Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Prawo kanoniczne (z łac. ius canonicum) to zbiór norm prawnych obowiązujących w Kościele katolickim. Od prawa kanonicznego należy odróżnić prawo wyznaniowe, które określa stosunek państwa do zjawiska religijności, a więc sytuację prawną człowieka w zakresie wolności sumienia, religii i wyznania oraz status grup o charakterze religijnym. Prawo kanoniczne jest ściśle związane z teologią. Celem prawa kanonicznego, w odróżnieniu od prawa państwowego, jest zbawienie dusz (salus animarum).
Systematycznymi zbiorami norm prawa kanonicznego są obecnie dwie kodyfikacje, obie przyjęte podczas pontyfikatu św. papieża Jana Pawła II: Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici) dla Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego, promulgowany w dniu 25 stycznia 1983 r. konstytucją apostolską Sacrae disciplinae leges, który wszedł w życie w dniu 27 listopada 1983 r. oraz Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich (Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium) dla katolickich Kościołów wschodnich, promulgowany w dniu 18 października 1990 r. konstytucją Sacri canones, który wszedł w życie 1 października 1991 r. Oba te Kodeksy są podstawowymi aktami ustawodawczymi Kościoła, opartymi na dziedzictwie prawnym i ustawodawczym Objawienia i Tradycji[1].
prawo kanoniczne, Kodeks Prawa Kanonicznego, Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, sąd kościelny, Kościół katolicki
Prawo kanoniczne (z łac. ius canonicum) pochodzi od greckiego słowa canon (oznaczający prawidło, inaczej wzorzec), któremu od średniowiecza przypisuje się określenie dla podstawowej jednostki redakcyjnej kościelnych aktów prawnych. Jest to zbiór norm prawnych ustanowionych lub uznawanych przez władze kościelne, regulujących stosunki w Kościele i relacje Kościoła z innymi społecznościami. Jest to zatem nauka o normach obowiązujących w Kościele. Od XII wieku na określenie tych norm używa się zamiennie terminu „prawo kościelne”. Warto wskazać, że prawo kanoniczne przybierało również inne nazwy na przestrzeni dziejów jako ius sacrum, divinum, pontificium, decretalium[2]. Prawo kanoniczne należy zaś z pewnością odróżnić od prawa wyznaniowego, które zawiera normy stanowione przez władze państwowe w sprawach kościelnych[3]. Od Soboru Watykańskiego II w definiowaniu prawa kanonicznego wyraźniej podkreśla się nie tylko jego formalny wymiar, ale też materialną, teologiczną treść, określającą cel nadprzyrodzony, jakim jest zbawienie człowieka (salus animarum suprema lex).
Prawo kanoniczne strzeże porządku i jedności w Kościele, służy kontynuowaniu misji Chrystusa, ułatwia uświęcenie i zbawienie wiernych. Wśród charakterystycznych cech prawa kanonicznego wymienia się przede wszystkim: uniwersalność (powszechność posłannictwa Kościoła, skierowanego do całego Ludu Bożego), jedność i różnorodność (różnorodność Kościołów partykularnych osadzona na jedności misterium Kościoła), zupełność (kompleksowa i wyłączna regulacja wszystkich aspektów działalności Kościoła, niezależna od innych zwierzchności), elastyczność (umiejętność dostosowywania się norm do różnych okoliczności, społeczności i czasów, np. przywilej, zwyczaj, dyspensa) oraz pastoralność (najwyższy cel prawa kanonicznego to zbawienie dusz)[4].
Można wyróżnić następujące klasyfikacje norm prawa kanonicznego: ze względu na źródło powstania: prawo Boże (prawo naturalne i przekazywane przez Magisterium Kościoła niezależnie od promulgacji) i prawo czysto kościelne (stanowione przez Apostołów i ich następców); ze względu na autora i zakres obowiązywania: prawo powszechne (obowiązujące w całym Kościele katolickim, stanowione przez papieża i Kolegium Biskupów podczas soboru) i partykularne (obowiązujące w określonym Kościele partykularnym lub zespole Kościołów o zasięgu regionalnym lub krajowym, skierowane do ogółu wiernych tego kościoła lub określonych adresatów, stanowione przez papieża, biskupów diecezjalnych i innych zwierzchników Kościołów lub organy ponaddiecezjalne, np. konferencje biskupów i synody); ze względu na formę: pisane (ustanowione przez władzę kościelną) i niepisane (zwyczaj kościelny); ze względu na obrządek: prawo Kościoła łacińskiego i prawo Kościołów wschodnich); ze względu na czas powstania: dawne (przedgracjańskie, dekretowe, dekretałowe, trydenckie, podtrydenckie, przedkodeksowe, kodeksowe, pokodeksowe, posoborowe) i obowiązujące (zawarte w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r. i Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich oraz akty późniejsze i część recypowanego prawa dawnego); ze względu na moc wiążącą: prawo bezwzględnie obowiązujące i względnie obowiązujące (o ile nie wydano przepisów partykularnych); ze względu na sankcję za niezachowanie prawa: ius perfectum powodujące nieważność, ius plus quam perfectum powodujące nieważność i dodatkowo sankcję, ius minus quam perfectum jedynie skutkujące karą i ius imperfectum nie powodujące żadnych skutków za jego nierespektowanie przez wiernych; ze względu na przedmiot regulacji: kościelne prawo publiczne, które przed Soborem Watykańskim II dzieliło się na: wewnętrzne i zewnętrzne oraz prywatne zmierzające bardziej do realizacji dobra poszczególnych wiernych, aniżeli samej instytucji Kościoła.
Zanim doszło do wykształcenia autonomicznej nauki prawa kanonicznego, podstawowe jej koncepcje tkwiły najpierw w naukach teologicznych. Pierwszym i najważniejszym źródłem było Pismo Święte oraz apostolska Tradycja, w tym Pisma Ojców Kościoła i Doktorów, których depozyt rozpoczęto z czasem utrwalać w zespoły norm o charakterze moralnym, liturgicznym i karnym. Należy tu w pierwszej kolejności wyróżnić napisane w języku greckim Didache czy Doctrina Duodecim Apostolorum (w tłum. Nauczenie Pana do narodów przekazane przez dwunastu apostołów), jedno z najstarszych źródeł chrześcijańskich, powstałe w Syrii przez anonimowego autora, najprawdopodobniej na przełomie I-II w. Didache zawiera pouczenia moralne (droga życia i śmierci), elementy organizacji pierwszych gmin chrześcijańskich, liturgiki, dogmatyki i katechetyki oraz wezwania apokaliptyczne[5]. Na Didache wzorowało się inne, także anonimowe dzieło wczesnochrześcijańskiego prawa kanonicznego, datowane na III w. (ok. 230 r.) Didascalia Apostolorum (Katolicka nauka dwunastu apostołów i świętych uczniów Zbawiciela naszego), na którym wzorowały się późniejsze Konstytucje Apostolskie. Według niektórych autorów tekst Didascalia zawiera postanowienia Apostołów, które zapadły na Soborze Jerozolimskim w 49 n.e.. Treść tego traktatu najwięcej miejsca poświęca organizacji władzy biskupiej, obowiązkom wobec wiernych ubogich i pokutujących, w pozostałym zakresie omawia min. nauki dla małżonków, wdów, katechumenów, diakonów, wyjaśniając także zasady organizacji zgromadzeń liturgicznych i kwestie herezji[6].
