Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Wolność religijna czyli „wolność kultu” (także: „wolność religii”, „wolność w dziedzinie religii”, „wolność wierzeń i kultu”, „wolność sumienia i religii”, „wolność wyznania”„ „wolność sumienia”, „wolność sumienia i wyznania”, „wolność myśli i przekonań w sferze religii”) – prawo podmiotowe każdego człowieka – nie tylko obywatela, także innych ludzi – oraz rodziny i grup religijnych (głównie związków wyznaniowych, w tym kościołów, uznanych prawem pozytywnym, mających na celu zaspokajanie potrzeb religijnych) do wyznawania pewnej religii, a także do swobodnego, publicznego uprawiania kultu religijnego – bez przeszkód ze strony: państwa, grup nacisku, partii politycznych, innych grup społecznych, w tym innych związków religijnych. Zazwyczaj odróżnia się „wolność myśli i sumienia” (forum internum) od „wolności kultu” (forum externum), co łączy ze sobą pojęcie „wolność religijna”.
Podmiotem wolności religijnej jest człowiek albo grupa ludzi (rodzina, wspólnota religijna). Przedmiotem prawa do wolności religijnej są relacje między ludźmi – jako podmiot stosunków prawnych. Zakres przedmiotowy obejmuje działania człowieka, które są niezbędne do realizacji swoich przekonań religijnych w życiu prywatnym i społecznym (dotyczy to m.in. spełniania praktyk religijnych, przynależności do wspólnoty religijnej, prezentowania przekonań religijnych etc.). Wolność religijna jest wolnością każdego, tzw. czynnego podmiotu wolności religijnej (osoby – pojedynczego człowieka, rodziny, grupy religijnej) albo do wyznawania, albo do niewyznawania pewnej religii (tzw. bezwyznaniowość, areligijność; innego znaczenia jest „bezstronność światopoglądowa”) oraz swobodą prawno-faktyczną działania związków wyznaniowych, w tym kościołów.
wolność sumienia i religii [prawo do], godność człowieka, prawa podmiotowe, relacje państwa ze związkami religijnymi, tolerancja religijna, wolność wyrażania poglądów, prozelityzm, zakaz dyskryminacji, konflikty religijne, integracja społeczna
Wolność religijna każdego człowieka, czy to wyznającego pewną religię indywidualnie, czy zbiorowo, polega na braku przymusu prawnego i faktycznego ze strony państwa, partii politycznych, tzw. grup nacisku. Nikogo nie można zmuszać do wyznawania lub porzucenia jakiejkolwiek religii, a także do ujawniania przynależności religijnej – to sprawa sumienia człowieka, jego wolnej woli i podjętej przez niego decyzji.
Możliwość swobodnego, pozbawionego negatywnych konsekwencji prawnych i faktycznych, ujawnienia na forum zewnętrznym przynależności religijnej, w tym współudziału w związku religijnym, jest istotą wolności religijnej. Wolność religijna związków wyznaniowych polega na – rozumianej largo lub sensu stricto – stanowionej w pozytywnym prawie państwowym, wolności działania na równi z innymi związkami religijnymi (nie jest to jednoznaczne z relatywizmem religijnym) w zamiarze wyznawania religii, określania jej dogmatów, publicznego wyznawania kultu religijnego oraz prowadzenia wszelkiej działalności, która ma tym celom służyć. Państwo lub wspólnota polityczna, określając model relacji ze związkami religijnymi, powinny zachować naturalność wobec religijnych postaw ludzi, pożądana jest konieczność zachowania autonomii oraz niezależności państwa i związków religijnych – w połączeniu wszak z zasadą współdziałania tych podmiotów dla dobra jednostki i ogółu (np. w tzw. sprawach mieszanych dotyczących małżeństwa, wychowania, nauki, pomocy charytatywnej i społecznej; także zapobieganie sporom i konfliktom na tle wyznaniowym etc.).
Żadna osoba ani organ państwa, ani partia polityczna lub tzw. grupa nacisku, nie mogą dopuszczać się bezprawnych działań przeciwko wolności religijnej (np. przestępstwa obrazy uczuć religijnych, innego naruszenia praw podmiotowych w sferze wolności religijnej) albo przejawiać w jakiejkolwiek formie (np. słowem, obrazem, dźwiękiem, gestem; w Internecie, mass mediach, na zgromadzeniach publicznych etc. – z uwzględnieniem prawa do swobodnego wyrażania myśli) nietolerancji religijnej, która prowadzi do zastraszenia, poniżania, wyśmiewania, ostracyzmu, dyskryminacji innych ludzi – ze względu na ich wierzenia religijne lub areligijność. Niedopuszczający wyjątku obowiązek prawny i moralny poszanowania treści poglądów religijnych innych ludzi jest istotą wolności religijnej. W państwach demokratycznych znane są – na zasadzie wyjątku – ustawowe ograniczenia korzystania z podstawowych wolności i praw, także religijnych, np. ze względu na bezpieczeństwo i porządek publiczny, moralność publiczną, zdrowie etc. (tzw. klauzula limitacyjna). Ze względu na porządek publiczny reguła limitacyjna może mieć zastosowanie z konieczności poszanowania praw i wolności innych; w zakresie zdrowia publicznego – co do konieczności izolacji, hospitalizacji, ograniczenia liczby zgromadzeń o charakterze religijnym; w prawie pracy – co do zakresu godzin pracy; w prawie cywilnym – co do sposobu korzystania z najmu lub z własności lokalu; także w prawie administracyjnym, telekomunikacyjnym oraz budowlanym. Ograniczenia te nie mogą jednak naruszać istoty wolności i praw, w tym wolności religijnej jako jednego z praw podstawowych. Przesłankami sine qua non ochrony wolności religijnej podmiotu wynikającymi z prawa pozytywnego są m.in. niezakłócanie porządku publicznego, nieszkodzenie innym (także w sferze wolności religijnej drugiego człowieka), podejmowanie działań akceptowalnych moralnie i etycznie przez prawodawcę i społeczeństwo.
