Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Pokój jako fenomen społeczny jest kategorią polisemantyczną, trudno definiowalną
m.in. ze względu na swoją wielowymiarowość, jak również z uwagi na zmieniające
się uwarunkowania i współzależności dotyczące stosunków międzynarodowych, realiów prowadzenia polityki i relacji społecznych. Na przestrzeni dziejów powstawały różnorodne definicje pokoju, które rościły sobie prawo do – przynajmniej częściowego – wyjaśnienia omawianego zjawiska. Współcześnie za jedną z kluczowych definicji pokoju uznaje
się tę zaproponowaną przez Johana Galtunga, która uwzględnia podział na pozytywne
i negatywne ujęcie zagadnienia. Definicja negatywna pokoju utożsamia go z brakiem wojny, brakiem działań zbrojnych; w rozumieniu pozytywnym zaś pokój jest przedstawiany jako
nie tylko brak wojny, ale także szerokie współdziałanie i współpraca jednostek, narodów czy państw w dziedzinach takich jak gospodarka, polityka, rozwój, kwestie społeczne, kultura. Pozytywne spojrzenie na problematykę pokoju pozwala również uwzględnić wolność religijną jako jego istotne źródło.
Wielość ujęć kategorii pokoju determinuje również wielość typologii, jakie można zastosować dla jego charakterystyki. Podstawowy podział pozwala mówić o pokoju w trzech ujęciach: potocznym, filozoficznym (etycznym) oraz politologicznym (stosunki międzynarodowe). Kategoria pokoju może być również rozpatrywana jako stan lub wartość. Można ją odnosić do relacji pomiędzy ludźmi, państwami (lub w ich wnętrzu), ale także jako kategorię prawną w zakresie m.in. relacji międzynarodowych (wówczas oznacza ona umowę pomiędzy państwami regulującą wzajemne relacje i zobowiązania, np. kończącą wojnę lub na przykład gwarantującą wolność religijną).
Subdyscypliną naukową dotyczącą pokoju jako zjawiska, warunków do jego zaistnienia oraz zagrożeń jest irenologia (nauka o pokoju). Podstawowe założenia irenologii osadzone są przekonaniu, że do poznania istoty i źródeł wojen konieczne jest określenie warunków, natury i struktury pokoju. Przedstawiciele podejścia irenologicznego koncentrują zatem swoje badania wokół samego pokoju – jego źródeł, istoty, charakteru społecznego, znaczenia w życiu jednostek i wspólnot ludzkich, a także dróg i sposobów jego budowania oraz ochrony.
pokój, warunki pokoju, pokój jako wartość, irenologia, wojna sprawiedliwa
Rozważania o pokoju rozpocząć należy od ogólnego stwierdzenia, że jest to przeciwieństwo wojny (ujęcie potoczne). Przyjmując nadal wysoki poziom ogólności należy również stwierdzić, iż istota pokoju sprowadza się do braku konfliktu lub wojny. Jednakże relacja pomiędzy wojną a pokojem, podkreślająca znaczenie tego drugiego, nie jest jednoznaczna. Można ją określać w ten sposób, że pokój będzie przerwą miedzy wojnami lub ewentualnie wojnę można oceniać jako dążenie do osiągnięcia pokoju (wojna jako środek do osiągnięcia pokoju).
Zwracając uwagę na ujęcie filozoficzne i etyczne, pokój należy traktować jako ideę o szczególnej doniosłości i zasięgu, odnoszącą się do potrzeb ogólnoludzkich, społecznych i jednostkowych, przy czym za potrzeby ogólnoludzkie rozumieć należy zespół warunków przetrwania cywilizacji, do których zaliczają się potrzeby społeczne, czyli potrzeby rozwoju społeczeństwa, oraz potrzeby jednostkowe, czyli potrzeby m.in. rozwoju człowieka.
Kategorię pokoju można również rozpatrywać w wymiarze aksjologicznym, gdzie pokój to wartość zarówno na poziomie jednostek, jak i państw oznaczająca harmonię, dobro zbiorowości czy też współżycie narodów zgodne z prawem.