Na niemal ten sam okres, ok. 220 r. datowane jest Traditio Apostolica S. Hippolyti (Apostolskie podanie Hipolita Rzymskiego), którego autorstwo przypisuje się biskupowi rzymskiemu i męczennikowi św. Hipolitowi broniącemu tradycji apostolskiej i przestrzegającego przed herezją. Dzieło to składa się z 3 części, z czego pierwsza poświęcona jest omówieniu święceń wszystkich stopni i posług w Kościele, druga dotyczy świeckich, a trzecia jest opisem zwyczajów Kościoła, w tym m.in.: łamania chleba, postów, wspólnej wieczerzy, przechowywania Eucharystii, czasu na modlitwę, miejsca pochówku czy znaku krzyża[7]. Na podstawie tego zbioru powstały również inne dzieła tj.: Liber VIII (ósma księga Konstytucji Apostolskich) poświęcona m.in. charyzmatom, Testamentum Domini Nostri Jesu Christi (Testament Pana Naszego) zawierające pouczenia apokaliptyczne i kanoniczne reguły przyjmowania katechumenów, postu eucharystycznego i godziny modlitw czy Cannes Hippolyti (Kanony Hipolita) poświęcone m.in. przepisom o pierwocinach i ofiarach oraz Constitutiones per Hippolytum (Konstytucje Hipolita, zwane też Epistome)[8]. W kolejnych wiekach powstały również Constitutiones Apostolicae (Konstytucje Apostolskie) (IV-V w.) jako najobszerniejsze dzieło starożytności chrześcijańskiej czy Canones 85 Apostolici (IV w.), które stanowi ostatnią część Konstytucji Apostolskiej i wyodrębniane jest jako oddzielne dzieło[9]. Ostatnie księgi Constitutiones Apostolorum zawierają komentarze o charyzmatach i godnościach kościelnych oraz modlitwy, w szczególności obrzędy sakry biskupiej i teksty mszalne (wraz z anaforą – najdłuższą modlitwą eucharystyczną), które są nazywane najstarszą liturgią mszalną – klementyńską[10]. Canones 85 Apostolici przedstawia natomiast przepisy odnoszące się do święceń duchownych, w tym ich obowiązków i związanych z nimi kar za różne przestępstwa. Kanony mają charakter synodalny, wzorowane na pierwszych postanowieniach soborowych, w tym synodu w Antiochii z 341 r., niekiedy określane kanonistyczną summą Konstytucji Apostolskich[11].
O ile pierwsze wieki doktryny kanonicznej pozostają pod przemożnym wpływem tradycji rzymskiej, o tyle w kolejnych, wraz z tworzeniem królestw germańskich, dochodzi do tworzenia się partykularyzmów, również w prawie kościelnym. Duch jedności wśród pierwszych wspólnot chrześcijańskich podtrzymuje wówczas nie tylko hierarchiczna piecza władz kościelnych nad wiernymi, ale również uporządkowanie praktyk religijnych we wspólne zbiory norm i przepisów. Z tej racji okres pierwszych wieków był zdominowany działalnością kompilatorską. Pierwsze normy kościelne o cechach ustawodawczych zostały określone w IV i V w. jako kanony, stąd również prawu Kościoła nadano miano prawa kanonicznego. Od V w. wyróżnia się obok kanonów również pisemne listy papieskie, tzw. dekretały, będące odpowiedziami Biskupów Rzymu w sprawach prawodawstwa kościelnego.
W tym czasie dużą rolę odgrywa zbiór prawa kanonicznego Karolingów Collectio Dionysiana, powstały w VI w. w Rzymie, który doczekał się 3 redakcji, z czego ostatnia została podarowana w 774 r. przez papieża Hadriana I władcy Karolowi Wielkiemu i znana pod nazwą Collectio Dionysio – Hadriana, przyjęta została jako urzędowy zbiór ustaw na terenie całego państwa frankońskiego[12]. Wzorowanie się na rzymskiej tradycji miało jeszcze nadal znaczenie w Kościele na Półwyspie Iberyjskim (także w Galii), gdzie jedność i dyscyplinę nawróconych Wizygotów miało wzmocnić przyjęta w 633 r. na IV Synodzie w Toledo Collectio Hispana, przypisywana św. Izydorowi z Sewilli[13]. Poczucie powszechności wzmocniło utworzenie w IX w. zbióru Dacheriana jako połączenia zbioru Hispana z Dionysiana[14]. Na wyspach celtyckich i w Brytanii, przy rozluźnieniu kontaktów z Rzymem i braku centralnego ośrodka religijnego, który był rozwarstwiony po różnych klasztorach, większą wagę przykładano do lokalnych tradycji. Próbą stworzenia dyscypliny kościelnej, choćby w zakresie spowiedzi były Libri Poenitentiales (Penitencjały czy Księgi pokutne), zawierające katalog grzechów i odpowiadające im tzw. taryfy pokutne. Kanoniczną naturę posiadał wówczas również zbiór Hibernensis, powstały w Irlandii na przełomie VII i VIII w.[15].