Podstawą wolności religijnej jest wrodzona godność osoby ludzkiej – jej prawo podmiotowe wywodzące się z prawa naturalnego, potwierdzane, uznawane, chronione prawem państwa lub innej wspólnoty politycznej. Prawo naturalne (tj. prawo i obowiązek człowieka w odniesieniu do Boga, do siebie samego, do innych oraz do wszechświata, którego podstawą jest natura człowieka), jest źródłem wolności w sferze religii. Konflikt między pozytywnym prawem państwowym a prawem naturalnym może prowadzić do tzw. cywilnego nieposłuszeństwa. Wedle polskiej ustawy zasadniczej przyrodzona, niezbywalna i niewzruszalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela (art. 30 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.). Próba definiowania religii w prawie – ze względu na powiązanie wolności religijnej z godnością każdego człowieka, fundamentalny charakter tego prawa wolnościowego oraz celu każdego systemu prawa, jakim jest ochrona praw podmiotowych – jest skazana na niepowodzenie. Nie jest to równoznaczne z uznaniem „jedynie” władczych uprawnień państwa w „nadaniu” jednostce prawa do wolności religijnej.
Wolność człowieka, w tym wolność religijna, jest w Rzeczpospolitej Polskiej chroniona (art. 31 ust. 1 Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r.). Do poszanowania wolności i praw innych zobowiązuje przede wszystkim ustawa zasadnicza (art. 31 ust. 2 Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r.). Na podstawie zaś art. 6 ust. 1 Ustawy o gwarancjach… z 17 maja 1989 r. nikt – z powodu religii lub przekonań religijnych – nie może być czy to uprzywilejowany, czy to dyskryminowany.
Dyskusyjne teleologicznie i semantycznie jest, funkcjonujące w judykaturze, określenie technicznoprawne „negatywna wolność religijna” (także: „negatywna swoboda religijna” lub „negatywna wolność wyznania” – jako prawo podmiotowe) dla określenia „wolności od religii” oraz dla określenia „ograniczających” bezwyznaniowość jednostki negatywnych skutków tzw. indoktrynacji religijnej (zob. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 9.12.2013 r., I ACa 608/13; por. Partyk 2021), skutkujących naruszeniem „negatywnego aspektu wolności myśli, sumienia i wyznania” (zob. Wyrok ETPC z 15.06.2010 r., skarga nr 7710/02; por. Partyk 2014). „Negatywna wolność religijna” jest kontestowana w aspekcie sekularyzmu religijnego i filozoficznego, neutralności religijnej w sprawowaniu władzy publicznej, świeckości państwa uznającego i respektującego zasadę sekularyzmu (np. konstytucyjne zasady równości obywateli w sferze religii). Koncepcja „negatywnej wolności religijnej” sprowadza się do ograniczenia lub zniesienia prawa do publicznego wyrażania przekonań religijnych (np. ze względu na emocjonalne obciążenie wynikające z obecności symboli religijnych w sferze publicznej); bliska jest postulatowi powszechnego uznania zasady tzw. wrogiej separacji państwa i związków wyznaniowych – jako jedynie obowiązującej (zob. Wyrok ETPC z 3.11.2009 r., skarga 30814/06; por. Piechowiak 2011, s. 47–56).
Wolność religijna i jej ochrona prawna rozwijała się sukcesywnie na przestrzeni dziejów. Dominujący w antyku przedchrześcijańskim monizm religijno-polityczny łączył ze sobą sferę sacrum i profanum (np. w prawie rzymskim ius sacrum było częścią ius publicum). Monarcha pełnił funkcję najwyższego kapłana, przypisywano mu niekiedy cechy boskie. Sprawowanie kultu religijnego należało do zadań publicznej administracji. W starożytności zasadniczo nie było znane pojęcie „wolności religijnej”. Istniała jednak tolerancja religijna – każdy mógł wyznawać dowolną religię, zachować własne wierzenia i praktykować obrzędy kultyczne. Libertas w religii rzymskiej to kobieca personifikacja wolności, w szczególności wolności osobistej. W czasach politeizmu (kultów, wierzeń, obrzędów religijnych) w rzymskiej ideologii państwowej Libertas poświęcono świątynię na Awentynie w III w. a.Ch. – bogini ta była przedstawiana jako matrona z wieńcem laurowym na głowie lub w czapce frygijskiej (pileus).
W doktrynie chrześcijańskiej wolność odnosi się zarówno do Boga (jest absolutna i niezależna od jakiejkolwiek konieczności [por. np. Rdz 9, 18,21–23; Mt 20,1–16; 1 Kor 12,11]; brak determinizmu Boga w działaniu wobec człowieka [por. np. Sobór Watykański I, Konstytucja dogmatyczna o wierze katolickiej „Dei filius” z 24.04.1870 r., ASS 1869–1870, 5, s. 481–493), jak i do człowieka (wespół z „poznaniem” i „miłością” – jest podstawową przesłanką osobowego bytu człowieka; cecha woli człowieka objawiająca się w momencie podejmowania decyzji). W teoriach koncepcji woli istnieją m.in. poglądy: determinizm (człowiek – element przyrody materialnej podporządkowany mechanizmowi praw przyrody) oraz indeterminizm antropologiczno-etyczny (niezależność myślenia i woli człowieka od przyrody). Chrześcijańska, personalistyczna koncepcja wolności sprowadza się do uznania człowieka jako bytu zdolnego do wyboru (wolność „do czegoś” – nie tylko „od czegoś; wolność wewnętrzna – wolność wewnętrzna).
