Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Prawa człowieka mają podstawowe znaczenie dla zrozumienia konstrukcji współczesnego państwa prawnego, statusu jednostki w państwie oraz relacji pomiędzy jednostką a władzą publiczną. Niezależnie od kontekstu prawnego prawa człowieka są przedmiotem licznych badań historycznych, filozoficznych i socjologicznych, których nie sposób przedstawić w ramach jednego hasła słownikowego.
Zgodnie z powyższymi założeniami opracowanie zawiera uwagi o genezie i istocie pojęcia „prawa człowieka”, ale koncentruje się na wskazaniu prawniczego kontekstu ochrony tych praw, przyjmując perspektywę osoby poszukującej wiedzy o praktycznych aspektach ochrony wolności sumienia i religii. Prawa człowieka są bowiem z jednej strony głęboko zakorzenione w myśli filozoficznej i powiązane z historycznym rozwojem państwa jako zorganizowanej wspólnoty, a z drugiej – są wyrażone językiem normatywnym (czyli w pewnym uogólnieniu: zawarte w treści przepisów prawa krajowego i międzynarodowego) i stanowią część współczesnego porządku prawnego.
geneza praw człowieka, godność człowieka, źródła praw człowieka, ochrona praw człowieka, proceduralne środki ochrony praw człowieka
W literaturze podkreśla się trudności ze skonstruowaniem uniwersalistycznej i powszechnie akceptowanej definicji pojęcia „prawa człowieka”. Nie są one również zdefiniowane przez ustawodawcę w postaci tzw. definicji legalnej (zawartej w przepisie aktu prawnego). Jednak brak takiej definicji nie przekreśla możliwości – a wręcz potrzeby – wskazania na istotę „praw człowieka” jako zbioru uprawnień i sfer wolności jednostki w jej relacjach z władzą publiczną. Wyodrębnienie i nazwanie tego zbioru praw bywa określane mianem konceptualizacji praw człowieka, którą poprzedzał etap ich idealizacji, czyli sformułowania uzasadnienia dla posiadania przez człowieka praw i wolności w relacjach z państwem.
Mimo że etapy idealizacji i konceptualizacji praw człowieka można uznać co do zasady za dokonane, nie oznacza to, że na świecie istnieje powszechny konsens co do istoty i uzasadnienia idei praw człowieka, zwłaszcza z perspektywy filozoficznej. Dominuje jednak przekonanie, że prawa człowieka wynikają z przyrodzonej godności osoby ludzkiej i mają wymiar moralny. Teza ta stanowi fundament współczesnej koncepcji praw człowieka i została przyjęta jako aksjologiczne umocowanie ich jurydyzacji, czyli przekształcenia koncepcji praw człowieka na język norm prawnych.
Kształtowanie się idei praw człowieka było procesem długotrwałym i dość złożonym (por. niżej), niemniej prowadzącym do przyjętej po II wojnie światowej koncepcji praw uniwersalnych, czyli przysługujących każdemu człowiekowi, bez jakiejkolwiek dyskryminacji. Stopniowo prawa człowieka stawały się elementem składowym konstytucji współczesnych państw (konstytucjonalizacja praw człowieka), a także przedmiotem regulacji prawnomiędzynarodowych (internacjonalizacja praw człowieka).
Próbując syntetycznie oddać istotę współczesnych praw człowieka – jako kategorii normatywnej – należy uznać te prawa jako zbiór wzorców (standardów) postępowania władzy publicznej wobec osób fizycznych (a niekiedy także innych podmiotów), pozostających w obrębie ich oddziaływania (tj. w ich jurysdykcji). Prawa człowieka to zbiór gwarancji określonego zachowania się państwa (jego organów, przedstawicieli, funkcjonariuszy itd.) wobec jednostek.