Silne uzależnienie od władzy świeckiej, rozluźnianie jedności z Kościołem rzymskim było przyczynkiem rozwinięcia między IX a XI w. najsłynniejszego zbiór Pseudoisidoriana. Inne zbiory mające na celu odzyskać jurysdykcję Kościoła i wzmocnić dyscyplinę kościelną, to m.in.: Collectio Hispana Augustodunenisis, Capitula Angilramni, Capitularia Benedicti Levitae[16]. Największe owoce w wymiarze kanonicznym przyniosła dopiero reforma gregoriańska, czego owocem były: Dictatus Papae Grzegorza VII, zbiór Anzelma z Lukki, czy zbiór kanonów kardynała Deusdedita. Za najważniejszego kanonistę XII wieku uznawany jest natomiast święty Biskup Iwo z Chartres, który pozostawił po sobie bogatą spuściznę, w tym: Decretum, Panormia i Collectio Tripartita. Jest on uznawany za prekursora historiozbawczej orientacji prawa kanonicznego (salus animarum) prowadzącego do zbawienia dusz[17]. Okres między połową XII a pierwszą połową XIV wieku określany jest w historii prawa kanonicznego mianem okresu klasycznego[18] i wówczas na Uniwersytecie Bolońskim powstał ok. 1140-1150 r. najważniejszy fundament prawa kanonicznego – słynny Dekret Gracjana – Concordia lub Concordantia discordantium canonum (Harmonia nieuzgodnionych kanonów), który na niespotykaną skalę dokonał uzgodnienia rozbieżności w kanonistyce przy zastosowaniu metody scholastycznej i rzetelnym omówieniu materiału źródłowego. Dekret stał się podstawowym podręcznikiem prawa kanonicznego. Składał się z 3 części, z czego pierwsza to 101 dystynkcji (zasad prawnych) podzielonych na kanony, druga zawiera 36 causae, czyli przypadków prawnych, a trzecia to 5 dystynkcji dotyczących sakramentu chrztu, Eucharystii, bierzmowania czy miejsc świętych i sakramentaliów[19]. Dekret Gracjana rozpoczął wyodrębnienie nauki prawa kanonicznego z nauk teologicznych, mnożyły się liczne konstytucje i dekrety, co dostarczyło argumentów za słusznością kompilacji tekstów. Te, które nie znalazły się w Dekrecie Gracjana i odegrały największe znaczenie określono mianem Quinque compilationes antiquae (Pięć dawnych kompilacji)[20], które wraz z Dekretem Gracjana składały się na Corpus Iuris Canonici, a należały do nich: Dekretały Grzegorza IX z 1234 r. zwane też Liber Extra, Liber Sextus Binufacego VIII z 1298 r., Dekretały Klementyńskie z 1317 r. (tzw. Klementyny) wydane przez papieży awiniońskich oraz Ekstrawaganty Jana XXII z 1500 r. i Ekstrawaganty powszechne z 1503 r. Okres reformacji, schizmy angielskiej i dalszej chrystianizacji na odkrytych geograficznie terenach wymagał reformy, które przeprowadził Sobór Trydencki w latach 1543-1563. Wydawano bullarie – papieskie zarządzenia oraz rozwijała się działalności Kurii Rzymskiej, na podstawie konstytucji Immensa aeterni Dei. Dopiero podczas obrad Soboru Watykańskiego I w latach 1869-1870 zauważono, że istnieje pilna potrzeba zredagowania nowego kodeksu prawa kanonicznego, więc prace kodyfikacyjne zapoczątkował pontyfikat Piusa X i trwały one 13 lat aż do promulgowania w dniu 27 maja 1917 r. Kodeksu Prawa Kanonicznego przez papieża Benedykta XV. Kodyfikacja głównie przygotowywana przez kanonistę Pietro Gaspari została podzielona na 5 ksiąg: normy ogólne, osoby, rzeczy, procesy, przestępstwa i kary[21]. Następną rewizję prawa kanonicznego dokonał Sobór Watykański II zwołany przez papieża Jana XXIII, a zamknięty przez Pawła VI, który trwał od 11 października 1962 r. do 8 grudnia 1965 r. Owocem tego gruntownego przeglądu dyscypliny kościelnej było wydanie 16 dokumentów, w tym 4 konstytucji, 9 dekretów, a także trzy deklaracje. Trwałym ukoronowaniem i dopełnieniem odnowy prawa kanonicznego oraz postanowień soborowych było promulgowanie przez papieża Jana Pawła II Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. oraz Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich z 1990 r., obowiązujących do dzisiaj.
Głównymi źródłami prawa kanonicznego oprócz obecnie obowiązujących Kodeksów z 1983 i 1990 r. jest także zwyczaj uświęcony Magisterium Kościoła, jak również orzecznictwo sądowe i kościelne akty administracyjne. Z uwagi na powszechność i kompleksowość spisanego prawa należy najwięcej miejsca poświęcić obowiązującym kodyfikacjom prawa kanonicznego. Wraz z ich wejściem w życie utracił moc nie tylko poprzedni Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r.[22], ale także ustawy powszechne oraz zasadniczo ustawy partykularne przeciwne normą aktualnie obowiązującego Kodeksu, a także ustawy karne wydane przez Stolicę Apostolską i pozostałe powszechne ustawy dyscyplinujące.
Pierwszy z nich, Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. zbudowany jest z siedmiu ksiąg, na które składa się 1752 kanony. Systematyka aktualnej kodyfikacji zawiera znacznie mniej kanonów, bardziej spójny i logiczny układ, uwzględniający eklezjologię soborową, w tym podkreślenie większego znaczenia wspólnoty Ludu Bożego nad jej hierarchiczną strukturą[23]. Księga I, zatytułowana – Przepisy ogólne (De normis generalibus), mieszczące się w kan. od 1 do 203 zawiera normy ogólne, wspólne dla pozostałych ksiąg. Traktuje bowiem o źródłach prawa w aspekcie formalnym, prezentując normy kanoniczne, w tym: ustawę kościelną, zwyczaj, dekrety ogólne oraz instrukcje, poszczególne akty administracyjne, statuty i przepisy porządkowe. Nadto Księga I opisuje podmioty prawa w kanonicznym porządku prawnym (osoby fizyczne i osoby prawne) oraz normy odnoszące się do czynności prawnych, władzy rządzenia i urzędów kościelnych, podejmujące też zagadnienia szczegółowe, choćby odnoszące się do przedawnienia i obliczania czasu. Księga II, zatytułowana – Lud Boży (De populo Dei), zawarta w kan. od 204 do 746, dzieli się nadto na 3 części. Struktura tej księgi jednocześnie odzwierciedla posoborową rangę wiernych w Kościele, w tym poszanowanie ich równości i udziału w misji Kościoła[24]. Pierwsza jej część poświęcona jest wiernym chrześcijanom (de christifidelibus), w szczególności: prawom i obowiązkom zarówno wszystkich wiernych jak i wiernych świeckich, świętym szafarzom – duchownym wraz z opisem ich formacji, nowemu zagadnieniu prałatur personalnych i uporządkowaniu kwestii dotyczących stowarzyszeń wiernych (publicznych i prywatnych). Druga część zajmuje się ustrojem hierarchicznym Kościoła (de ecclesiae constitutione hierarchica), w tym zagadnieniem najwyższej władzy Kościoła (Biskupa Rzymskiego, Kolegium i Synodu Biskupów, Kardynałów, Kurii Rzymskiej i Legatów Biskupa Rzymskiego), władzy ustanowionej w Kościołach partykalnych (biskupi diecezjalni, koadiuktorzy i pomocniczy) oraz zespołach Kościołów partykularnych (metropolici, synody partykularne, konferencje biskupów), a także omówieniem wewnętrznej organizacji Kościołów partykularnych (Synodu diecezjalnego, Kurii diecezjalnej, Rady kapłańskiej i Kolegium konsultorów, Kapituły kanoników, Rady duszpasterskiej, parafiom, proboszczom i wikariuszom parafialnym, dziekanom i rektorom kościołów, kapelanom). Jest to bardzie kompleksowe omówienie struktury władzy kościelnej, zarówno w wymiarze