Kościół – jako nowo powstała wspólnota religijna – wniósł do państwa rzymskiego nieznaną dotąd zasadę: Reddite ergo, quae sunt Caesaris, Caesari et, quae sunt Dei, Deo (Mt 22,21, tj. „Oddajcie Cesarzowi to, co jest cesarskie, a Bogu to, co jest boże”). Stała się ona podstawą tzw. dualizmu chrześcijańskiego (dwa podmioty władzy: władza religijna i władza państwowa – polityczna) w relacjach państwa z Kościołem. Doktryna chrześcijańska promowała także zasady nowej etyki i teorię prawa natury, opisującego istotne prawa i obowiązki ustanowione przez Boga dla ludzi. Prześladowania chrześcijan w Cesarstwie Rzymskim, które rozpoczęły się za panowania Nerona (68 r.), a trwały do Dioklecjana (początek IV w.) oparte były na oskarżeniach o zbrodnię obrazy majestatu (crimen laesae maiestatis), ponieważ chrześcijanie odmawiali oddawania boskiej czci cesarzowi. Procesy karne wszczynano na podstawie ustawy, pochodzącej z czasów Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta (lex Iulia de maiestate z ok. 27 r. a.Ch), a także mocą reskryptu Marka Aureliusza przeciw zakładającym nowe sekty religijne i wyznającym nieznane religie (np. Dębiński 1995, s. 11–120).
Określenia libertas religonis użył jako pierwszy, jak się wydaje, pisarz chrześcijański Tertulian (ok. 160–220 r.) w Apologeticum (tj. Quintus Septimus F. Tertullianus 1849, [fragm.] 24, s. 153). Pierwszym aktem prawnym, fundamentalnym dla tradycji prawa pochodzącej z prawa rzymskiego, była – wydana w 313 r. przez cesarzy Konstantyna Wielkiego i Licyniusza – konstytucja zwana Edyktem mediolańskim. Edykt głosił równouprawnienie wszystkich religii Imperium, wprowadzał tolerancję religijną (np. Euzebiusz z Cezarei 1924, ks. 10, fragm. 5, s. 446).
Z czasem, gdy chrześcijaństwo uzyskało status jedynej religii, Imperium Romanum (cesarze Gracjan, Walentynian II, Teodozjusz I, Konstytucja „Cunctos populos” z 28 lutego 380 r., Kodeks Teodozjański, ks. 16, 1, 2) religie pogańskie i heterodoksyjne grupy chrześcijańskie zwalczane były prawnie i faktycznie (np. przez cesarza Justyniana I w prawie oraz różnego rodzaju pismach teologicznych).
W średniowiecznej Europie, gdy chrześcijaństwo było religią panującą, uznawano, że apostatów należy nawracać siłą; nawracanie niechrześcijan przy użyciu siły traktowano jednak jako grzech przeciw naturalnej sprawiedliwości (np. św. Tomasz z Akwinu). Wieloletnie konflikty i wojny religijne w Europie, które toczyły się w imię tzw. religii panujących (zasada potwierdzona przez Reformację: Cuius regio eius religio) – skutkowały nietolerancją religijną i prześladowaniami na tle religijnym.
Rozwój nowożytnego humanizmu wpłynął na uznanie i zagwarantowanie wolności religijnej, rozumianej jako swoboda wyznawania religii zgodnie z własnym sumieniem – amerykańską Konstytucją Stanów Zjednoczonych Ameryki z 17 września 1787 r., francuską Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r., polską Konstytucją Trzeciego Maja z 3 maja 1791 r. (np. Warchałowski 2005, s. 149–159; Sławiński 2015, s. 300–301).
Od XIX w. doktryna i prawo Kościoła katolickiego wyraźnie akcentuje ideę wolności religijnej. W Encyklice Libertas praestantissimum z 20 czerwca 1888 r. papież Leon XIII podkreślał, że wolność wyznania opiera się na zasadzie „otwartości dla wszystkich”, a wyznawać można taką religię, „jaka się komu podoba” – można nawet nie wyznawać żadnej. Ostatni sobór powszechny Kościoła katolickiego – Sobór Watykański II (1962–1965) explicite uznał pluralizm współczesnego społeczeństwa (różne przekonania religijne i światopoglądowe ludzi), w którym Kościół katolicki współistnieje z państwem lub z inną wspólnotą polityczną (in specie: Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym. Gaudium et spes z 7 grudnia 1965 r., pkt 76). Zasada poszanowania społeczeństwa pluralistycznego nie została jednak wyodrębniona w modelu relacji państwa z Kościołem (Krukowski 1980, s. 53–54). „Katolicki model relacji Kościół–państwo” nie znaczy uznania prawem państwowym „katolickiego państwa wyznaniowego” (Sitarz 2015, s 148). Sobór Watykański II głosi poszanowanie wolności religijnej oraz praktyk religijnych, uznając problem wolności religijnej i jej gwarancji prawnych, potwierdzanych również wobec mniejszości wyznaniowych, za jeden z głównych problemów współczesnych. Ojcowie soborowi poświęcili temu zagadnieniu przede wszystkim Deklarację o wolności religijnej „Dignitatis humanae” z 7 grudnia 1965 r. Wspomniana Deklaracja zawiera m.in. stwierdzenie, że osoba ludzka ma prawo do wolności religijnej (czyli człowiek jako istota rozumna i wolna), a podmiotem prawa do wolności religijnej jest także rodzina. Przyznanie przez ojców soborowych – w odniesieniu do prawa do wolności religijnej – podmiotowości wspólnotom jest niewątpliwym novum (Deklaracja, pkt. 2, 4, 6, 7, 13).
W Konstytucji Marcowej z 1921 r. prawodawca poręczył wszystkim obywatelom „wolność sumienia i wyznania”, stanowiąc równocześnie, że wszyscy mieszkańcy Państwa Polskiego mają prawo do wolnego, publicznego i prywatnego wyznawania wiary; z powodu przekonań religijnych i wyznania żaden obywatel nie mógł być ograniczony w prawach podmiotowych (Ustawa z dnia 17 marca 1921 roku, art. 111 i 113). Wyznanie rzymskokatolickie – jako religia przeważającej części Narodu – zajmowało w państwie polskim naczelne stanowisko wśród równouprawnionych (Ustawa z dnia 17 marca 1921 roku, art. 114). Pozycję prawną związków religijnych uznanych przez państwo, rządzących się własnym prawem, regulowano ustawowo (Ustawa z dnia 17 marca 1921 roku, art. 115). Konstytucją Kwietniową z 23 kwietnia 1935 r. utrzymano w mocy art. 99, 109–118 i 120 poprzednio obowiązującej ustawy zasadniczej (Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r., art. 81 ust. 2). Wedle Konstytucji z 22 lipca 1952 r. państwo zapewniało obywatelom wolność sumienia i wyznania, oddzielając państwo i Kościół (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej… 22 lipca 1952 r., art. 82 ust. 1 w zw. z art. 1 pkt 8 Ustawy z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji… z dnia 29 grudnia 1989 r.).