Z perspektywy historycznej należy zauważyć, że o ile historia idei praw człowieka należy do sfery historii filozofii i historii doktryn polityczno-prawnych, o tyle historia jurydyzacji praw człowieka to część historii prawa oraz ustrojów państwowych. Ponadto o ile współcześnie najczęściej utożsamia się „prawa człowieka” z „prawami jednostki” (osoby ludzkiej) – i jest to zupełnie zrozumiałe – o tyle warto odnotować, że historyczny rozwój idei praw jednostki we wspólnocie politycznej czy strukturze państwowej nie jest tym samym, co rozwój idei uniwersalnych praw człowieka jako praw przysługującej każdej istocie ludzkiej.
Dopuszczalne jest stanowisko, które traktuje współczesną koncepcję praw człowieka jako etap rozwojowy idei praw jednostki w państwie. Natomiast nie sposób nie dostrzegać różnicy pomiędzy refleksją na temat filozoficznych i prawnych aspektów relacji „jednostka–państwo” a ugruntowaną w zasadzie dopiero w wieku XX koncepcją uniwersalnych praw człowieka. Jeśli chodzi o pierwszy z tych obszarów, tj. ideę praw jednostki we wspólnocie politycznej, to niewątpliwie była ona rozwijana od czasów starożytności, nabierając szczególnego „wzmożenia” w epoce oświecenia. Jednak o współczesnej koncepcji praw człowieka możemy mówić dopiero wtedy, gdy idea praw jednostki została aksjologicznie umocowana w godności każdego człowieka jako podstawie uzasadniającej ich istnienie i obowiązywanie wszędzie na świecie i w każdym czasie (uniwersalizm).
Z powyższych względów precyzyjne wytyczenie etapów rozwoju praw człowieka na osi czasu może nastręczać pewnych trudności. Status jednostki i jej uprawnienia (oraz obowiązki) w relacji z władzą publiczną był elementem myśli filozoficznej w każdej epoce, w której występowały zorganizowane formy życia wspólnotowego i politycznego. Natomiast koncepcję uniwersalnych i międzynarodowo chronionych praw człowieka należy umiejscowić w wieku XX, jako efekt doświadczeń związanych z wojnami światowymi, ale także przy uwzględnieniu, że refleksję o charakterze praw człowieka jako praw powszechnych prowadzono zarówno przed, jak i po II wojnie światowej. Podstawowe dokumenty prawne wyrażające koncepcję międzynarodowo chronionych praw człowieka są wymienione poniżej („regulacje prawne”).
Prawa człowieka uważane są za koncepcję o fundamentalnym znaczeniu dla współczesnego sposobu kształtowania relacji jednostka–państwo, ale także dla dowartościowania statusu osoby ludzkiej jako podmiotu ochrony prawa krajowego i międzynarodowego. Do zasad podstawowych, które charakteryzują prawa człowieka, zalicza się ich uniwersalność (powszechność), niepodzielność, współzależność i wzajemne powiązanie. Ważną rolę odgrywa także zasada równości i niedyskryminacji w korzystaniu z praw człowieka. O uniwersalizmie praw człowieka wspomniano już wyżej jako założeniu, że są to prawa przysługujące każdej osobie, w każdym czasie i w każdych okolicznościach. Uniwersalizm praw człowieka bywa niekiedy podważany, między innymi z perspektywy relatywizmu kulturowego, czyli – w pewnym uproszczeniu – tradycji oraz różnic kulturowych, politycznych i gospodarczych, które wpływają na sposób postrzegania i regulacji praw człowieka. Różnice te niewątpliwie istnieją, a kwestia powszechności praw człowieka stanowi wciąż jeden z nurtów debaty filozoficznej, natomiast z perspektywy jurydycznej uniwersalizm praw człowieka jest traktowany jako filar całej konstrukcji międzynarodowej ochrony praw człowieka po II wojnie światowej. Dokumentem wyrażającym aksjologię współcześnie rozumianych praw człowieka jest Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych 10 grudnia 1948 r. (Światowy Dzień Praw Człowieka).