Pokój jako wartość osiągany jest dzięki realizacji wartości koegzystencjalnych, takich jak: wolność, suwerenność, harmonijne współżycie, sprawiedliwość, niepodległość, brak dyskryminacji (religijnej, kulturowej, rasowej), brak uprzedzeń narodowych, dysproporcji rozwojowych itp. W tym też kontekście pokój stanowi pochodną wolności religijnej. Stanowisko to w pełny sposób przedstawił Papież Benedykt XVI w orędziu Wolność religijna drogą do pokoju wygłoszonym na okoliczność Światowego Dnia Pokoju w 2011 roku. Wspomniana wolność religijna pozwala bowiem na realizację istoty osoby ludzkiej, zaś prawo do wolności religijnej jest zakorzenione w jej godności. Poszanowanie tejże wolności to z kolei warunek „legitymacji moralnej wszelkiej normy społecznej i prawnej”. Odwracając sytuację, brak wolności religijnej determinuje zakwestionowanie godności osoby ludzkiej, co z kolei podważa porządek społeczny, poczucie sprawiedliwości a wreszcie pokój.
Jednocześnie tak dla jednostek, jak i dla grup społecznych oraz całej ludzkości, pokój jest wartością dokonującą pomnożenia innych, gdyż w czasie pokoju powstają warunki dla tworzenia nowych wartości. Ponadto pokój determinuje potencjalne kolejne wartości, takie jak komfort braku zagrożeń dla życia i zdrowia, możliwość rozwoju człowieka itp.
Pokój to również wartość o charakterze subiektywnym. Względność pokoju jako wartości wynika z faktu, że może być on różnie interpretowany z punktu widzenia danego państwa, wspólnoty czy też systemu filozoficznego. Pokój może być podporządkowany innym celom, ideom (takim jak niepodległość, niezależność, suwerenność, wolność czy samostanowienie). Pokój zależy od historycznego zróżnicowania sytuacji i od przyjmowanego w danym czasie systemu wartości.
Rozważania o pokoju stanowią jedno z istotnych zagadnień filozofii społecznej. Często traktowany był wręcz jako wartość absolutna, oczywista i powszechnie uznana oraz pożądana. Pokój można uznać za wartość samą w sobie, cenną zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i wspólnotowym.
Tematyka pokoju zajmowała istotne miejsce w historii myśli społecznej. Pokój kojarzono ze stanem, do którego należy dążyć, i stanowił wartość, której należy bronić. Jak uznawano, w ramach pokoju możliwy był rozwój człowieka, a także wspólnoty. W tradycji myśli chrześcijańskiej pokój traktowany był jako wartość – wpływał na przykład na koncepcję wojny sprawiedliwej, której celem jest właśnie pokój.
Problematyka pokoju i wojny znajdowała swoje miejsce chociażby w filozofii starożytnej, w której pokój uznawany był za niezbywalną wartość człowieka i politycznej wspólnoty. Zainteresowanie nim przejawiał chociażby Arystoteles, który uznawał, że wojna jest tylko środkiem do osiągnięcia pokoju (obrony niepodległości i szczęścia obywateli). Wyższość pokoju nad wojną wynikała z korzyści, jakie niósł on ze sobą w przeciwieństwie do wojny, której efektem była degradacja ludzkości. Arystoteles nie popierał w szczególności wojen, których głównym celem było zdobycie bogactwa czy też poszerzenie własności, aczkolwiek uważał wojnę za skuteczny środek rozwiązywania konfliktów.
W myśli wczesnochrześcijańskiej kategoria pokoju została dodatkowo wzmocniona przez jego sakralizację. Pokój stanowił najwyższą wartość, a wojna była bezwzględnie potępiona, co uzasadniano jej niezgodnością z boskimi przykazaniami. Pokój zaś traktowany był jako harmonia i stan zgody: na poziomie duszy, w stosunkach pomiędzy ludźmi i narodami oraz w relacjach między człowiekiem i Bogiem.
Argumenty te stanowiły podstawę dla wczesnochrześcijańskiego pacyfizmu, którego wyznacznikiem były założenia: sprzeczności wszelkich wojen z nauką chrześcijańską; negowanie możliwości udziału chrześcijan w wojnach toczonych przez Rzym; negowanie służby chrześcijan w armii i wszelkiej nauki władania bronią. Z pozycji radykalnie pacyfistycznej podchodził do zagadnienia wojny Tertulian, który optował za eliminacją armii i oczywiście wojny. W podobnym tonie, aczkolwiek dopuszczając możliwość występowania wojny, definiował ów problem Orygenes. Z jednej strony widział on bowiem rolę chrześcijanina jako modlącego się o zwycięstwo walczących w słusznej sprawie, z drugiej strony jego osobisty udział w wojnie miałby być ograniczony jedynie do modlitwy wspierającej walczących.