Po II wojnie światowej w międzynarodowym systemie ochrony praw człowieka poczesne miejsce zajmują: Powszechna deklaracja praw człowieka z 10 grudnia 1948 r. oraz Deklaracja w sprawie eliminacji wszystkich form nietolerancji i dyskryminacji ze względu na religię lub wierzenia z 25 listopada 1981 r. Powszechna deklaracja… w art. 18 stanowi: Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii; prawo to obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary oraz swobodę głoszenia swego wyznania lub wiary bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie i prywatnie, poprzez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i przestrzeganie obyczajów. Wśród dokumentów prawa międzynarodowego inkorporowanych do polskiego prawa państwowego wolność religijna – ujęta technicznoprawnie jako „prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania” – jest chroniona m.in. mocą Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności… z 4 listopada 1950 r. (art. 9, pkt. 1, art. 14) i Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych… z 19 grudnia 1966 r. (art. 18, pkt. 1). Wolność ta uznana została za jedną z fundamentalnych, niekwestionowanych wolności podlegających ochronie prawnej, dla której punktem odniesienia są uniwersalne prawa człowieka. Skorelowane z tą wolnością jest prawo do wolności wyrażania opinii – art. 10 ust. 1 ww. Konwencji… z 4 listopada 1950 r. (zob. Warchałowski 2004; por. Nowicki 2013). Poza tym do europejskiego systemu ochrony praw wolnościowych, obejmujących także prawo do wolności religijnej, należą: Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r. (w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 r. w Strasburgu), Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana z 26 października 2012) i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana z 26 października 2012 r.). Traktat o Unii… w art. 6 ust. 1–2 stanowi, że Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r. (w brzmieniu z 12 grudnia 2007 r.) i przystępuje do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Z art. 10 ust. 1–2 Karta Praw Podstawowych… wynika explicite, że każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii, tj. że każdy ma prawo do uzewnętrzniania religii lub przekonań, zarówno publicznie lub prywatnie, jak i indywidualnie lub wspólnie z innymi poprzez uczestniczenie w obrzędach, uprawianie kultu etc.; ma również prawo do zmiany religii lub przekonań oraz do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem. Traktat o funkcjonowaniu Unii …… w art. 17 ust. 1–2 podkreśla poszanowanie przez Unię statusu przyznanego mocą „prawa krajowego” m.in. kościołom i wspólnotom religijnym oraz „organizacjom niewyznaniowym” państw członkowskich.
W niektórych sprawach wyroki ETPC, których podstawą prawną jest Konwencja… z 4 listopada 1950 r., mają kontrowersyjny charakter (zob. np. Wyrok z dnia 17 lipca 2018 r., skarga nr 38004/12; Wyrok z dnia 30 stycznia 2018 r., skarga nr 69317/14 – problem relacji wolności artystycznej do wolności religijnej). ETPC stwierdził, że organy państwa, które skazują za przestępstwo obrazy uczuć religijnych, naruszają prawa skarżących do wolności wyrażania opinii z art. 10 Konwencji… z 4 listopada 1950 r.). Trybunał wyraził pogląd, że w demokratycznym, a zarazem pluralistycznym, społeczeństwie osoby wykonujące swą wolność manifestowania wyznania nie mogą racjonalnie oczekiwać, iż zostaną zwolnione z wszelkiej krytyki. Poza tym Trybunał wyraził pogląd, że czyny, które nie usprawiedliwiają przemocy, nienawiści, nietolerancji (religijnej) i nie polegają na podżeganiu do przestępstw – nie powinny podlegać zagrożeniu sankcją karną. Dyskusyjna jest, dokonana przez ETPC, wykładnia logiczna i teleologiczna art. 9–10 ww. Konwencji… z 4 listopada 1950 r. Sporność zaś odnosząca się do modus iudicandi sprowadza się do problemu, czy w tzw. liberalnej demokracji poglądy mniejszości religijnych mogą stanowić dyktat wobec większości (por. Warecka 2019). Poza tym idea wolności indywidualno-liberalnej w skrajnej postaci może prowadzić do anarchii.
Pojęcie „wolność sumienia i religii” występuje w obecnie obowiązującej, polskiej ustawie zasadniczej (Konstytucji… z 2 kwietnia 1997 r.), a także, w nieco odmiennej redakcji, w innych ustawach (np. w Ustawie o wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 r., gdzie każdemu obywatelowi potwierdza się wolność sumienia i wyznania – art. 1 ust. 1). Wolność religii znaczy wolność wyznawania religii według własnego, swobodnego wyboru oraz prawo do jej wyznawania nie tylko indywidualnie i nie tylko prywatnie (Konstytucja…, art. 53 ust. 2; Ustawa o gwarancjach, art. 1 ust. 2), przez np. uprawianie kultu (Konstytucja…, art. 53 ust. 2). W sferze religii prawodawca w Konstytucji… zapewnia prawa podmiotowe, np. każdemu – wolność sumienia i religii (art. 53 ust 1); każdemu – wolność uzewnętrzniania religii (art. 53 ust. 5); rodzicom – prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (art. 53 ust. 3); dzieciom – wolność sumienia i wyznania w kontekście ww. prawa rodziców (art. 48 ust. 1). W Ustawie o gwarancjach… z katalogu praw podmiotowych w sferze religii, niemającego zresztą charakteru enumeratywnego, wynika np., że obywatele mogą głosić swoją religię lub zachowywać milczenie w sprawach swojej religii; tworzyć wspólnoty religijne i należeć do związków wyznaniowych; uczestniczyć w obrzędach religijnych (art. 1 ust. 1–3, 5). Fundamentalne jest stwierdzenie polskiego prawodawcy, że nikt nie może być dyskryminowany bądź uprzywilejowany z powodu religii lub przekonań w sprawach religii (art. 6 ust. 1 Ustawy o gwarancjach… z 17 maja 1989 r.). Pojęcie i istota „wolności religijnej” znane jest Konkordatowi z 1993 r. (preambuła i art. 5) oraz dokumentom dotyczącym wykładni tej umowy międzynarodowej (Oświadczenie Rządowe 26 stycznia 1998 r.…, pkt 4 a). W art. 24 Kodeksu cywilnego z 23 kwietnia 1964 r. prawodawca zalicza „swobodę sumienia” do katalogu dóbr osobistych, chronionych prawem cywilnym. Z art. 92–113 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1964 r. wynika prawo podmiotowe rodziców lub opiekunów prawnych dziecka do podejmowania decyzji o kierunku wychowania dziecka (dzieci są także podmiotami prawa do wolności religijnej).