uniwersalnym i partykularnym, indywidualnym i kolegialnym, z większym uwagą skierowaną wobec prezbiterów i diakonów, niż było to treścią poprzedniej kodyfikacji kanonicznej[25]. Trzecia część, nazwana Instytuty życia konsekrowanego i stowarzyszenia życia apostolskiego (De institutionis vitae consecratae et de societatibus vitae apostolicae) podejmuje kwestie przepisów dotyczących organizacji, formacji i działalności apostolskiej w instytutach zakonnych i świeckich, w tym porządkując i wzmacniając rolę stowarzyszeń życia apostolskiego, które w sposób odrębny od życia konsekrowanego realizują misję apostolską, zobowiązując się jednakże do zachowywania rad ewangelicznych. Księga III, określona jako Nauczycielskie zadanie Kościoła (De ecclesiae munere docendi), ujęta w kan. od 747 do 833 poświęcona jest nauczycielskiej misji Chrystusa powierzonej Kościołowi, tj. głoszenia Ewangelii, przybliżania wiary jako misji uprzedzającej działalność uświęcającą (sakramentalną), co również odzwierciedla systematyka obowiązującej kodyfikacji. Księga odnosi się do posługi Słowa Bożego, w tym przepowiadania i katechezy, działalności misyjnej Kościoła, kształtowania wychowania katolickiego w szkołach, uniwersytetach katolickich i innych instytutach studiów wyższych, wydziałach kościelnych oraz poprzez środki społecznego przekazu, w tym książki czy w drodze osobistego wyznania wiary[26]. Kolejna księga IV jest kontynuacją zagadnienia zbawczej misji i poświęcona uświęcającym zadaniom Kościoła (De ecclesiae munere sanctificandi), opisana w kan. od 834 do 1253 i podzielona nadto na 3 części: sakramenty, pozostałe akty kultu Bożego (sakramentalia, liturgia godzin, pogrzeb kościelny, kult świętych oraz świętych obrazów i relikwii, śluby i przysięgi) oraz miejsca i czasy święte (kościoły, kaplice, sanktuaria, ołtarze, cmentarze oraz dni świąteczne i dni pokuty). Jest to zarazem ostatnia z ksiąg poświęcona Kościołowi w wymiarze duchowym, gdyż kolejne traktują o sprawach doczesnych, choć w ścisłym powiązaniu z misją Kościoła, stanowiąc w większym wymiarze odwzorowanie poprzedniej regulacji kanonicznej z 1917 r. Księga V. Dobra doczesne Kościoła (De bonis ecclesiae temporalibus), zawarta w kan. 1254-1310 omawia zreformowane prawo majątkowe Kościoła, w tym kwestie: nabywania dóbr, ich zarządu, umów (zwłaszcza alienacji) oraz pobożnego rozporządzania i działalności fundacji. Treść księgi kładzie większy nacisk na zasadę decentralizacji w zarządzaniu dobrami, podkreślając cele, którym ma służyć mienie kościelne (godne sprawowanie kultu, utrzymanie duchowieństwa i wykonywanie dzieł apostolstwa i miłości), a przy tym potrzebę zdrowej współpracy w obszarze majątkowym z prawem państwowym. Księga VI. Sankcje w Kościele (De sanctionibus poenalibus in ecclesia) objęta kan. 1311-1399 opisuje zagadnienia prawa karnego materialnego w Kościele i dzieli się na część ogólną poświęconą zagadnieniom ustawy karnej, podmiotu, rodzaju kar i innych środków karnych, procedury ich stosowania, zwalniania z kar i przedawnienia karania oraz z części szczegółowej, obejmującej poszczególne przestępstwa i przewidziane za nich kary, w tym za: przestępstwa przeciwko wierze i jedności Kościoła, przeciwko władzy kościelnej i przestępstwa związane z pełnieniem zadań kościelnych, przestępstwa przeciwko sakramentom, dobremu imieniu oraz przestępstwa fałszu, przestępstwa przeciwko specjalnym obowiązkom, życiu, godności i wolności człowieka. Prawo karne w wierności duchowi Soboru Watykańskiego II znacznie bardziej rozgranicza pojednania grzesznika z Bogiem od pojednania przestępcy z Kościołem, redukuje kary, wspiera poszanowanie prawa osoby ludzkiej, w tym miłości chrześcijańskiej przy wymierzaniu sankcji, ale również autonomii Kościołów partykularnych i roli prawa karnego w Kościele jako autonomicznego i w swojej dziedzinie niezależnego[27]. W obszarze prawa karnego istotne znaczenie ma Konstytucja apostolska Pascite gregem Dei[28], która z dniem 8 grudnia 2021 r. znowelizowała Księgę VI. Nowelizacja wprowadziła: poszerzenie katalogu kar ekspiacyjnych; przywróciła karę uiszczenia grzywny na cele kościelne oraz karnego środka zaradczego w postaci nadzoru; nową instytucję zawieszenia przedawnienia, wprowadzenie nowych typów przestępstw kanonicznych dotyczących nadużyć w alienacji dóbr kościelnych; zaniechanie obowiązku wykonania wyroku; dobrowolne i bezprawne naruszenie świętej posługi, wyeksponowała zasadę proporcjonalności[29]. Istotne znaczenie ma również wprowadzona do prawa karnego zasada domniemania niewinności, zgodnie z którą każdego należy uważać za niewinnego, dopóki coś przeciwnego nie zostanie udowodnione. Ostatnia Księga VII (kan. 1400-1752), zatytułowana Procesy (De processibus) traktuje o kościelnym prawie procesowym. Zawiera w pierwszej i drugiej części przepisy ogólne dotyczące organizacji sądownictwa kościelnego i funkcjonowania sądów i trybunałów, uczestników postępowania i środków dowodowych i przebiegu postępowania na podstawie procesu spornego, zarówno zwyczajnego jak i ustnego. Z kolei kolejne trzy części księgi poświęcone są niektórym procesom specjalnym (procesy małżeńskie, o stwierdzenie nieważności święceń), procesowi karnemu i zasadom proceduralnym przy rekursach administracyjnych oraz przy odwoływaniu lub przenoszeniu proboszczów. Nauka posoborowa nadała systemowi sprawiedliwości w Kościele bardziej ekumeniczny charakter, z uwzględnieniem praw podmiotowych uczestników postępowania, dowartościowaniem postępowania pojednawczego, wiernych świeckich w sprawowaniu władzy w trybunałach kościelnych i dekoncentracji władzy z jednoczesnym poszanowaniem „jedności świętej”[30].
Z kolei późniejsza kodyfikacja, tj. Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich jako jednolity zbiór prawa kanonicznego dla katolickich Kościołów wschodnich składa się z 1546 kanonów, w tym przepisów wprowadzających, prawa soborowego, posługi nauczania i uświęcania, norm o akatolikach i ekumenizmie, posłudze pasterskiej, dobrach doczesnych Kościoła, prawie procesowym i karnym oraz normach ogólnych.
Normy prawa kanonicznego pozwalają wiernym określić ich prawa i obowiązki w Kościele oraz związane z tym sankcje, dojrzale i świadomie uczestniczyć w życiu sakramentalnym czy w misji nauczycielskiej Kościoła. Wiedza o strukturze i zakresie działania instytucji kościelnych nie tylko uzmysławia rolę hierarchiczności władzy kościelnej dla zachowania jedności w Kościele, ale również wyposaża nas w instrumenty egzekwowania norm kanonicznych przed instytucjami Kościoła. Dzięki znajomości kanonów nie tylko lepiej rozumiemy zbawczą misję Kościoła, ale również nasze osobiste powołanie. Co więcej, zgłębianie prawa kanonicznego uprawnia wiernych do zajmowania zatrudnienia w administracji Kościoła powszechnego i partykularnego, stowarzyszeniach kościelnych, punktach doradztwa czy sądownictwie kościelnym (w osobie: adwokata kościelnego, obrońca węzła małżeńskiego, sędziego trybunałów kościelnych, notariusza, rzecznika sprawiedliwości).