Powszechność praw człowieka wynika zwłaszcza z godności każdej osoby ludzkiej, lecz także wspólnego mianownika wartości kulturowych, takich jak: sprawiedliwość, uczciwość, wzajemny szacunek, harmonia społeczna. Argumentem wspierającym zasadę uniwersalizmu – zwłaszcza w zakresie praw ekonomicznych i społecznych – jest odwołanie się do ludzkich potrzeb, z których znaczna część jest taka sama lub zbliżona, niezależnie od różnic kulturowych czy politycznych. Dyskusja o tym, którym potrzebom człowieka odpowiadają (lub powinny odpowiadać) jednocześnie uprawnienia wobec państwa, stanowi esencję dyskusji na temat treści praw człowieka.
Tradycyjnie przyjęto typologię praw człowieka odwołującą się do trzech „generacji” (koncepcja Karela Vasaka). Podział ten nawiązuje do historycznego rozwoju koncepcji praw człowieka i kolejności formułowania pewnych kategorii praw: pierwsza generacja kojarzona jest z prawami obywatelskimi i politycznymi, do których niewątpliwie należy między innymi wolność myśli, sumienia i religii. Druga generacja to prawa społeczne, ekonomiczne i kulturalne; trzecia natomiast to tak zwane prawa solidarnościowe – zbiór koncepcji prawnych, w których wyodrębnia się dobro chronione w interesie szeroko pojmowanej wspólnoty międzynarodowej i ludzkości (m.in. prawo do rozwoju, prawo do pokoju, prawo do wspólnego dziedzictwa ludzkości).
Podziały i klasyfikacje praw człowieka należy postrzegać w kontekście zasady niepodzielności, współzależności i wzajemnego powiązania, sformułowanej w tzw. Deklaracji wiedeńskiej i programie działania przyjętych na Światowej Konferencji Praw Człowieka w Wiedniu w 1993 r. Mimo istniejących różnic co do treści i charakterystyki poszczególnych praw człowieka, przyjmuje się, że ich ochrona powinna mieć wymiar całościowy i uwzględniać fakt, że prawa człowieka stanowią system naczyń połączonych. Tak rozumiane prawa człowieka nie mogą podlegać hierarchizacji pod kątem ich znaczenia, przydatności czy pierwszeństwa w realizacji. Niedopuszczalność różnicowania praw człowieka stanowi pewien model teoretyczny, służący podkreśleniu wagi traktowania tych praw jako zbioru powiązanych i współzależnych norm, odpowiadającym poszczególnym potrzebom człowieka (egzystencjalnym, społecznym, duchowym, materialnym). Biorąc pod uwagę, że aksjologia wszystkich praw człowieka odwołuje się do godności osoby ludzkiej, logicznym następstwem takiego założenia jest traktowane tych praw jako równoważnych pod kątem znaczenia dla jednostki i jej rozwoju. Nie ma praw „pierwszorzędnych” i „drugorzędnych”, aczkolwiek nie wyklucza to dyskusji na temat hierarchizacji potrzeb człowieka jako takich. Tak rozumiana niepodzielność praw człowieka, w zestawieniu z ich współzależnością i wzajemnymi powiązaniami, bywa także nazywana zasadą integralności.
Dla właściwego rozumienia ochrony praw człowieka istotna jest również zasada równości i niedyskryminacji, która w wymiarze normatywnym przybiera postać zakazu dyskryminacji i nakazu równego traktowania (z uwzględnieniem założenia, że nie każde nierówne traktowanie oznacza dyskryminację). Uniwersalny model praw człowieka akcentuje uprawnienie do korzystania z praw i wolności przez każdą osobę, bez względu na jej indywidualne cechy odróżniające ją od innych w danej zbiorowości ludzkiej. Trzeba przy tym pamiętać, że dyskryminacja to zróżnicowanie w traktowaniu osób znajdujących się w podobnej sytuacji, bez obiektywnego i rozsądnego uzasadnienia. Niekiedy traktowanie faworyzujące zmierza do wyrównania szans przy korzystaniu z praw człowieka na równych zasadach z innymi (dyskryminacja pozytywna). Podstawę prawną zasady niedyskryminacji można odnaleźć m.in. w art. 1 ust. 3 Karty Narodów Zjednoczonych, a także w wielu późniejszych dokumentach międzynarodowych. Wspomniane postanowienie Karty stanowi, że jeden z celów działania ONZ – popieranie i zachęcanie do poszanowania praw człowieka – powinien być realizowany „bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania”. W późniejszych traktatach z dziedziny praw człowieka przyjęto, że żadna różnica (kryterium różnicujące) nie może samo w sobie stanowić uzasadnienia dla dyskryminacji w korzystaniu praw człowieka.