Prawo do zrzeszania się „w celach religijnych” gwarantowane ustawą zasadniczą (art. 58 Konstytucji… z 2 kwietnia 1997 r.), określone jest Ustawą o gwarancjach z 17 maja 1989 r. (art. 2 pkt 6 i 11), explicite stanowione w tzw. regulacjach indywidualnych (tj. dotyczących stosunku państwa polskiego do określonego związku wyznaniowego) oraz wynika z Ustawy z 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (art. 1 ust. 1). Zrzeszanie się może być realizowane w stowarzyszeniach świeckich oraz wyznaniowych, a prawo do zrzeszania się ma zastosowanie do organizacji wyznaniowych, erygowanych przez związek wyznaniowy lub przynajmniej działających za jego zgodą. Tego rodzaju rozwiązanie istnieje w ustawach indywidualnych kilku związków wyznaniowych (np. organizacje katolickie, bractwa prawosławne, organizacje baptystyczne, ewangelickie, adwentystyczne, zielonoświątkowe, organizacje wyznaniowe żydowskie).
Reguła równouprawnienia związków wyznaniowych, także kościołów, znalazła się wśród zasad relacji między państwem polskim a związkami wyznaniowymi zawartych w Konstytucji… z 2 kwietnia 1997 r.: Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione (art. 25 ust. 1), a władze publiczne zachowują bezstronność m.in. w sprawach przekonań religijnych (art. 25 ust. 2). Uprzednio zaś – w związku z przemianami prawno-politycznymi 1989 r. – zasada równouprawnienia została usankcjonowana m.in. treścią art. 9 ust. 2 pkt 3 Ustawa o gwarancjach… z 17 maja 1989 r., tj. Gwarancjami wolności sumienia i wyznania w stosunkach państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są: […] równouprawnienie wszystkich kościołów i innych związków wyznaniowych, bez względu na formę uregulowania ich sytuacji prawnej. Kościoły i inne związki wyznaniowe w Polsce na równi korzystają ze swobody pełnienia funkcji religijnych (Ustawa o gwarancjach, art. 19, ust. 1). Zasada równouprawnienia ta ma „uzasadnienie w doktrynie dualizmu chrześcijańskiego” (Mojak 2008, s. 110).
Konstytucyjna reguła autonomii i niezależności państwa polskiego i związków religijnych, każdego w swoim zakresie, wespół z zasadą współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego kształtuje model relacji między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi (art. 25 pkt 3). Ustawy tzw. zwykłe – co do zasady – precyzują stosunek państwa do związków religijnych; poza tym umowa międzynarodowa między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską określa stosunki między państwem a Kościołem katolickim (art. 25 pkt 4–5 w zw. z Konkordatem z 28 lipca 1993 r., in specie art. 1 i 4 ust. 1; w poprzednim stanie prawnym analogicznie, tj. wedle Konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisanego w Rzymie dnia 10 lutego 1925 r.).
Erygowanie związku wyznaniowego w polskim systemie prawnym następuje albo na podstawie wpisu do Rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, albo wprost wynika z tzw. regulacji indywidualnych (np. w większości ustaw) o stosunku państwa polskiego do związku wyznaniowego. Tryb rejestrowy oparty na Ustawie o gwarancjach... z 17 maja 1989 r. (art. 30–35) i aktach wykonawczych dotyczy nowo powstających związków wyznaniowych oraz ich jednostek organizacyjnych. Podmioty te stają się osobami prawnymi według prawa państwowego wskutek konstytutywnego wpisu do Rejestru (art. 34 ust. 2 i 3, art. 38). Jednostki organizacyjne, które w przyszłości eryguje związek wyznaniowy wpisany do Rejestru, mogą być osobami prawnymi nie tylko według prawa wewnętrznego związku – na wniosek kierowany do organu rejestrowego i na skutek pozytywnej decyzji o wpisie, uzyskują one podmiotowość na forum cywilnoprawnym (Ustawa o gwarancjach z 17 maja 1989 r., art. 32 ust. 3).
W Ustawie z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej polskiej prawodawca postanowił o osobach prawnych Kościoła i ich organach, nie uznając explicite podmiotowości prawnej Kościoła katolickiego w Polsce. Lukę w tej materii wypełnił Konkordat z 28 lipca 1993 r. (art. 4 ust. 1). Strony tej umowy międzynarodowej porozumiały się również co do sposobu uznawania przez państwo polskie osobowości prawnej różnych instytucji kościelnych. Personalne i terytorialne instytucje kościelne, uprzednio erygowane osobami prawnymi na podstawie prawa kanonicznego, uzyskują osobowość prawną w prawie polskim na podstawie powiadomienia albo ministra właściwego do spraw wyznaniowych, albo właściwego miejscowo wojewody (art. 4 ust. 2). Inne jednostki organizacyjne Kościoła mogą – na podstawie art. 10 ustawy indywidualnej z 1989 r. – uzyskać podmiotowość prawną w prawie polskim w drodze rozporządzenia właściwego ministra. Dotyczy to „organizacji kościelnych” (art. 34 ustawy z 1989 r.) oraz „innych instytucji kościelnych” (art. 4 ust. 3 Konkordatu z 1993 r.), czyli z wyjątkiem np. „organizacji katolickich”. Aktami wykonawczymi do art. 4 ust. 2 Konkordatu… z 1993 r. są dwie instrukcje ogłoszone przez Konferencję Episkopatu (z 13 marca 2000 r. i z 15 czerwca 2000 r.).