Istotne znaczenie praktyczne mają normy kanonicznego prawa karnego materialnego i procesowego, w szczególności w kontekście najbardziej aktualnych kwestii, w tym prowadzenia procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa, zgłaszania aktów apostazji czy egzekwowania ochrony osób małoletnich w Kościele katolickim przed wykorzystywaniem seksualnym i wymierzania sankcji wobec sprawców przestępstw przeciwko osobom i mieniu.
Zdarzają się sytuację, że apostata żąda w kancelarii parafialnej wykreślenia wszystkich swoich danych z ksiąg metrykalnych. Zgodnie z art. 14 ust. 4 Dekretu ogólnego w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych w Kościele katolickim, wydanym przez Konferencję Episkopatu Polski w dniu 13 marca 2018 r., prawo do żądania usunięcia danych nie przysługuje w przypadku, gdy dane dotyczą udzielonych sakramentów bądź w inny sposób odnoszą się do kanonicznego statusu osoby. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 25 maja 2022 r. (sygn. akt III OSK 2273/21) wyraźnie uznał, że Urząd Ochrony Danych Osobowych nie posiada kompetencji do wydawania decyzji w przedmiocie skarg na nieprzestrzeganie ustanowionych w Kościele katolickim przepisów dotyczących ochrony danych osobowych. Bez znajomości prawa kanonicznego nie sposób zrozumieć wzajemnego współdziałania norm obu porządków prawnych i nabycia umiejętności rozwiązywania kolizji w poszanowaniu wzajemnej autonomii i odrębności.
Na mocy art. 53 Konstytucji RP[31] zagwarantowana jest wolność religii obejmująca m.in. uprawianie kultu i modlitwę. Stosownie zaś do art. 8 ust. 1 Konkordatu[32] Rzeczpospolita Polska zapewnia Kościołowi katolickiemu, bez względu na obrządek, swobodne i publiczne pełnienie jego misji, łącznie z wykonywaniem jurysdykcji oraz zarządzaniem i administrowaniem jego sprawami na podstawie prawa kanonicznego[33]. W orzecznictwie sądów administracyjnych przyjmuje się, że Kodeks Prawa Kanonicznego jest autonomicznym źródłem prawa Kościoła rzymskokatolickiego, który nie mieści się w katalogu powszechnie obowiązującego prawa w Rzeczypospolitej Polskiej, dlatego też Nuncjusz Apostolski nie działa na podstawie przepisów powszechnie obowiązującego prawa w Polsce, a przede wszystkim nie jest organem administracji publicznej. W związku z tym wyłączona jest kontrola sądu administracyjnego nad Nuncjuszem Apostolskim[34].
Ważną gwarancję wolności religijnej stanowi wprowadzony chociażby na gruncie art. 178 pkt 2 Kodeksu postępowania karnego[35] zakaz dowodowy w odniesieniu do przesłuchania w charakterze świadka duchownego co do faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi świętej. Przywołany przepis prawny nie przyznaje prawa do decydowania o zwolnieniu z tajemnicy spowiedzi zarówno penitentowi (spowiadającemu się), jak i duchowemu. Duchowny może być świadkiem, ale jedynie w zakresie nieobjętym tajemnicą spowiedzi. Podobne rozwiązanie przyjęto chociażby w art. 195 pkt 3 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa[36], gdzie ustawodawca stanowi, że świadkami nie mogą być duchowni prawnie uznanych wyznań co do faktów objętych tajemnicą spowiedzi.
Zgodnie z art. 4 Konkordatu Rzeczpospolita Polska uznaje nie tylko osobowość prawną Kościoła katolickiego, ale także osobowość prawną wszystkich instytucji kościelnych terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie przepisów prawa kanonicznego. Władza kościelna dokonuje stosownego powiadomienia kompetentnych organów państwowych. Inne instytucje kościelne mogą na wniosek władzy kościelnej uzyskać osobowość prawną na podstawie prawa polskiego. W świetle ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej[37] osobą prawną Kościoła o zasięgu ogólnopolskim jest Konferencja Episkopatu Polski. Osobami prawnymi są także terytorialne jednostki organizacyjne Kościoła katolickiego takie jak: metropolie; archidiecezje; diecezje; administratury apostolskie; parafie, kościoły rektoralne; Caritas Polska; Caritas diecezji; Papieskie Dzieła Misyjne. Osobowość prawną mają również następujące personalne jednostki organizacyjne Kościoła katolickiego: Ordynariat Polowy; kapituły; parafie personalne; Konferencja Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich w Polsce, Konferencja Wyższych Przełożonych Żeńskich Zgromadzeń Zakonnych w Polsce; instytuty życia konsekrowanego (instytuty zakonne i instytuty świeckie) oraz stowarzyszenia życia apostolskiego; prowincje zakonów; opactwa, klasztory niezależne, domy zakonne; wyższe i niższe seminaria duchowne diecezjalne; wyższe i niższe seminaria duchowne zakonne, jeżeli, w myśl przepisów danego zakonu, mają charakter samoistny. Osobowość prawną mają również szkoły wyższe, instytuty naukowe i dydaktyczno-naukowych takie jak: Katolicki Uniwersytet Lubelski; Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie; Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu; Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu; Akademia Katolicka w Warszawie oraz jej dwie sekcje: Collegium Joanneum i Collegium Bobolanum; Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie; kościelne instytuty naukowe i dydaktyczno-naukowe kanonicznie erygowane. Inne jednostki organizacyjne Kościoła mogą̨ uzyskać́ osobowość́ prawną w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i etnicznych.
W orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego wskazuje się jednoznacznie, iż powiadomienie właściwego organu administracji publicznej, o powołaniu danej osoby na funkcje osoby organu parafii nie ma charakteru konstytutywnego, gdyż władza kościelna może swobodnie obsadzać urzędy kościelne. Tak więc wydanie stosownego aktu przez władzę kościelną jest warunkiem wystarczającym dla uznania osoby powołanej przez władze kościelną jako osoby reprezentującej parafię na zewnątrz[38].
Wyroki zapadające przed sądem kościelnym nie mają znaczenia prejudycjalnego w sprawach cywilnych w Polsce i mogą być wyłącznie traktowane jako okoliczności faktyczne. Jak podkreśla się w doktrynie[39], jest to swoista niekonsekwencja ustawodawcy i prawodawcy kościelnego, bowiem w ramach prawa państwowego dochodzi do uznania skutków zawarcia małżeństwa konkordatowego, a już tego skutku nie mają orzeczenia o stwierdzeniu nieważności małżeństwa przed sądem kościelnym. Podobnie naruszenie dóbr osobistych w toku postępowania przed sądem diecezjalnym w sprawie o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest tylko dodatkowym elementem stanu faktycznego i nie przesądza o możliwości rozpoznania sprawy przez sąd cywilny. W tym sensie polskie sądy stwierdziły, że niedopuszczalne jest przyjęcie, iż w procesie kanonicznym nie obowiązuje ochrona dóbr osobistych. Wskazano, że gdy informacje dotyczące dóbr osobistych, podawane w procesie kanonicznym, nie będą obiektywnie uzasadnione usprawiedliwionymi celami procesu kanonicznego, osoba fizyczna może dochodzić ochrony swoich dóbr osobistych przed polskim sądem w sprawie cywilnej[40].