Sformułowanie katalogu praw człowieka – czyli ich konkretyzacja, wskazanie treści uprawnień i korespondujących z nimi obowiązków po stronie władzy publicznej – stanowi oczywiste następstwo ich konceptualizacji. Propozycji takich katalogów sformułowano wiele, zwłaszcza w kluczowych dla koncepcji uniwersalnych i międzynarodowo chronionych praw człowieka pierwszych czterech dekadach XX wieku. Jednak nawet przełomowa i aksjologicznie fundamentalna kodyfikacja praw człowieka we wspomnianej wyżej Deklaracji ONZ z 1948 r. nie stanowi ich kompletnego zestawienia. Praw człowieka nie sposób bowiem ująć w formule „zamkniętej listy”. Katalog praw człowieka jest odzwierciedleniem konsensu co do sposobu traktowania jednostki przez państwo i sfer wolności tej jednostki. Ów konsens pozwala na wyodrębnienie i nazwanie poszczególnych praw człowieka, ale nie obejmuje ustalenia definitywnej i „kompletnej” listy tych praw.
Niewątpliwie do praw obywatelskich i politycznych (tzw. praw I generacji) należy zwłaszcza prawo do życia, zakaz tortur, zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (gwarancje na wypadek pozbawienia wolności), prawo do rzetelnego procesu sądowego, zakaz karania bez podstawy prawnej, prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, prawo do wolności myśli, sumienia i religii, prawo do wolności wyrażania opinii, prawo do pokojowego zgromadzania się i stowarzyszania się, prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, prawo do skutecznego środka odwoławczego, zakaz dyskryminacji.
Prawa społeczne, gospodarcze i kulturalne (tzw. prawa II generacji) obejmują między innymi prawo do pracy, w tym jej sprawiedliwych warunków, prawo do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych, prawo do strajku, prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo do odpowiedniego poziomu życia, prawo do ochrony zdrowia, prawo do nauki, prawo do udziału w życiu kulturalnym, prawo do korzystania ze zdobyczy postępu naukowego.
Prawa człowieka są normatywnie uregulowane zarówno na płaszczyźnie krajowej, jak i międzynarodowej. Jeśli chodzi o polski porządek prawny, podstawowe znaczenie mają postanowienia Rozdziału II Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. (Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela). Wolność sumienia i religii gwarantowana jest w art. 53 ust. 1 Konstytucji RP; w tym samym postanowieniu doprecyzowuje się jej zakres (art. 53 ust. 2), a także niektóre aspekty dotyczące tej wolności: prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (art. 53 ust. 3), możliwość nauczania religii w szkole, przy zachowaniu wolności sumienia i religii innych osób (art. 53 ust. 4), zakaz zmuszania do uczestniczenia lub nieuczestniczenia w praktykach religijnych (art. 53 ust. 6), a także zakaz zobowiązywania przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych i wyznania (art. 53 ust. 7). Ważne dla polskiego systemu prawnego regulacje w zakresie prawa do wolności religijnej zawiera ponadto Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r.
Jeśli chodzi o regulacje międzynarodowe, podstawowym źródłem norm z zakresu ochrony praw człowieka są traktaty międzynarodowe zawierane między państwami, ale także prawo zwyczajowe oraz uchwały organizacji międzynarodowych. Duże znaczenie ma ponadto orzecznictwo sądów i innych organów międzynarodowych. Traktaty międzynarodowe dotyczące ochrony praw człowieka można podzielić na globalne (otwarte do podpisu dla każdego państwa na świecie) i regionalne (przyjmowane w ramach regionalnego uwarunkowania, np. europejskiego kręgu państw). Innym podziałem jest podział na traktaty ogólne (zawierające szersze katalogi praw) i sektorowe (np. dotyczące ochrony praw dziecka, praw kobiet, praw pracowniczych, a także kwestii bardziej szczegółowej, takiej jak zakaz tortur, zakaz dyskryminacji rasowej).
