Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Pielgrzymowanie najczęściej definiowane jest jako odbywanie podróży do miejsc świętych. Ze zjawiskiem tym mamy do czynienia w niemal wszystkich religiach i na całym świecie. Na przestrzeni wieków te wydarzenia przybierały wiele rozmaitych form, zmieniały się wykorzystywane w celu odbywania pielgrzymek środki lokomocji, obierane cele oraz kierujące pielgrzymami motywacje. W pielgrzymowaniu należy widzieć jeden z najbardziej rozpowszechnionych sposobów ekspresji postaw religijnych.
sanktuarium; wędrówka; Camino de Santiago; relikwie; odpust; pokuta
Pielgrzymują wyznawcy różnych religii, corocznie wyrusza w pielgrzymią drogę wiele milionów ludzi. Zjawisko jest tak powszechne i tak różnorodne, że wypracowanie syntetycznego i kompleksowego jego ujęcia, uwzględniającego wszystkie praktycznie funkcjonujące przejawy i wymiary, sprawia znaczącą trudność. W literaturze zwraca się uwagę na różne elementy konstytutywne pielgrzymek, przy czym poszczególni badacze rozmaicie rozkładają akcenty ważności, zależnie od subiektywnie obranych kryteriów. Należy przyjąć, że w przypadku fenomenu o tak wielu przejawach i odcieniach próby ścisłego definiowania i precyzowania znaczenia natrafiają na zasadnicze trudności. Przyjmowane klasyfikacje mogą służyć wyodrębnieniu pewnych typowych modeli pielgrzymek, ale w praktyce formy te rzadko występują w czystej postaci.
Analiza funkcjonujących w literaturze definicji pielgrzymowania doprowadza do wniosku, że można mówić o trzech zasadniczych elementach składowych, istotnie składających się na zaistnienie okoliczności pielgrzymkowej. Są to: człowiek wyruszający w pielgrzymią drogę, fakt odbywania podróży oraz uwarunkowany religijnie cel pielgrzymowania. Praktyczne zaistnienie wyżej wymienionych elementów może występować w bardzo różnych formach i natężeniu: pielgrzymką nazywa się zarówno indywidualnie podjętą wędrówkę, jak i wydarzenie religijne gromadzące wielotysięczne rzesze; jedni pielgrzymi udają się mechanicznymi środkami lokomocji do pobliskich sanktuariów, inni zaś podejmują wielomiesięczną pieszą wędrówkę.
Szczególnie znacząca różnorodność występuje, jeśli chodzi o obieranie celów, do osiągnięcia których zmierzają pielgrzymi. Niektóre z nich dają się zidentyfikować jako wyraźnie określone dobro lub wartość funkcjonująca w sferze religii (np. osiągnięcie odpustu lub pozyskanie relikwii; szerzej – zob. poniżej sekcja „rys historyczny”), inne wymykają się jednoznacznej klasyfikacji. Podobnie jak przy poprzednim zagadnieniu, także w tej sferze trudnym zadaniem jest precyzyjne wyodrębnienie celów pielgrzymowania w wykrystalizowanej postaci; w przypadku konkretnej realizowanej pielgrzymki często kilka z nich splata się i przenika wzajemnie.
W oficjalnych dokumentach Kościoła dominuje postrzeganie pielgrzymki w kategoriach typowego przejawu pobożności ludowej, funkcjonującego w ścisłym powiązaniu z kanonicznie ustanowionym sanktuarium. Współczesne pielgrzymowanie okazuje się fenomenem wykraczającym poza tak jednoznacznie zakreślone ramy. Warto zatem odnotować czynione próby szerszego spojrzenia na fakt wędrówek motywowanych religijnie, a szczególnie zauważyć ideę traktowania chrześcijańskiego pielgrzymowania jako swoiście rozumianego znaku, ukierunkowującego wędrowca ku osiągnięciu zbawienia.
Zjawisko pielgrzymek występowało i występuje w niemal wszystkich religiach, a w praktyce realizuje się w różnych formach. Celami pielgrzymek bywają miejsca związane z osobami założycieli którejś z religii, z przyczyn historycznych lub doktrynalnych ważne dla ich rozwoju, a także wyróżnione obiekty geograficzne (góry, rzeki, miasta), jak również wybrane miejsca kultu. Wydaje się, że największe znaczenie zyskała pielgrzymka w islamie – nazywana jako hadżdż oznacza odbycie podróży do Mekki (powiązane z wypełnieniem ściśle opisanych obrzędów) i jest jednym z filarów życia religijnego muzułmanów.