Myśl wczesnochrześcijańską charakteryzowała również sakralizacja wojen, która oznaczała: odejście od socjalizacji wojen (wojna i pokój jako element życia społecznego) na rzecz włączenia zjawiska wojny do rozważań o świecie transcendentnym (wojna elementem świętej historii, której odbiciem jest historia świecka, a także wojna jako element boskiego planu kierowania dziejami powszechnymi – powstania i upadania państw, ustrojów, władców, narodów).
Istotne rozważania o pokoju formułowali też ojcowie Kościoła – św. Augustyn oraz św. Tomasz. Pierwszy z nich traktował pokój jako wartość wyjątkowo istotną, utożsamiając go z darem bożym. Istotne w koncepcji pokoju św. Augustyna było założenie, że wojna jest jedynie środkiem ku osiągnięciu pokoju. Podnosiło to jednocześnie niejako rangę samego pokoju, dla osiągnięcia którego prowadzić można było nawet wojnę.
Problematyka pokoju u św. Augustyna pojawia się także w kontekście podziału na państwo Boże i państwo ziemskie. Pokój pozostawał bowiem poza zasięgiem ludzkich możliwości i stanowił obszar boskich zdolności dokonywania tego, co idealne doskonałe. Z tego też powodu dopiero w Państwie Bożym człowiek mógł doświadczyć prawdziwego pokoju, w którym nikt nie zazna ani krzywdy, ani przeciwności. Niemniej według
św. Augustyna człowiek powinien dążyć do pokoju także w państwie ziemskim. Sam pokój zaś miał się realizować na różnych poziomach jako: pokój wewnętrzny – wyrażający się w harmonii duszy i ciała poszczególnych jednostek; pokój w państwie (pax civitatis), czyli harmonijna współpraca i współistnienie wszystkich obywateli; pokój między narodami – zgodne współistnienie państw; pokój powszechny – pełnia harmonia i ład na świecie.
Św. Tomasz również podkreślał znaczenie pokoju, który był dobrem sam w sobie, nawet jeżeli byłby wykorzystywany źle. Atrybutem pokoju było bowiem to, że co do zasady eliminował możliwość popełniania złych czynów. Jednocześnie św. Tomasz, mimo że pokój traktował jako dobro nadrzędne, dopuszczał możliwość zawieszenia pokoju przez chrześcijan w przypadku niegodziwości innych oraz obrony koniecznej. Celem wojny powinno być jednak utrzymanie doczesnego pokoju społecznego.
Podejście do pokoju prezentowane przez św. Tomasza zakładało, że co prawda pełny pokój zostanie osiągnięty „w szczęśliwości wiecznej”, niemniej jednak chrześcijanin powinien troszczyć się w pierwszej kolejności o pokój z Bogiem, a także o pokój ze wszystkimi ludźmi oraz pokój w samym sobie. Pokój ze wszystkimi warunkowany był przez dwie kwestie: po pierwsze można zabiegać o pokój, jeżeli jest to możliwe (nie da się tego zrobić z ludźmi niegodziwymi i wówczas należy być gotowym do walki), po drugie należy szukać pokoju także z ludźmi, którzy go nie chcą.
W konglomeracie myśli społeczno-politycznej za autora istotnego z perspektywy włączenia do rozważań o pokoju kwestii wolności religijnej uznać należy Pawła Włodkowica. W rozważaniach o pokoju i bezpieczeństwie akcentował on potrzebę tolerancji religijnej w stosunkach międzynarodowych i sprzeciw wobec nawracania ludów pogańskich za pomocą siły. Podkreślał on także prawo do spokojnego bytowania na swoim terytorium także pogan. Szerzej ujmując, tematyka ta stała się jedną z cech charakteryzujących założenia społecznej filozofii Krakowskiej Szkoły Prawa Narodów, która zakładała, że istotnym elementem pokoju jest tolerancja wobec różnic religijnych. Było to tym istotniejsze, że w tradycji tejże szkoły pokój między narodami uznawano za podstawowy warunek pełnienia przez ludzi dobrych uczynków.