W systemie ochrony praw człowieka utworzonym pod egidą Organizacji Narodów Zjednoczonych (tzw. uniwersalny system ochrony praw człowieka) wypracowano około dziesięciu najważniejszych traktatów z tej dziedziny (wszystkich traktatów ONZ dotyczących praw człowieka jest znacznie więcej). Wiodące traktaty ONZ dotyczące praw człowieka to:
W przypadku niektórych traktatów (np. Konwencji o prawach dziecka) państwa przyjęły także protokoły dodatkowe, zawierające dodatkowe zobowiązania międzynarodowe.
Wiele istotnych traktatów z dziedziny praw człowieka zawarto na poziomie regionalnym. Najbardziej znaczącym przykładem tego typu umów międzynarodowych jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r. (Europejska konwencja praw człowieka).
Wolność religijna w systemach ochrony praw człowieka
Wolność religii i przekonań jako kategoria prawna ma dużo wcześniejsze tradycje niż współczesna koncepcja praw człowieka (w której występuje jako integralny element systemów ochrony krajowej i międzynarodowej pod postacią wolności myśli, sumienia i religii). Historycznie rzecz ujmując, niektóre aspekty wolności religijnej były przedmiotem regulacji międzynarodowych w traktatach pokojowych, w tym m.in. w pokoju augsburskim z 1555 r. i pokoju westfalskim z 1648 r., a w czasach bardziej współczesnych – w traktatach zawartych między mocarstwami sprzymierzonymi a państwami Europy Wschodniej i Południowej po I wojnie światowej w kontekście ochrony mniejszości narodowych.
Rozwój koncepcji praw człowieka jako praw uniwersalnych w XX wieku, w tym zwłaszcza po zakończeniu II wojny światowej, w sposób naturalny obejmował uznanie wolności religii za część przynależnych człowiekowi praw I generacji (praw obywatelskich i politycznych), przy czym chodzi tu o ochronę podmiotowego prawa do wyznawania religii bądź niewyznawania żadnej, a także wolnego wyboru i wolności uzewnętrzniania swojej religii, zarówno indywidualnie, jak i zbiorowo. Dokumenty międzynarodowe precyzują, że ochronie podlega uprawianie kultu religijnego, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie oraz nauczanie religii. Należy przy tym odnotować, że wolność religii i przekonań – podobnie jak inne wolności (np. ekspresji, zrzeszania się i zgromadzeń) – nie jest absolutna i może podlegać pewnym ograniczeniom, jeśli chodzi o sferę zewnętrzną (tj. wolność uzewnętrzniania religii), przy czym nie oznacza to dowolności państwa w dziedzinie stosowania takich ograniczeń. Natomiast trudno byłoby doszukiwać się podstaw dla ograniczania wolności religijnej przez państwo w sferze wewnętrznej, związanej z wolnością posiadania i przyjmowania religii lub przekonań na zasadzie dobrowolności.
O wolności myśli, sumienia i religii stanowi art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r., Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych gwarantuje to prawo także w art. 18. Z uwagi na rangę tego postanowienia dla tematyki Słownika, należy go w tym miejscu zacytować in extenso:
Artykuł 18 Międzynarodowego paktu praw politycznych i obywatelskich:
Kontekst wolności religijnej zawarty jest także w art. 13 ust. 3 in fine Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, który stanowi:
Państwa Strony niniejszego Paktu zobowiązują się do poszanowania wolności rodziców lub w odpowiednich przypadkach opiekunów prawnych, wyboru dla swych dzieci szkół innych niż szkoły założone przez władze publiczne, ale odpowiadających minimalnym wymaganiom w zakresie nauczania, jakie mogą być ustalone lub zatwierdzone przez Państwo, jak również zapewnienia swym dzieciom wychowania religijnego i moralnego, zgodnego z własnymi przekonaniami.