W tzw. ustawach indywidualnych uchwalonych po 1989 r. państwo polskie uznało osobowość prawną kościołów oraz innych związków wyznaniowych. Związki wyznaniowe mogą np. – na zasadach równouprawnienia w pełnieniu funkcji religijnych – tworzyć, pozbawione osobowości prawnej, „organizacje mające na celu działalność na rzecz formacji religijnej” (np. Ustawa o gwarancjach… z 1989 r., art. 19 ust. 2 pkt 14).
Rozdział XXIV Kodeksu karnego z 6 czerwca 1997 r. penalizuje czyny przeciwko wolności sumienia i wyznania, tj. ograniczenie człowieka w przysługujących mu prawach – ze względu na przynależność wyznaniową lub bezwyznaniowość (art. 194 K.k.); złośliwe przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktu religijnego, w tym m.in. pogrzebowi, związku wyznaniowego (art. 195 Kk) oraz obrazę uczuć religijnych innych osób poprzez znieważenie publicznie przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych (art. 196 K.k.). W stosunku do poprzedniego stanu prawa pominięto lub zmodyfikowano pewne przepisy, np. zdekryminalizowano zmuszanie do podjęcia czynności religijnej (obecnie działanie to można zakwalifikować jako bezprawną groźbę lub użycie przemocy ograniczające człowieka w jego prawach – art. 191 K.k. i art. 194 K.k.); lżenie, wyszydzanie, poniżanie grupy ludności lub poszczególnej osoby oraz czynną napaść na człowieka – m.in. ze względu na przynależność wyznaniową (obecnie działanie to można zakwalifikować jako przestępstwo publicznego znieważenia grupy ludności lub osoby m.in. z powodu jej przynależności wyznaniowej lub naruszenia, z tego powodu, nietykalności cielesnej – art. 257 K.k.). W rozdziale XXXII Kodeksu karnego z 1997 r. o „przestępstwach przeciwko porządkowi publicznemu” słusznie – w stosunku do prawa z 1969 r. – przeniesiono przestępstwa: zniewagi zwłok ludzkich, prochów ludzkich lub miejsca spoczynku zmarłego; ograbienia zwłok, grobu lub innego miejsca spoczynku zmarłego (art. 262 § 2 K.k.).
Wydaje się, że w sferze ochrony wartości związanych z subiektywnym poczuciem obrazy u pokrzywdzonego – ze względu na przynależność religijną – Kodeks karny z 1997 r. wykazuje pewną „słabość” regulacji (zob. np. Warecka 2019). Literalnie powtórzono bowiem – w odniesieniu do przestępstwa obrazy uczuć religijnych – prawo z 1969 r. Zasadny wydaje się dezyderat nowelizacji przestępstwa „obrazy uczuć religijnych” w duchu art. 173 Kodeksu karnego z 1932 r. (tj. Kto publicznie lży lub wyszydza … związek religijny, jego dogmaty, wierzenie lub obrzędy, albo znieważa przedmiot jego czci religijnej lub miejsce przeznaczone do wykonywania jego obrzędów religijnych podlega karze…). Polityczne, ad hoc wysuwane, postulaty dekryminalizacji tego przestępstwa nie zasługują na akceptację ze względu na istotę wolności religijnej i konieczność ochrony przez państwo prawa do wolności religijnej – niezależnie od przynależności do tego lub innego związku wyznaniowego.
Źródła prawa
Acta Sanctae Sedis, t. 1–41, Romae 1865–1908.
Acta Apostolicae Sedis, Romae 1909−
Deklaracja w sprawie eliminacji wszystkich form nietolerancji i dyskryminacji ze względu na religię lub wierzenia z 25 listopada 1981 r. (Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 36/55 proklamowana 25 listopada1981 r.).
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, od 2012 r.: http://www.dziennikustaw.gov.pl
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, Seria „L”, od 1 lipca 2013 r.: https://eur-lex.europa.eu/oj/direct-access.html?locale=pl
Instrukcja Episkopatu Polski dotycząca sposobu powiadamiania organów państwowych o uzyskaniu osobowości prawnej przez terytorialne i personalne instytucje kościelne z 13 marca 2000 roku (art. 4 ust. 2 Konkordatu), Akta Konferencji Episkopatu Polski 5 (2000), s. 35–40, [za:] http://www.episkopat.pl/?a = dokumentyKEP&doc= powiadamiania (data dostępu: lipiec 2005 r.).
Instrukcja Episkopatu Polski dotycząca zakresu i sposobu uzyskania osobowości prawnej przez instytucje kościelne na podstawie prawa polskiego z 15 czerwca 2000 r. (art. 4 ust. 3 Konkordatu), Akta Konferencji Episkopatu Polski 2000, 5, s. 41–50, [za:] http://www.episkopat.pl/?a=dokumentyKEP&doc=osob1 (data dostępu: lipiec 2005 r.).
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r. w brzmieniu dosto-sowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu (Dz.Urz. UE, C 326 z 26 października 2012 r.).
Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Rzymie dnia 10 lutego 1925 r., Dz.U. z 1925 r., nr 72, poz. 501.
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., Dz.U. z 1998 r., nr 51, poz. 318.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r., tekst jednolity, Dz.U. z 1976 r., nr 7, poz. 36 (późn. zm. Dz.U. z 1980 r., nr 22, poz. 81; z 1982 r., nr 11, poz. 83; z 1983 r., nr 39, poz. 175; z 1987 r., nr 14, poz. 82; z 1988 r., nr 19, poz. 129; z 1989 r., nr 19, poz. 101; nr 75, poz. 444; z 1990 r., nr 16, poz. 94; nr 67, poz. 397; z 1991 r., nr 41, poz. 176; nr 119, poz. 514; z 1992 r., nr 67, poz. 336; nr 75, poz. 367; nr 84, poz. 426; z 1993 r., nr 7, poz. 33).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483 (z późn. sprostowaniem z 26 marca 2001 r., Dz.U. z 2001 r., nr 28, poz. 319; z późn. zm. Dz.U. z 2006 r., nr 200, poz. 1471; z 2009 r., nr 114, poz. 946).
