw człowieka i obowiązków obywatelskich. Prawo do wolności religijnej w ust. 1 Karty odpowiada normom zawartym w art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, łącznie z dorobkiem orzeczniczym Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu powstałym na jej podstawie, mając takie samo znaczenie i zakres. Natomiast ust. 2 przewidujący prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem należy odnosić do krajowych tradycji konstytucyjnych i rozwoju ustawodawstwa krajowego w tym zakresie. Artykuł 22 Karty, zatytułowany „Różnorodność kulturowa, religijna i językowa”, stanowi ponadto, że „Unia szanuje różnorodność kulturową, religijną i językową”. W dokumentach Unii Europejskiej uwzględniono również aktywność kościołów i wspólnot religijnych oraz sposób ich występowania przed organami UE (zob. hasło „osobowość prawna grup religijnych”), gdyż zgodnie z art. 17 TFUE organizacja ta szanuje status, jakim cieszą się kościoły i związki wyznaniowe w poszczególnych państwach członkowskich, bez względu na przyjęty wewnętrzny model wzajemnych stosunków państwo-Kościół, oraz prowadzi z nimi otwarty, przejrzysty i regularny dialog.
Wolność religijna ujęta jest też w innych regionalnych instrumentach prawnych, jak Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (art. 12), Afrykańska Karta Praw Człowieka i Narodów (art. 8), Kairska Deklaracja Praw Człowieka w Islamie (art. 12 i 13) oraz Arabska Karta Praw Człowieka (art. 25 i 30).
Główne międzynarodowe umowy wielostronne dotyczące ochrony praw człowieka, w tym wolności religijnej, przewidują istnienie mechanizmów kontrolnych wykonywania międzynarodowych zobowiązań powziętych przez państwa jako strony tych umów. Sankcje znane w prawie międzynarodowym mogą zatem być wymierzane również w odniesieniu do naruszeń wolności religijnej, do których dochodzi na terytorium danego państwa. Poprzedza je wszczęcie procedury skargowej przewdzianej w traktatowych systemach ochrony praw człowiek, np. skarga indywidualna do Europejskiego Trybunał Praw Człowieka, zawiadomienie indywidualne do Komitetu Praw Człowieka ONZ (po warunkiem, że państwo, pod którego jurysdykcją znajduje się skarżący jest stroną Protokołu Fakultatywnego do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych).
Obecnie coraz silniejsze są tendencje zmierzające do uporządkowania i unifikacji prawa międzynarodowego, a nawet jego „konstytucjonalizacji” z uwagi na fakt, że relacje między poszczególnymi członkami społeczności międzynarodowej ulegają zacieśnieniu poprzez realizację wspólnych działań i przedsięwzięć. Umożliwia to przełom technologiczny, który skraca czas reakcji świata na konkretne wydarzenia. Globalizacja sprzyja zatem pogłębionej współpracy ponad narodami. Jednocześnie jednak stanowi ogromne wyzwanie dla dyplomacji poszczególnych państw, która musi dostosować się do nowych form działania wykorzystując do tego nowe środki komunikacji, zwłaszcza media oraz internet. Coraz większą rolę na arenie międzynarodowej odgrywa dyplomacja wielostronna, stąd też tak licznie zawierane są umowy wielostronne, a nie bilateralne. Współczesne prawo międzynarodowe kreowane w wyniku umów i zwyczajów odzwierciedla odchodzenie od ruchów wojennych na rzecz środków pokojowego załatwiania sporów. Dyplomacja wielostronna obecnie działa w kierunku zwiększenia liczby członków należących do danych organizacji międzynarodowych, jak i obszarów działań objętych daną organizacją międzynarodową. Największa rola w zacieśnianiu współpracy międzynarodowej i kreowaniu norm prawa międzynarodowego przypada obecnie ONZ. Istnienie Komisji Prawa Międzynarodowego działającej pod jej egidą przyczynia się do promowania rozwoju prawa międzynarodowego i przygotowywania nowych traktatów. W kontekście ochrony wolności religijnej w systemie prawa międzynarodowego należy brać pod uwagę działalność innych organów traktatowych ONZ,
Ważnymi uczestnikami stosunków międzynarodowych stały się również pozarządowe organizacje międzynarodowe (NGO). Wśród nich ważną rolę pełnią organizacje, których misją jest m.in. monitorowanie sposobu przestrzegania wolności religijnej na danym obszarze i związanej z tym sytuacji określonych grup wyznaniowych oraz niesienie pomocy humanitarnej (faith-based organizations: FBOs). Przyznanie im przez ONZ statusu konsultacyjnego sprawiło, że odgrywają ważną rolę aktywizującą w podejmowaniu określonych działań na rzecz społeczności międzynarodowej. W prowadzonej przez siebie misji często wykorzystują opinię publiczną, przez co ich działalność w obronie mniejszościowych grup etnicznych, religijnych i kulturowych ma szczególne znaczenie. Łatwość w dotarciu przez te organizacje do poszczególnych grup społecznych w różnych częściach świata pozwala na podejmowanie skutecznych działań wspierających równy dostęp do ochrony praw człowieka i wywieranie nacisku na rządy państw, które naruszają międzynarodowe standardy (szerzej zob. organizacje broniące wolności religijnej).