Natomiast z perspektywy europejskiego systemu ochrony praw człowieka, czyli systemu opartego na gwarancjach przyjętych w ramach Rady Europy oraz Unii Europejskiej (dwie niezależne od siebie europejskich organizacje integracyjne), podstawowe znaczenie dla ochrony wolności myśli, sumienia i religii mają:
Artykuł 9 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r. (Europejska konwencja praw człowieka) w brzmieniu:
Artykuł 2 Protokołu nr 1 do Europejskiej konwencji praw człowieka z 20 marca 1952 r.:
Nikt nie będzie pozbawiony prawa do nauki. Wykonując swoje funkcje w dziedzinie wychowania i nauczania, Państwo będzie szanowało prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi.
Artykuł 10 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r.:
Artykuł 14 ust. 3 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r.:
Wolność tworzenia placówek edukacyjnych z właściwym poszanowaniem zasad demokratycznych i prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi, filozoficznymi i pedagogicznymi są szanowane, zgodnie z ustawami regulującymi korzystanie z tej wolności i tego prawa.
Niezależnie od swej głębi filozoficznej i teoretycznoprawnej prawa człowieka mają także swój praktyczny wymiar w postaci środków ochrony prawnej, tj. przewidzianych przepisami prawa krajowego lub międzynarodowego, proceduralnych możliwości zgłaszania roszczeń, skarg bądź petycji do odpowiednich organów. Koncepcja współczesnych praw człowieka opiera się na założeniu, że prawa te nie są jedynie postulatami czy deklaracjami politycznymi, ale mogą być efektywnie wdrażane za pomocą środków prawnych i procedur. Warto także podkreślić, że zgodnie z art. 13 Europejskiej konwencji praw człowieka: każdy, czyje prawa i wolności zawarte w niniejszej konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego (…). Skuteczność środka prawnego nie oznacza wprawdzie gwarancji pozytywnego wyniku rozstrzygnięcia sprawy dla podmiotu wnoszącego dany środek, ale stanowi wymóg, aby środek dostępny w prawie krajowym stwarzał realną możliwość rozpoznania zarzutu naruszenia i naprawienia jego skutków.
W prawie polskim nie istnieje jeden „uniwersalny” środek prawny dla zaskarżenia naruszeń praw człowieka, w tym wolności myśli, sumienia i religii. Wybór drogi prawnej dla ochrony praw i wolności podyktowany jest charakterem sprawy – w pewnych sytuacjach właściwe będą środki przewidziane w prawie cywilnym (np. powództwo o ochronę dóbr osobistych, apelacja, skarga kasacyjna), niekiedy określone działanie na podstawie prawa administracyjnego (np. zaskarżenie decyzji administracyjnej do organu II instancji, skarga do sądu administracyjnego), a jeszcze w innych przypadkach – działania podejmowane w kontekście prawa karnego (np. zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, zwyczajne i nadzwyczajne środki zaskarżenia orzeczeń). Specyficznym środkiem ochrony prawnej jest skarga konstytucyjna, gdyż za jej pomocą można zaskarżyć przepis prawa, na podstawie którego wydane orzeczenie naruszyło – zdaniem strony – prawa i wolności zawarte w Konstytucji RP. Jeszcze innym przykładem środka ochrony praw i wolności człowieka jest skarga do Rzecznika Praw Obywatelskich.
Konsekwencją istnienia międzynarodowych systemów ochrony praw człowieka są natomiast środki prawne umożliwiające zaskarżenie naruszenia praw i wolności człowieka przed sądem lub organem międzynarodowym. Istotne jest to, że środki na forum międzynarodowym można składać po wyczerpaniu wszystkich możliwości odwoławczych w prawie krajowym. Najbardziej znanym – i najbardziej efektywnym – środkiem tego rodzaju jest skarga do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Może ją złożyć każda osoba, która uważa, że naruszono wobec niej prawa i wolności zawarte w Europejskiej konwencji praw człowieka. Mniej popularna jest możliwość złożenia skargi (zawiadomienia) o naruszeniu Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych do Komitetu Praw Człowiek (jednego z tzw. komitetów traktatowych systemu ONZ).