Orzecznictwo sądów państwowych wyraźnie podkreśla rozdzielność jurysdykcji obu sądów, zaznaczając, że wyroki sądów kościelnych nie zapadają w ramach sprawowania wymiaru sprawiedliwości w Polsce, ale są instytucją społeczności wyznaniowej, co dalej powinno stwarzać też niemożność pozyskania dowodów przeprowadzonych w postępowaniu kanonicznym w ramach instytucji pomocy sądowej[41]. Praktyka jednak dostarcza przykładów występowania sądów cywilnych do trybunałów kościelnych z żądaniem udostępnienia akt z postępowań o stwierdzenie nieważności małżeństwa, co w doktrynie prawa kanonicznego jest oceniane jako łamanie zasad autonomii i niezależności Kościoła w zakresie władzy jurysdykcyjnej[42].
Prawo kanoniczne (z łac. ius canonicum) to zbiór norm prawnych ustanowionych lub uznawanych przez władze kościelne, regulujących stosunki w Kościele i relacje Kościoła z innymi społecznościami. Nazwa pochodzi o greckiego słowa canon – podstawowej jednostki redakcyjnej kościelnych aktów prawnych. Podstawowymi aktami ustawodawczymi Kościoła, w tym najbardziej systematycznymi zbiorami norm prawa kanonicznego są dwie kodyfikacje, obie przyjęte podczas pontyfikatu papieża Jana Pawła II: Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici) dla Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego, który wszedł w życie w dniu 27 listopada 1983 r. oraz Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich (Codex canonum Ecclesiarum Orientalium) dla katolickich Kościołów wschodnich, obowiązujący od 1 października 1991 r. Od prawa kanonicznego należy odróżnić prawo wyznaniowe określające sytuację prawną człowieka w zakresie wolności sumienia, religii i wyznania oraz sytuację grup o charakterze religijnym.
Alexandrowicz P., Powstanie Dekretu Gracjana jako przykład żywotności prawa rzymskiego, „Adam Mickiewicz University Law Review” 2014, nr 3.
Andrzejewski M., Modele interakcji orzeczeń sądów kościelnych i państwowych w sprawach małżeńskich, „Kościół i Prawo” 2021, nr 2.
Baron A., Pietras H. (oprac.), Konstytucje apostolskie, [w:] Konstytucje apostolskie oraz kanony Pamfilosa z apostolskiego synodu w Antiochii. Prawo kanoniczne świętych apostołów. Kary świętych apostołów dla upadłych. Euchologion Serapiona, tłum. S. Kalinkowski, A. Caba, Kraków 2007.
Burczak K., Fałszerstwa norm prawnych w połowie IX wieku, „Roczniki Nauk Prawnych” 2011, nr 2.
Burczak K., Quinque compilationes antiquae przykładem systematyki oraz współpracy ustawodawcy, sądów i uniwersytetu, Lublin 2020.
Bzdyrak B., Prawne gwarancje autonomii i niezależności Kościoła katolickiego w Polsce w zakresie władzy jurysdykcyjnej w sprawach małżeńskich, „Przegląd Sejmowy” 2017, nr 4.
Cenalmor D., Miras J., Prawo kanoniczne, Warszawa 2022.
Drączkowski F., Didaskalia Apostolskie, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 3, Lublin 1979.
Dyduch J., Rola Kodeksu Prawa Kanonicznego 1983 w realizowaniu misji Kościoła, „Prawo Kanoniczne” 2014, nr 1.
Dyduch J., Góralski W., Górecki E., Krukowski J., Sitarz M., Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego. Tom II/1. Księga II. Lud Boży. Część I. Wierni chrześcijanie. Część II. Ustrój hierarchiczny Kościoła, Poznań 2005.
Erlebach G., Dzięga A., Krukowski J., Sztychmiler R., Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego. Tom V. Księga VII Procesy, Poznań 2007.
Gałkowski T., Prawo kanoniczne czy kościelne, „Prawo Kanoniczne” 2019, nr 1.
Gałkowski T., Źródła myśli Iwona z Chartres o salus animarum jako celu prawa kanonicznego, „Acta Uniwersitatis Lodziensis. Folia Iuridica 2017, nr 80.
Ghirlanda G., Wprowadzenie do prawa kościelnego, Kraków 1996.
Gigilewicz E. (red.), Encyklopedia Katolicka, tom XVI, Lublin 2012.
Góralski W., Nauczycielskie zadanie Kościoła, [w:] Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku, t. 3, Lublin 1986.
Janicki J.J., Historia Eucharystii w pierwszych wiekach chrześcijaństwa w świetle wybranych źródeł (II-IV w.), „Textus et Studia” 2015, nr 4.
Krukowski J., Kaleta P., Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego. Tom IV. Księga VI Sankcje karne w Kościele, Poznań 2022.
Krukowski J., Sobański R., Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, Tom I. Księga I. Normy Ogólne, Poznań 2003.
Majer P., Uznawanie przez państwo wyroków sądów kościelnych w sprawach małżeńskich. Czy byłoby pożyteczne przyjęcie takiego systemu w Polsce?, [w:] Funkcje publiczne związków wyznaniowych. Materiały III Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 16-18 maja 2006), red. A. Mezglewski, Lublin 2007.
Ożóg M., Pietras H., Dekrety papieskie według Collectio Hispana, Kraków 2021.
Paprocki H., Hipolita Rzymskiego „Tradycja Apostolska”: wstęp, przekład, komentarz, „Studia Teologica Varsaviensa” 1976, nr 1, s. 145-169.
Pasternak F.S., Historia kodyfikacji i charakterystyka nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego, „Prawo Kanoniczne” 1984, nr 3-4.
Pawluk T., Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, tom I, Olsztyn 1985.
Pawluk T., Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II. Tom IV. Doczesne dobra Kościoła. Sankcje w Kościele. Procesy, Olsztyn 1990.
Pawluk T., Źródła poznania prawa kanonicznego, „Studia Warmińskie” 1975, nr 12.
Sacher A., Systematyka Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 roku, „Prawo Kanoniczne” 2020, nr 4.
Sitarz M., Leksykon Prawa Kanonicznego, Lublin 2019.
Sobański R., Eklezjologia nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego, „Prawo kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny” 1985, nr 1-2.
Subera I., Historia źródeł i nauki prawa kanonicznego, Warszawa 1977.
Szymusiak J.M., Starowieyski M., Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971.
Wójcik W., Krukowski J., Lempa F., Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego. Księga V Dobra doczesne Kościoła. Księga VI Sankcje w Kościele, Lublin 1987.
Vetulani A., Z badań nad prawem rzymskim w Dekrecie Gracjana, „Czasopismo Prawnicze” 1936, nr 30.
Zachara M., Czy tradycja apostolska jest dokumentem rzymskim?, „Ruch biblijny i liturgiczny” 2012.
Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus (18.10.1990), AAS 82 (1990) 1045-1363; tekst polski: Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich promulgowany przez papieża Jana Pawła II, tłum. L. Adamowicz, M. Dyjakowska, Lublin 2002.
Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus (25.01.1983), AAS 75 (1983), pars II, 1-317; tekst polski: Kodeks Prawa Kanonicznego promulgowany przez papieża Jana Pawła II w dniu 25 stycznia 1983 roku stan prawny na dzień 18 maja 2022 r. zaktualizowany przekład na język polski, zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Polski, Poznań 2022.
Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus Benedicti Papae XV auctoritate promulgates (27.05.1917), AAS 9 (1917), pars II 1-593.
Corpus Iuris Canonici, editio lipsiensis secunda post Aemilii Ludouici Richteri curas ad librorum manu scriptorum et editionis romanae fidem recognouit et adnotatione critica instruxit Aemilius Friedberg. Pars prior. Decretum Magistri Gratiani, Graz 1959.
Decretales D. Gregorii Papae IX suae integritati restitutae, Lugduni 1591.
Franciscus PP., Constitutio apostolica Pascite gregem Dei qua Liber VI Codicis Iuris Canonici reformatur (23.05.2021), „L’Osservatore Romano”. Edizione quotidiana 161 (2021) nr 122 (1.06.2021), 2-4; tekst polski: Akta Konferencji Episkopatu Polski 33 (2021), 23-25.
Franciscus PP., Costituzione apostolica sulla Curia Romana e il suo servizio alla Chiesa nel mondo „Praedicate Evangelium” (19.03.2022), „L’Osservatore Romano” 162 (2022), nr 74.
Franciscus PP., Litterae apostolicae motu proprio datae Mitis et misericos Iesus quibus canones Codicis Canonum Ecclesiarum Orientalium de causis ad matrimonii nullitatem declarandam reformantur (1.09.2015), AAS 107(2015) 946-957; tekst polski: List apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus reformujący kanony Kodeksu Prawa Kanonicznego dotyczące spraw o orzeczenie nieważności małżeństwa, Tarnów 2015.
Franciscus PP., Litterae apostolicae motu proprio datae Mitis Iudex Dominus Iesus quibus canones Codicis Iuris Canonici de causis ad matrimonii nullitatem declarandam reformantur (15.08.2015), AAS 107 (2015) 958-970; tekst polski: List apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus reformujący kanony Kodeksu Prawa Kanonicznego dotyczące spraw o orzeczenie nieważności małżeństwa, Tarnów 2015.
Ioannes Paulus PP. II, Constitutio apostolica „Sacrae disciplinae leges” (25.01.1983), AAS 75 (1983), pars II, 7-14; tekst polski: Konstytucja apostolska „Sacrae disciplinae leges”, [w:] Jan Paweł II, Dzieła zebrane, t. IV: Konstytucje apostolskie, listy motu proprio i bulle, orędzia na światowe dni, Kraków 2007.
Ioannes Paulus PP. II, Constitutio apostolica „Sacri canones” (18.10.1990), AAS 82 (1990) 1033-1044.
Ioannes Paulus PP. II, Constitutio apostolica „Universi Dominici Gregis” de Sede Apostolica vacante deque Romani Pontificis electione (22.02.1996), AAS 88 (1996) 305-343; tekst polski:
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28.07.1993 r. (Dz.U. 1998 nr 51 poz. 318).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2.04.1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm.).
Konstytucja apostolska „Universi Dominici Gregis” o wakacie Stolicy Apostolskiej i wyborze Biskupa Rzymskiego, [w:] Jan Paweł II, Dzieła zebrane, t. IV: Konstytucje apostolskie, listy motu proprio i bulle, orędzia na światowe dni, Kraków 2007.
Liber Sextus decretalium D. Bonifacii Papae VIII suae integritati unicum Clementinis et extravagantibus restitutus, Lugduni 1591.
Paulus PP. VI, Litterae apostolicae motu proprio „Causas matrimoniales” (28.03.1971), AAS 63 (1971) 441-447.
Pontificium Consilium De Legum Textibus, Instructio servanda a tribunalibus dioecesanis et interdioecesanis in pertractandis causis nullitatis matrimonii Dignitas connubii (25.01.2005), „Communicationes” 37 (2005) 11-92; tekst polski: Komentarz do Instrukcji procesowej „Dignitas connubii”, red. T. Rozkrut, Sandomierz 2007.
Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Constitutio dogmatica de Ecclesia „Lumen gentium” (21.11.1964), AAS 57 (1965) 5-67; tekst polski: Konstytucja dogmatyczna o Kościele „Lumen gentium”, [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje. Tekst polski. Nowe tłumaczenie, Poznań 2002.
Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Constitutio pastoralis de Ecclesia in mundo huius temporis Gaudium et spes (7.11.1965), AAS 58 (1966) 1025-1115; tekst polski: Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Poznań 2008.
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2022 r., poz. 1700).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2022 r., poz. 1375 t.j.).
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2022 r., poz. 2651 t.j.).
Autonomia i niezależność Kościoła, Kościoły i związki wyznaniowe, Prawo wyznaniowe, Sąd kościelny
dr hab. Justyna Krzywkowska – adwokat, adwokat kościelny. Stopień doktora nauk prawnych uzyskała w 2010 r. na Wydziale Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Stopień doktora habilitowanego uzyskała w listopadzie 2021 r. w Instytucie Nauk Prawnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Adiunkt na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie – Filia w Ełku. Członek Komisji Rewizyjnej Stowarzyszenia Kanonistów Polskich oraz członek Zarządu (skarbnik) Polskiego Towarzystwa Prawa Wyznaniowego. Wiceprzewodnicząca Rady Naukowej Instytutu Prawa Ochrony Danych Osobowych.
[1] J. Krukowski, R. Sobański, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, Tom I. Księga I. Normy Ogólne, Poznań 2003, s. 15; J. Dyduch, Rola Kodeksu Prawa Kanonicznego 1983 w realizowaniu misji Kościoła, „Prawo Kanoniczne” 2014, nr 1, s. 36.
[2] T. Pawluk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, tom I, Olsztyn 1985, s. 28; G. Ghirlanda, Wprowadzenie do prawa kościelnego, Kraków 1996, s. 11; T. Gałkowski, Prawo kanoniczne czy kościelne, „Prawo Kanoniczne” 2019, nr 1, s. 3-22.
[3] M. Sitarz (red.), Leksykon Prawa Kanonicznego, Lublin 2019, s. 2207-2208; E. Gigilewicz (red.), Encyklopedia Katolicka, t. XVI, Lublin 2012, s. 310-311.
[4] D. Cenalmor, J. Miras, Prawo kanoniczne, Warszawa 2022, s. 49-50.
[5] I. Subera, Historia źródeł i nauki prawa kanonicznego, Warszawa 1977, s. 31.
[6] F. Drączkowski, Didaskalia Apostolskie, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 3, Lublin 1979, s. 1303-1304.