Nie można także pomijać coraz liczniejszego istnienia korporacji międzynarodowych, czyli ponadnarodowych przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą, które rosnąc w siłę ekonomiczną oddziaływują na obszary regulowane przez prawo międzynarodowe. Ich podmiotowość w prawie międzynarodowym, zakres przyznanej im ochrony, a także kwestia ich własnej odpowiedzialności za naruszenie praw człowieka to jedna z najbardziej dyskutowanych kwestii, z jakimi zmaga się doktryna prawa międzynarodowego.
Zmieniający się kształt społeczności międzynarodowej, która coraz bardziej jednoczy się ponad granicami suwerennych państw sprawia, że normy prawa międzynarodowego w coraz większym stopniu przenikają dziedziny życia regulowane dotychczas przez ustawodawcę krajowego, jak np. prawo pracy, telekomunikacja, normy sanitarne. Zawężanie zakresu spraw należących wyłącznie do kompetencji danego państwa prowadzi nierzadko do sporów kompetencyjnych na arenie międzynarodowej, w których głównym zarzutem wysuwanym przez państwa jest należyte respektowanie wartości i interesów partykularnych przez społeczność międzynarodową. Podejmowane przez państwa, organizacje międzynarodowe oraz grupy społeczeństwa obywatelskiego dyskusje na szczeblu międzynarodowym prowadzą do ukazania istniejących, często jedynie lokalnie problemów, z jak najszerszej perspektywy oraz wdrożenia odpowiednich środków polegających na zmuszeniu danego państwa do przestrzegania norm prawa międzynarodowego lub zaniechaniu ich naruszania.
Akty prawne:
1) Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych, sporządzona w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 r., Dz.U. 1965 nr 37 poz. 232
2) Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych, sporządzona w Wiedniu dnia 24 kwietnia 1963 r., Dz. U. 1963 nr
3) Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatów sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r., Dz. U.1990 r., nr 74 poz. 439
4) Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza, sporządzona w Montego Bay dnia 10 grudnia 1982 r., Dz.U. 2002 nr 59 poz. 543
5) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217 A (III) przyjęta i proklamowana w dniu 10 grudnia 1948 r.)
6) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Dz.U. 1977 nr 38 poz. 167
7) Deklaracja ONZ w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach
8) Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Dz.U. 1993 nr 61 poz. 284
9) Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, Dz.U. 1952 nr 2 poz. 9
10) Konwencja dotycząca statusu uchodźców, Dz.U. 1991 nr 119 poz. 515
11) Konwencja o statusie bezpaństwowców z 1954 r.
Literatura:
Besson S., Tasioulas J. (red.), The Philosophy of International Law, Oxford 2010
Bierzanek R., Symonides J., Prawo Międzynarodowe Publiczne, Warszawa 2019
International Law Commission, Analytical Guide to the Work of the International Law Commission, Peremptory norms of general international law (Jus cogens): https://legal.un.org/ilc/guide/1_14.shtml (5.09.2020)
Kilarski W., Korporacje międzynarodowe jako podmiot (?) międzynarodowego prawa praw człowieka, „Przegląd Prawa i Administracji” 2020, nr 120 (1), s. 257-275
Kowalski M., Ius ad bellum a systemowy charakter prawa międzynarodowego, [w:] R. Kwiecień (red.), Państwo a prawo międzynarodowe jako system prawa, Lublin 2015, ss. 167-202
Lankosz K., Sobola G. (red.), Wybrane problemy współczesnego prawa międzynarodowego, Kraków 2013
Masternak-Kubiak M., Odesłania do prawa międzynarodowego w Konstytucji RP, Wrocław 2013.
Menkes M., Ius cogens i soft law: podwójna helisa [w:] B. Kuźniak, M. Ingelevič –Citak (red.), Ius Cogens Soft Law. Dwa bieguny prawa międzynarodowego publicznego, Kraków 2017, ss. 289-302
Obacz P., Wartości w prawie międzynarodowym a prawo praw człowieka [w:] J.B. Owsiński (red.), Regionalne systemy ochrony praw człowieka wobec wyzwań dla współczesnego prawa międzynarodowego, Kraków 2015
Zubik M. (red.), Wybór dokumentów prawa międzynarodowego dotyczących praw człowieka, Tom II, Warszawa 2008.
Zobacz także (powiązane hasła)
Karta NZ, prawa człowieka, ludobójstwo, ochrona prawna wolności religijnej, organizacje broniące wolności religijnej
Zbiór traktatów ONZ: treaties.un.org
Oficjalna strona Komisji Prawa Międzynarodowego (International Law Commission): legal.un.org
Biuro Wysokiego Komisarza NZ ds. Praw Człowieka: ohchr.org
American Society of International Law: asil.org
OBWE, Freedom of Religion or Belief and Security Policy Guidance: https://www.osce.org/files/f/documents/e/2/429389.pdf
dr Weronika Kudła: prawnik, italianistka. Absolwentka Wydziału Prawa i Administracji oraz Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, uczestnik VIII Edycji Akademii Młodych Dyplomatów Europejskiej Akademii Dyplomacji w Warszawie oraz programu Harvard University „Bioethics: The Law, Medicine, and Ethics of Reproductive Technologies and Genetics”, stypendystka programu Erasmus na Uniwersytecie Tor Vergata w Rzymie.
[1] R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Kraków 2019.