W świecie chrześcijańskim pierwszym, ważnym celem podejmowania podróży z motywów religijnych była chęć osobistego kontaktu z miejscami uświęconymi życiem i nauczaniem Jezusa, powiązana z pragnieniem doświadczenia pobytu w lokalizacjach znanych wiernym z lektury Ewangelii. Już w starożytności na motywy te nałożyło się coraz bardziej powszechne pragnienie osobistego kontaktu z materialnymi śladami świętości. Wierni wracający z pielgrzymki chętnie zabierali do swoich domów (oraz do wykorzystywanych na co dzień kościołów) pewne materialne owoce bliskiego kontaktu z miejscem uświęconym, czyli relikwie. Ich natura mogła być bardzo różna, od cząstki Krzyża Świętego przez fragmenty ciał świętych (lub osób uważanych za święte), aż po pył zebrany we wnętrzu sanktuarium czy fragment materiału, którym potarto miejsce święte. Poszczególne relikwie mogły mieć różną rangę i znaczenie; można mówić o stopniowym wypracowaniu całego systemu pozyskiwania, przechowywania i udostępniania do publicznego kultu świętych pamiątek.
W średniowieczu pojawił się (a z czasem wysunął się na pierwszy plan) kolejny motyw pielgrzymowania chrześcijan, a mianowicie szeroko rozumiany czynnik penitencjarny. Podstawą takiego podejścia do pątnictwa było stopniowe ukształtowanie się traktowania pielgrzymki jako jednego ze sposobów odbywania pokuty za popełnione grzechy. Ponieważ podróż do któregoś z sanktuariów (szczególnie odległych geograficznie) była z reguły trudna, a nierzadko także niebezpieczna, pojawiła się praktyka – najpierw dobrowolna, później także odgórnie nakazywana – dokonywania w ten sposób ekspiacji za winy swoje lub innych. Z czasem takie traktowanie pielgrzymiej drogi upowszechniło się i zostało włączone do systemu karnego obowiązującego w średniowiecznym społeczeństwie. W konsekwencji nakaz pielgrzymowania (niekoniecznie do sanktuarium jakiegoś świętego, ale zawsze do wskazanego, odległego miejsca) bywał – zwłaszcza w niektórych krajach – wykorzystywany w praktyce sądów świeckich jako praktyczny sposób czasowego odsunięcia przestępców z miejsca ich dotychczasowego zamieszkania.
Udział w pielgrzymce traktowanej jako jeden ze sposobów zatarcia skutków popełnionych grzechów nabrał w dojrzałym średniowieczu jeszcze jednego znaczenia, a mianowicie stał się jedną z dróg osiągania odpustów. Gdy w XII wieku kształtowało się nauczanie o możliwości uniknięcia kar piekielnych mocą specjalnych łask ustanawianych przez Kościół, do katalogu czynów skutkujących otrzymaniem indulgencji włączono także odbycie pielgrzymki do konkretnie wskazanych lokalizacji. Oczywiście poszczególne sanktuaria czynnie zabiegały o pozyskiwanie przywilejów odpustowych i ich szerokie propagowanie, gdyż wpływało to bezpośrednio na frekwencję wiernych w danym miejscu. Specjalne przywileje dla pątników udających się do Rzymu, ogłoszone przy okazji pierwszego Roku Świętego (w roku 1300) sprawiły, że pielgrzymowanie stało się masowe i powszechnie praktykowane.
Jednym z bezpośrednich skutków zaistnienia i rozpowszechnienia zjawiska Reformacji był znaczący kryzys liczebności pielgrzymujących wiernych. Z drugiej strony konsekwencją zmian, które dokonały się w sferze chrześcijańskiej duchowości i przeżywania religijności, stało się ukształtowanie nowych celów i nowych motywów pielgrzymowania. Istotą pielgrzymki stało się doświadczenie religijne przeżywane na płaszczyźnie duchowej, a jej celem stawianym na pierwszym miejscu stało się nie tyle nawiedzenie konkretnego miejsca, ile pogłębienie wiary i umocnienie jej przeżywania. Miejscami docelowymi pielgrzymowania stały się sanktuaria Pańskie (z licznie urządzanymi zwłaszcza w XVII wieku kalwariami) oraz sanktuaria maryjne na czele z włoskim Loreto i polską Jasną Górą. Wśród tych ostatnich poważne znaczenie dla ruchu pielgrzymiego zyskały z czasem miejsca objawień maryjnych, jak La Salette, Lourdes i Fatima.