Akty prawne
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r. (Dz.Urz. UE 2016 C 202).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483).
Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. 1998 nr 51 poz. 318).
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. 1993 nr 61 poz. 284, ze zm.).
Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych z 16 grudnia 1966 r. (Dz.U. 1977 nr 38 poz. 169).
Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych z 16 grudnia 1966 r. (Dz.U. 1977 nr 38 poz. 167).
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r. (rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 217 (III).
Literatura
Balcerzak, M., Podstawy międzynarodowej ochrony praw człowieka. Zarys wykładu z materiałami źródłowymi, Toruń 2017.
Banaszak B., Bisztyga A., Complak K., Jabłoński M., Wieruszewski R., Wójtowicz K., System ochrony praw człowieka, Kraków 2005.
Brzozowski, W., Krzywoń, A., Wiącek, M., Prawa człowieka, Warszawa 2019.
Dobrzeniecki, K., Wolność religii i przekonań, w: Balcerzak, M., Sykuna, S. (red.), Leksykon ochrony praw człowieka. 100 podstawowych pojęć, Warszawa 2010.
Gronowska, B., Jasudowicz, T., Balcerzak, M., Lubiszewski M., Mizerski M., Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2009.
Hucał, M., Wolność sumienia i wyznania w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Warszawa 2012.
Jasudowicz, T., Wolność religii. Wybór materiałów. Dokumenty. Orzecznictwo, Toruń 2001.
Komorowski, P., Ochrona wolności religijnej w systemie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Analiza krytyczna, Toruń 2020.
Merkwa, M., U źródeł idei praw człowieka. Kształtowanie się prawnych i filozoficznych podstaw koncepcji praw człowieka, Lublin 2018.
Orzeszyna, K., Skwarzyński, M., Tabaszewski, R., Prawo międzynarodowe praw człowieka, Warszawa 2020.
Osiatyński, W., Prawa człowieka i ich granice, Kraków 2011.
Piechowiak, M., Filozofia praw człowieka. Prawa człowieka w świetle ich międzynarodowej ochrony, Lublin 1999
Warchałowski, K., Prawo do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Lublin 2004.
Zajadło, J., Standardy praw człowieka – uniwersalne czy relatywne, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2014, t. XXII, s. 415–435.
Informacje na temat składania skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka:
https://www.gov.pl/web/dyplomacja/skarga-do-europejskiego-trybunalu-praw-czlowieka [data dostępu: 12.02.2021].
Dr hab. Michał Balcerzak, prof. UMK - profesor uczelni w Katedrze Praw Człowieka UMK. Otrzymał Dyplom Międzynarodowego Instytutu Praw Człowieka w Strasburgu (2004) i Akademii Prawa Europejskiego we Florencji (2007). Laureat nagrody Fundacji im. Prof. Manfreda Lachsa za najlepszą książkę z zakresu prawa międzynarodowego opublikowaną w 2008 r. W latach 2003-2009 współpracownik Zespołu Pełnomocnika Ministra Spraw Zagranicznych do spraw postępowań przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Przedstawiciel Polski w Komitecie Zarządzającym ds. Praw Człowieka Rady Europy w latach 2004-2008. Przewodniczący Grupy Roboczej Rady Europy ds. praw człowieka w kontekście przyspieszonych procedur uchodźczych (2006-2008). Członek między innymi l'Institut international des droits de l'homme w Strasburgu. Ekspert między innymi Ośrodka Analiz i Ekspertyz Prawnych Akademii de Virion. Nominowany przez Polskę i wpisany na listę ekspertów tzw. mechanizmu moskiewskiego Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Adwokat, członek Izby Adwokackiej w Warszawie, wykładowca szkolenia aplikantów adwokackich. Wpis na listę sędziów ad hoc Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w kadencji 2018-2022. Redaktor naczelny "Comparative Law Review", członek Kolegium Redakcyjnego "East European Yearbook on Human Rights".