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., Dz.U. z 1993 r., nr 61, poz. 284 (z późn. zm. Dz.U. z 1995 r., nr 36, poz. 175–177; z 1998 r., nr 147, poz. 962; z 2003 r., nr 42, poz. 364).
Leon XIII, Pp., Encyklika Libertas proeslantissimum z 20 czerwca 1888 r., Leonis XIII Pontificis Maximi Acta 8 (1888), s. 237–238.
Leonis XIII Pontificis Maximi Acta, t. 1–23, Romae 1881–1905.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167.
Monitor Polski Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej, od 2012 r.: http://www.monitorpolski.gov.pl (data dostępu: 1.03.2023).
Oświadczenie Rządowe z dnia 26 stycznia 1998 r. w sprawie Deklaracji Rządu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 kwietnia 1997 r. w celu zapewnienia jasnej wykładni przepisów Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisanego w Warszawie w dniu 28 lipca 1993 r., M. P. z 1998 r., nr 4, poz. 51.
Powszechna deklaracja praw człowieka z 10 grudnia 1948 r. (Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217 A III przyjęta i proklamowana w dniu 10 grudnia 1948 r.).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 1999 r. w sprawie rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, Dz.U. z 1999 r., nr 38, poz. 374.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny, Dz.U. z 1932 r., nr 60, poz. 571.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego nieposiadającego hierarchii duchownej, Dz.U. z 1928 r., nr 38, poz. 363 (z późn. zm. Dz.U. z 1945 r., nr 48, poz. 273).
Sobór Watykański I, Konstytucja dogmatyczna o wierze katolickiej „Dei filius” z 24 kwietnia 1870 r.
Sobór Watykański II, Deklaracja o wolności religijnej. „Dignitatis humanae”, 7 grudnia 1965 r., AAS 58 (1966), s. 929–946; tłum. na język polski [w:] Sobór Watykański II. Konstytucje. Dekrety. Deklaracje. Tekst polski, Poznań 1968, s. 414–426.
Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym. Gaudium et spes z 7 grudnia 1965 r. AAS 58 (1966), s. 1025–1115; tłum. na język polski [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, wyd. 3, Poznań 1967, s. 537–620.
Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis et leges novellae ad Theodosianum pertinentes, red. Th. Mommsen, P. M. Meyer, wyd. 4, Dublin–Zürich 1971.
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana Dz.Urz. UE, C 326 z 26 października 2012 r.
Traktat o Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana, Dz.Urz. UE, C 326 z 26 października 2012.
Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16 z 1964 r., poz. 93 (z późn. zm.; tekst jednolity: Dz.U. z 2020 r., poz. 1740).
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U. nr 88 z 1997 r., poz. 553 (z późn. zm.; tekst jednolity: Dz.U. z 2020r., poz. 1444).
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. z 1964 r., nr 9, poz. 59 (z późn. zm.; tekst jednolity: Dz.U. z 2020 r., poz. 1359).
Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach, Dz.U. z 1989 r., nr 20, poz. 104 (z późn. zm. Dz.U. z 1990 r., nr 14, poz. 86; z 1996 r., nr 27, poz. 118; z 1997 r., nr 121, poz. 769; z 1998 r., nr 106, poz. 668; nr 121, poz. 76; tekst jednolity – Dz.U. z 2001 r., nr 79, poz. 855; Dz.U. z 2003 r., nr 96, poz. 874; z 2004 r., nr 102, poz. 1055; z 2007 r., nr 112, poz. 766; z 2011 r., nr 112, poz. 654).
Ustawa z dnia 17 marca 1921 roku Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. R. P. z 1921 r., nr 44, poz. 267 (z późn. zm. Dz.U. R. P. z 1921 r., nr 52, poz. 334; z 1926 r., nr 78, poz. 442).
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (tekst pierwotny – Dz.U. z 1989 r., nr 29, poz. 155; tekst jednolity – Dz.U. z 2000 r., nr 26, poz. 319 (z późn. zm. Dz.U. z 1998 r., nr 59, poz. 375; Dz.U. z 2002, nr 153, poz. 1271; z 2003 r., nr 223, poz. 2217; z 2004 r., nr 68, poz. 623; nr 145, poz. 1534; z 2005 r., nr 167, poz. 1398); tekst jednolity – Dz.U. z 2005 r., nr 231, poz. 1965 (z późn. zm. Dz.U. z 2009 r., nr 98, poz. 817; z 2010 r., nr 106, poz. 673; z 2011 r., nr 112, poz. 132).
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczy-pospolitej Polskiej, Dz.U. z 1989 r., nr 29, poz. 154 (z późn. zm. Dz.U. z 1990 r., nr 51, poz. 297; nr 55, poz. 321; nr 86, poz. 504; z 1991 r., nr 95, poz. 425; nr 107, poz. 459; z 1993 r., nr 7, poz. 34; z 1994 r., nr 1, poz. 3; z 1997 r., nr 28, poz. 153; nr 90, poz. 557; nr 96, poz. 590; nr 141, poz. 943; z 1998 r., nr 59, poz. 375; nr 106, poz. 668; nr 117, poz. 757; z 2000 r., nr 120, poz. 1268; z 2004 r., nr 68, poz. 623; z 2009 r., nr 219, poz. 1710; z 2010 r., nr 106, poz. 673; nr 224, poz. 1459; z 2011 r., nr 18, poz. 89; nr 129, poz. 748).
Ustawa z dnia 8 stycznia 1998 r. o ratyfikacji Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, Dz.U. z 1988 r., nr 12, poz. 42.
Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r., Dz.U. R. P. z 1935 r., nr 30, poz. 227.