Postęp techniczny skutkujący rozwojem środków komunikacji współcześnie znacznie ułatwił branie udziału w pielgrzymowaniu. Zarazem postępujące zmiany technologiczne, ekonomiczne i organizacyjne skutkowały narodzeniem się nowych form pielgrzymek. Odbycie pątniczej drogi do nawet odległego sanktuarium przestało oznaczać konieczność odrywania się od pracy i innych zajęć na długie tygodnie, przez co stało się o wiele bardziej dostępne. Z drugiej strony zrodziła się tendencja do przykładania mniejszej wagi do przeżyć doznawanych w czasie pielgrzymiej drogi, skoro ta niczym nie różni się od zwykłej podróży samochodem, pociągiem czy samolotem. Większe znaczenie zaczęto przykładać do dokonania pewnych obrzędów i doznania przeżyć religijnych w miejscu docelowym pielgrzymowania. O wiele bardziej dostępne niż w wiekach wcześniejszych stały się także bardzo odległe lokalizacje, z Rzymem i Jerozolimą na czele. Z drugiej strony stopień komplikacji zagadnień organizacyjnych takich podróży, a także pojawienie się odpowiednio licznych grup osób zainteresowanych (i gotowych ponieść niemałe koszty) spowodowały przejęcie sfery organizacji takich form pielgrzymowania przez wyspecjalizowane podmioty, przede wszystkim funkcjonujące na zasadach komercyjnych. Rozwiązania stosowane w tej odmianie pielgrzymowania w praktyce niczym nie różnią się od działań w innych gałęziach branży turystycznej.
Szkicowe spojrzenie na historię pielgrzymek warto podsumować konstatacją, że nie zawsze wszyscy chętni mogli w nich dowolnie uczestniczyć. Od początku funkcjonowania silnie zorganizowanych społeczności ludzkich niechętnie traktowano masowe oddalanie się znaczącej części populacji z miejsca zamieszkania i pracy. Z tej racji już w średniowieczu można mówić o ukształtowaniu się całego systemu glejtów, pozwoleń i zaświadczeń, które miały potwierdzać faktycznie religijną motywację osoby podejmującej pielgrzymkę. Z jednej strony działania te ukierunkowane były na zapobieżenie nadmiernie częstemu opuszczaniu domów, z drugiej zaś strony system prawny stał na straży zaspokajania najbardziej elementarnych potrzeb pielgrzymów.
Zupełnie inna motywacja kierowała sprawcami represji i utrudnień, jakie spotykały uczestników pielgrzymek (szczególnie pieszych) w czasach PRL-u. U podstaw ówcześnie istniejącej sytuacji tkwiło – charakterystyczne dla systemu totalitarnego – dążenie władzy do podporządkowania sobie wszystkich aspektów życia, także religijnego. Zmierzano do tego między innymi, próbując ograniczyć wszelkie przejawy ruchu pielgrzymiego. Wykorzystywano w tym celu różne środki: nie udzielano zezwoleń na organizowanie pielgrzymek, zakazywano przedsiębiorstwom transportowym przyjmowania zleceń na wyjazdy np. do Częstochowy, uczestników pielgrzymek poddawano uciążliwej inwigilacji.