Pokój stanowił także istotny element społecznej myśli pozachrześcijańskiej. Jednym z najważniejszych ujęć tego fenomenu jest koncepcja wieczystego pokoju Immanuela Kanta wyrażona w rozprawie O wieczystym pokoju. W dziele tym Kant zaproponował ideę osiągnięcia przez ludzkość ostatecznego pokoju. Aby tak się jednak stało, konieczne jest spełnienie trzech warunków: a) państwa powinny mieć republikański charakter; b) prawo narodów powinno opierać się na federacji wolnych państw; c) prawo obywatelstwa powinno być ograniczone do warunków powszechnej gościnności. Propozycja Kanta bazuje zatem na założeniu, że demokratyczny i republikański charakter państwa jest gwarantem równości wobec prawa oraz wolności wszystkich ludzi, zaś na poziomie międzynarodowym wolne państwa powinny stworzyć federację, która będzie organizacją poszczególnych narodów. Kant dodaje także zasadę gościnności, czyli brak traktowania obcego-wrogiego tylko ze względu na obecność na obcym terytorium. Normy prawne powinny zatem gwarantować gościnność obywatelom innych państw, co miałoby pozwolić rozwinąć handel i wzajemne kontakty mimo istniejących granic.
W rzeczywistości społeczno-politycznej pokój stanowi fenomen wymienny z wojną.
Oba te zjawiska stanowią stały element dziejów ludzkości. Przyjęcie takiej cechy rzeczywistości jako obiektywnej nakazuje tratować pokój jako kategorię dynamiczną, podlegającą ciągłym zmianom otoczenia, w jakim występuje (dynamizm środowiska społecznego, relacji międzynarodowych itp.). Tym samym kluczowe dla zrozumienia istoty pokoju jest postrzeganie go jako wymagającego ciągłych działań na rzecz jego utrzymania i ochrony.
Problematyka pokoju znajduje swoje odzwierciedlenie w krajowych i międzynarodowych aktach prawnych i zapisach regulujących działanie organizacji międzynarodowych – m.in. w Karcie Narodów Zjednoczonych, w artykule 2, widnieje zapis mówiący, że ONZ oraz jej członkowie opierają swoje działania na zasadzie suwerennej równości wszystkich swych członków i wszyscy członkowie powinni załatwiać swe spory międzynarodowe przy pomocy środków pokojowych w taki sposób, by ani pokój międzynarodowy, ani bezpieczeństwo, ani sprawiedliwość nie były zagrożone. Co więcej, wszyscy członkowie mają niejako za zadanie powstrzymywać się od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko nietykalności terytorium albo niepodległości politycznej któregokolwiek państwa czy używania wszelkich innych środków niezgodnych z zasadami Narodów Zjednoczonych (NZ). Do grona wspomnianych podstawowych zasad NZ zaliczyć należy poszanowanie godności i równości przynależnych wszystkim istotom ludzkim, jak również respektowanie prawa do wolności myśli, sumienia, religii i przekonań. ONZ-owska Deklaracja w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii i przekonaniach precyzuje, że brak poszanowania oraz naruszenie prawa do wolności myśli, sumienia, religii lub jakichkolwiek przekonań prowadzą bezpośrednio bądź pośrednio do wojen, „zwłaszcza tam, gdzie służyły one za środek obcej ingerencji w sprawy wewnętrzne innych państw i prowadziły do rozniecania nienawiści pomiędzy ludźmi i narodami”.
Pokój jako kategoria stanowi również element prawodawstwa polskiego. Kwestia ta pojawia się chociażby w zapisach o tym, że Sejm decyduje w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej o stanie wojny i pokoju (zawarciu pokoju). Pokój stanowi jednak prymarny stan prawny, zaś decyzja o stanie wojny polskiego parlamentu jest uwarunkowana określonymi okolicznościami, tzn. Sejm może podjąć uchwałę o stanie wojny jedynie w razie zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umów międzynarodowych wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji (w przypadku, gdy Sejm nie może się zebrać na posiedzenie, o stanie wojny postanawia Prezydent Rzeczypospolitej). Tym samym zasady polskiego prawa realizują standardy współczesnych państw demokratycznych w obszarze pokoju i wojny.
Pokój w wymiarze prawnym stanowiący treść umowy pomiędzy państwami dotyczyć może także kwestii wolności religijnej. Pierwszym dokumentem ukierunkowanym na zagwarantowanie wolności religijnej uznaje się Akt Konfederacji Warszawskiej z 1573 roku. Akt gwarantował pokój między różniącymi się w wierze oraz zapewniał innowiercom równouprawnienie z katolikami. Dokument ten zapoczątkował prawne gwarancje tolerancji religijnej.