Wybrane orzeczenia sądów polskich i europejskich
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 3 listopada 2009 r. Lautsi przeciwko Włochom, skarga 30814/06, [w:] Przegląd Orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, https://etpcz.ms.gov.pl/searchetpc (data dostępu: 1.08.2020).
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 15 czerwca 2010 r., skarga nr 7710/02, [w:] Przegląd Orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, https://etpcz.ms.gov.pl/searchetpc (data dostępu: 1.08.2020).
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 30 stycznia 2018 r., skarga nr 69317/14; https://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=home (data dostępu: 1.08.2020).
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 17 lipca 2018 r., skarga nr 38004/12; https://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=home (data dostępu: 1.08.2020).
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 9 grudnia 2013 r., I ACa 608/13, LEX, nr 1428254.
Wybrana literatura
Cebula S., Prawa i wolności religijne we współczesnej Polsce. Ustawodawstwo a realia społeczno-kulturowe, Kraków 2011.
Ćwil W., Wolność religijna podstawowym prawem człowieka w nauczaniu Jana Pawła II, Lublin 2019.
Dębiński A., Sacrilegium w prawie rzymskim, Lublin 1995.
Euzebiusz z Cezarei, Historja kościelna. O męczennikach palestyńskich, tłum. A. Lisiecki, Poznań 1924.
Kowalczyk S., Wolność religijna. Aspekt społeczny, [w:] Encyklopedia katolicka, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, t. 20, Lublin 2014, szp. 896–897.
Krukowski J., Stanowisko Soboru Watykańskiego II wobec rozdziału Kościoła od państwa, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1980, z. 5, s. 53–54.
Łopatka A., Prawo do wolności myśli, sumienia i religii, Warszawa 1995.
Mojak R., Zasada autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania w stosunkach między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi, [w:] Polskie prawo konstytucyjne. Stan prawny na dzień 15 września 2008 r., red. W. Skrzydło, Lublin 2008, s. 108–111.
O wolność słowa i religii. Praktyka i teoria, red. F. Longchamps de Bérier, K. Szczucki, Warszawa 2016.
Nowicki M., Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Komentarze praktyczne, wyd. 6, Warszawa 2013.
Orzeszyna K., Neutralność wyznaniowa, [w:] Encyklopedia katolicka, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, t. 13, Lublin 2009, szp. 965–966.
Orzeszyna K., Ochrona prawna wolności sumienia i religii, [w:] Encyklopedia katolicka, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, t. 16, Lublin 2012, szp. 292–293.
Partyk A., Poddanie człowieka wbrew jego woli praktykom religijnym lub działaniom sprzecznym z nakazami wyznawanej przez niego religii w kontekście naruszenia swobody sumienia i wyznania, LEX/el. 2014.
Partyk A., Publiczna prezentacja symboli religijnych a tzw. negatywna wolność religijna, LEX/el. 2021.
Piechowiak M., Negatywna wolność religijna i przekonania sekularystyczne w świetle sprawy Latusi przeciwko Włochom, „Przegląd Sejmowy” 2011, z. 5, s. 37–68.
Quintus Septimus F. Tertullianus, Apologeticum et ad nationes libri duo, red. F. Oehler, Halae 1849.
Sitarz M., Zasada równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych, „Kościół i Prawo” 2015, vol. 4, nr 1, s. 141–168.
Sławiński H., Prawo do wolności religijnej i jego naruszanie we współczesnej Europie, „Studia Włocławskie” 2015, z. 17, s. 295–309.
Stanisz P., Ochrona wolności religijnej w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym w postulatach Stolicy Apostolskiej i w traktatach Unii Europejskiej. Zbieżności i rozbieżności, [w:] Kościół a naród i państwo w perspektywie 1050. rocznicy chrztu Polski. Historia i teraźniejszość, red. J. Krukowski, M. Sitarz, I. Dosz, Lublin 2017, s. 225–245.
Warchałowski K., Prawo do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Lublin 2004.
Warchałowski K., Rozwój idei wolności religijnej od początków chrześcijaństwa do czasów nowożytnych, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2005, z. 8, s. 143–162.
Warecka K., Matka Boska w tęczowej aureoli. Trybunał w Strasburgu o ochronie uczuć religijnych obywateli w prawie karnym, LEX/el. 2019.
Wolność sumienia i religii a bezpieczeństwo i porządek publiczny, red. J. Nikołajew, P. Sobczyk, K. Walczuk, Warszawa 2017.
Zuberbier A., s. v. Wolność religijna, [w:] Słownik teologiczny, red. idem, wyd. 2, Katowice 1998, s. 646–648.
godność człowieka, prawa wolnościowe, religia, ochrona prawna wolności człowieka, prawo naturalne, nietolerancja, prozelityzm, konflikty religijne
Dr. hab. Ewa Gajda, prof. UMK, prawnik, absolwentka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W latach 2014–2019 kierownik Katedry Prawa Rzymskiego, Historii Prawa i Doktryn Polityczno-Prawnych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach; obecnie pracownik Katedry Prawa Rzymskiego, Historii Prawa i Ustrojów Państwowych Wydziału Prawa i Administracji UMK. Zainteresowania naukowe: prawo rzymsko-bizantyńskie, prawo kanoniczne, państwowe prawo wyznaniowe. Autorka m.in. książek: Problem dopuszczalności małżeństwa katolika z prawosławnym w prawie kanonicznym, wyd. 1, Toruń 2001; wyd. 2, Toruń 2012; Wybór źródeł do nauki prawa wyznaniowego, wyd. 1, Toruń 2004; wyd. 2, Toruń 2005; Prawo wyznaniowe. Excerpta I. Wspólnoty religijne i ich osoby prawne, Toruń 2012; Justyniańskie źródła prawne i pozaprawne w papirusach i inskrypcjach VI–VII w. oraz w apokryfach według źródeł VI–XVI w., Toruń 2013; Łacińska terminologia prawnicza. Ignorantia iuris nocet, (we współautorstwie z B. Lubińską), Toruń 2014.