[7] G. Ghirlanda, Wprowadzenie do prawa kościelnego, Kraków 1996, s. 56; H. Paprocki, Hipolita Rzymskiego „Tradycja Apostolska”: wstęp, przekład, komentarz, „Studia Teologica Varsaviensa” 1976, nr 1, s 145-169; M. Zachara, Czy tradycja apostolska jest dokumentem rzymskim? „Ruch biblijny i liturgiczny” 2012, nr 1, s. 3-19.
[8] I. Subera, Historia źródeł i nauki…, op. cit., s. 34-35.
[9] Konstytucje apostolskie, [w:] Konstytucje apostolskie oraz kanony Pamfilosa z apostolskiego synodu w Antiochii. Prawo kanoniczne świętych apostołów. Kary świętych apostołów dla upadłych. Euchologion Serapiona, tłum. S. Kalinkowski, A. Caba, oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2007.
[10] J.J. Janicki, Historia Eucharystii w pierwszych wiekach chrześcijaństwa w świetle wybranych źródeł (II- IV w.), „Textus et Studia” 2015, nr 4, s. 113; J.M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971, s. 546-547.
[11] I. Subera, Historia źródeł i nauki…, op. cit., s. 33.
[12] K. Burczak, Fałszerstwa norm prawnych w połowie IX wieku, „Roczniki Nauk Prawnych” 2011, nr 2, s. 187-188; I. Subera, Historia źródeł i nauki…, op. cit., s. 54-55.
[13] M. Ożóg, H. Pietras, Dekrety papieskie według Collectio Hispana, Kraków 2021.
[14] I. Subera, Historia źródeł i nauki…, op. cit., s. 59-60.
[15] D. Cenalmor, J. Miras, Prawo kanoniczne…, s. 60.
[16] T. Pawluk, Źródła poznania prawa kanonicznego, „Studia Warmińskie” 1975, nr 12, s. 552; D. Cenalmor, J. Miras, Prawo kanoniczne…, op. cit., s. 61; I. Subera, Historia źródeł i nauki…, op. cit., s. 71-72.
[17] T. Gałkowski, Źródła myśli Iwona z Chartres o salus animarum jako celu prawa kanonicznego, „Acta Uniwersitatis Lodziensis. Folia Iuridica 2017, nr 80, s. 29-45.
[18] A. Vetulani, Z badań nad prawem rzymskim w Dekrecie Gracjana, „Czasopismo Prawnicze” 1936, nr 30, s. 119-149; P. Alexandrowicz, Powstanie Dekretu Gracjana jako przykład żywotności prawa rzymskiego, „Adam Mickiewicz University Law Review” 2014, nr 3, s. 13-24.
[19] I. Subera, Historia źródeł i nauki…, op. cit., s. 84-91.
[20] K. Burczak, Quinque compilationes antiquae przykładem systematyki oraz współpracy ustawodawcy, sądów i uniwersytetu, Lublin 2020, passim.
[21] D. Cenalmor, J. Miras, Prawo kanoniczne…, op. cit., s. 68-69.
[22] A. Sacher, Systematyka Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 roku, „Prawo Kanoniczne” 2020, nr 4, s. 139-150.
[23] F.S. Pasternak, Historia kodyfikacji i charakterystyka nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego, „Prawo Kanoniczne” 1984, nr 3-4, s. 22; R. Sobański, Eklezjologia nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego, „Prawo Kanoniczne” 1985, nr 1-2, s. 3-30.
[24] J. Dyduch, W. Góralski, E. Górecki, J. Krukowski, M. Sitarz, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego. Tom II/1. Księga II. Lud Boży. Część I. Wierni chrześcijanie. Część II. Ustrój hierarchiczny Kościoła, Poznań 2005, s. 13-14.
[25] G. Ghirlanda, Wprowadzenie do prawa kościelnego, Kraków 1996, s. 91.
[26] W. Góralski, Nauczycielskie zadanie Kościoła, [w:] Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku, t. 3, Lublin 1986, s. 12-50.
[27] W. Wójcik, J. Krukowski, F. Lempa, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego. Księga V Dobra doczesne Kościoła. Księga VI Sankcje w Kościele, Lublin 1987, s. 45, 114-117; T. Pawluk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II. Tom IV. Doczesne dobra Kościoła. Sankcje w Kościele. Procesy, Olsztyn 1990, s. 26-27.
[28] Franciscus PP., Constitutio apostolica Pascite gregem Dei qua Liber Vi Codicis Iuris Canonici reformatur (23.05.2021), „L’Osservatore Romano”. Edizione quotidiana 161 (2021) nr 122 (1.06.2021), s. 2-4; Znowelizowana Księga VI: Franciscus, De sanctionibus poenalibus in Ecclesia. Il nuovo Libro VI del Codice di Diritto Canonico, 23.05.2021, „L’Osservatore Romano”. Edizione quotidiana 161 (2021) nr 122 (1.06.2021), s. 2-4 tekst polski: Kodeks Prawa Kanonicznego promulgowany przez papieża Jana Pawła II w dniu 25 stycznia 1983 roku stan prawny na dzień 18 maja 2022 r. zaktualizowany przekład na język polski, zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Polski, Poznań 2022. Por. J. Krukowski, P. Kaleta, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego. Tom IV. Księga VI Sankcje karne w Kościele, Poznań 2022, s. 9-12.
[29] J. Krukowski, P. Kaleta, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego. Tom IV. Księga VI Sankcje karne w Kościele, Poznań 2022, s. 9-14.
[30] G. Erlebach, A. Dzięga, J. Krukowski, R. Sztychmiler, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego. Tom V. Księga VII Procesy, Poznań 2007, s. 8-11.
[31] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm.).
[32] Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. 1998 nr 51 poz. 318).
[33] Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 23 sierpnia 2012 r., sygn. akt II SA/Kr 832/12, LEX nr 1257889.
[34] Postanowienie Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z dnia 9 marca 2011 r., sygn. akt III SAB/Łd 9/11, LEX nr 793245.
[35] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2022 r., poz. 1375 t.j.).
[36] Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2022 r., poz. 2651 t.j.).
[37] Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2022 r., poz. 1700).
[38] Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 25 sierpnia 2017 r., sygn. akt II GSK 1974/15, LEX nr 2380221.
[39] P. Majer, Uznawanie przez państwo wyroków sądów kościelnych w sprawach małżeńskich. Czy byłoby pożyteczne przyjęcie takiego systemu w Polsce?, [w:] Funkcje publiczne związków wyznaniowych. Materiały III Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 16-18 maja 2006), red. A. Mezglewski, Lublin 2007, s. 427; M. Andrzejewski, Modele interakcji orzeczeń sądów kościelnych i państwowych w sprawach małżeńskich, „Kościół i Prawo” 2021, nr 2, s. 160.
[40] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 stycznia 2017 r., sygn. akt I ACa 676/16, LEX nr 2229137.
[41] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2000 r., sygn. akt V CKN 1364/00, Lex nr 47030; Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 27 maja 2013 r., sygn. akt IV SA/Wa 2049/12, Lex nr 1609353.
[42] G. Bzdyrak, Prawne gwarancje autonomii i niezależności Kościoła katolickiego w Polsce w zakresie władzy jurysdykcyjnej w sprawach małżeńskich, „Przegląd Sejmowy” 2017, nr 4, s. 33-34.