Innym przykładem pokoju gwarantującego wolność religijną był pokój zawarty w Augsburgu w 1555 roku pomiędzy cesarzem Karolem V a protestanckimi książętami Rzeszy. Pokój przewidywał współistnienie katolicyzmu i luteranizmu.
Antczak A., Pokój jako naczelna kategoria irenologii, „Obronność – Zeszyty Naukowe Wydziału Zarządzania i Dowodzenia Akademii Obrony Narodowej” 2012, nr 4.
Balcerowicz B., O pokoju. O wojnie, Warszawa 2013.
Benedykt XVI, Wolność religijna drogą do pokoju. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2011, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/przemowienia/pokoj2011-or_08122010.html, dostep z: 19.06.2023.
Clausewitz C., O wojnie, przeł. A. Cichowicz, L. W. Koc i F. Schoener, Lublin 1995.
Kant I., Wieczny pokój, przeł. J. Mondschein, Toruń 1992.
Kuderowicz Z., Filozofowie o szansach pokoju. Problemy wojny i pokoju w filozofii
XX wieku, Białystok 1995.
Kukułka J., Pokój w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, Warszawa 1991.
Marulewska, K., Idea „wiecznego pokoju” Kanta a współczesny porządek międzynarodowy, „Dialogi Polityczne” 2005, nr 5-6.
Polus-Rogalska, K., Idea pokoju negatywnego i pozytywnego, „Świat Idei i Polityki” 2002, t. 2.
Rosa R., Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 1995.
Rosa R., Filozoficzne problemy wojen i pokoju, Warszawa 1986.
Rosa R., Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa na tle europejskiej myśli polemologicznej i irenologicznej, Siedlce 2011.
Rosa R., Lipińska-Rzeszutek M., Kubiak M., Filozofia bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego. Tradycja, współczesność, nowe wyzwania, Siedlce 2007.
Rutkowski P. Konflikty i wojny w kontekście wybranych myśli filozoficznych od starożytności do renesansu, „Zeszyty Naukowe Ruchu Studenckiego” 2011, nr 1.
Świniarski J., Filozofia bezpieczeństwa, Warszawa 2004.
Huzarski M., Polemologia. Poznanie fenomenu wojny dla idei pokoju, Warszawa 2015.
Arkadiusz Lewandowski, doktor nauk społecznych w zakresie nauk o polityce. Adiunkt w Katedrze Teorii Polityki i Zarządzania Sferą Publiczną Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Członek Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych oraz Towarzystwa Wiedzy Obronnej. Autor m.in. monografii Akcja Wyborcza Solidarność. Centroprawica w poszukiwaniu modelu współpracy (Płock 2016) oraz kilkudziesięciu artykułów naukowych.
Zagadnienie pokoju w większości przypadków występuje wspólnie z kategorią wojny, jako jej brak i przeciwieństwo. Tego typu podejście wynika z uznania prymarnego charakteru wojny jako narzędzia prowadzenia polityki. Stanowisko to na poziomie metodologicznym sprowadza się natomiast do przekonania, że dopiero po poznaniu rzeczywistych źródeł wojny i zagrożeń dla pokoju możliwe jest działanie na rzecz ich eliminacji i budowania trwałego powszechnego i sprawiedliwego pokoju. Zgoła odmienne założenia znaleźć można w ramach irenologii (nauki o pokoju) oraz w jej chrześcijańskich fundamentach. Perspektywa ta charakteryzuje badaczy pokoju, którzy uznają, że do poznania istoty i źródeł wojen konieczne jest poznanie warunków, natury i struktury pokoju. Przedstawiciele podejścia irenologicznego koncentrują zatem swoje badania wokół samego pokoju – jego źródeł, istoty, charakteru społecznego, znaczenia w życiu jednostek i wspólnot ludzkich, a także dróg i sposobów jego budowania i ochrony.
Współczesne rozumienie pokoju można ujmować zarówno w perspektywie negatywnej, w której pokój oznacza brak wojny i brak działań zbrojnych, oraz w ramach podejścia pozytywnego, gdzie pokój uznawany jest za nie tylko brak wojny, ale także szerokie współdziałanie i współpracę jednostek, narodów państw w dziedzinach takich jak gospodarka, polityka, kwestie społeczne, kultura i in. Pozytywne spojrzenie na problematykę pokoju pozwala również uwzględnić wolność religijną jako jego istotne źródło.