Paradoksalnie działania komunistycznych władz przyczyniły się do niebywałego rozwoju zjawiska pieszych pielgrzymek w Polsce. Jedną z zastosowanych form represji było zdelegalizowanie działalności bractw i stowarzyszeń religijnych, a takiej formuły podmiot (konkretnie Bractwo Pana Jezusa Pięciorańskiego) był przez wieki organizatorem pielgrzymki z Warszawy na Jasną Górę. Z konieczności organizacji przemarszu podjęli się duchowni, którzy bardzo szybko przekonali się, że realia pielgrzymki są wielką szansą na prowadzenie zorganizowanej pracy duszpasterskiej. W dodatku okazało się, że nowa jak na ówczesne czasy forma kontaktu księży z wiernymi szczególną popularność zyskała wśród młodzieży, do laicyzacji której władze przykładały szczególną wagę. Tymczasem właśnie młodzi ludzie w znaczącej części przyczynili się do ogromnego wzrostu liczebności kompanii pielgrzymkowych, zwłaszcza w latach 80. XX wieku. Diecezjalne i środowiskowe pielgrzymki wyruszały w kierunku Jasnej Góry ze wszystkich większych miast w Polsce. Działania władz komunistycznych, próbujących powstrzymać rosnący w siłę ruch, okazały się w znacznej mierze bezowocne. Formy ich prowadzenia wielokrotnie wyczerpywały kryteria ograniczania wolności religijnej.
W realiach współczesnych można mówić o równoległym funkcjonowaniu trzech zasadniczych form pielgrzymowania, które należy sklasyfikować następująco: 1. zbiorowe nawiedzanie miejsc świętych; 2. pielgrzymowanie indywidualne; 3. zorganizowane wyjazdy do sanktuariów, z reguły funkcjonujące na zasadach komercyjnych.
Pielgrzymowanie zbiorowe. Wyróżnić można dwie jego zasadnicze formy. Chronologicznie wcześniejszą jest zrzeszanie się w grupy pielgrzymów udających się do popularnego sanktuarium, w Polsce tradycyjnie nazywane kompaniami. Zjawisko to od ostatnich dekad XX wieku jest szczególnie znane w naszym kraju; bywa wręcz opisywane jako charakterystyczny przejaw współczesnej polskiej religijności. Zorganizowane pielgrzymki z każdej diecezji co roku idą na Jasną Górę, mniej liczne grupy udają się do lokalnych sanktuariów. Charakterystyczna dla rozwoju przejawów życia religijnego na początku XXI wieku jest rosnąca popularność organizowanych w tej formie pielgrzymek rowerowych. W innych krajach tak organizowane pielgrzymki mają o wiele mniejszy zasięg i mniejsza jest ich rola w bieżącej działalności kościołów.
Od XIX wieku, wraz z rozwojem technicznych środków komunikacji, organizowanie pielgrzymek grupowych nabrało dodatkowego wymiaru. Wykorzystanie transportu kolejowego, a następnie samochodowego umożliwiło udział w nawiedzaniu świętych miejsc o wiele liczniejszej rzeszy chętnych. Współcześnie takie pielgrzymki organizowane są do wielu sanktuariów, zarówno lokalnych, jak i o zasięgu ogólnonarodowym czy światowym. Organizatorami pielgrzymek bywają diecezje i parafie, ale także środowiska stanowe, zawodowe lub w inny sposób ze sobą powiązane. Jedną z odmian pielgrzymowania grupowego jest odrębne przybywanie uczestników do ustalonego miejsca, by tam wspólnie wziąć udział w przygotowanym programie (jednym z wielu przykładów jest coroczna pielgrzymka Rodziny Radia Maryja do sanktuarium jasnogórskiego).
Pielgrzymowanie indywidualne. Ta forma pielgrzymowania może być uważana za pierwotną dla całego zjawiska podróży do miejsc świętych, a przez długie wieki ze względów praktycznych funkcjonowała jako jedyna. Powszechność przemieszczania się pieszych pątników w kierunku znanych sanktuariów spowodowała ukształtowanie się tradycyjnych szlaków pątniczych. Swoistym signum temporis współcześnie obserwowanego pielgrzymowania jest reaktywacja wędrówek tymi szlakami, a egzemplifikacją zjawiska jest fenomen Camino de Santiago. Jest to cała sieć szlaków zmierzających ku Santiago de Compostela (miasta w północno-zachodniej Hiszpanii, szczycącego się posiadaniem grobu św. Jakuba Apostoła), którymi corocznie pielgrzymują setki tysięcy ludzi. Cechą charakterystyczną tej formy pielgrzymki jest odbywanie wędrówki indywidualnie lub w małych grupach, z wykorzystaniem istniejącej wzdłuż szlaku infrastruktury administrowanej przez operatorów indywidualnych, municypalnych i komercyjnych, jak również przez instytucje kościelne. Zjawisko jest najbardziej popularne w Hiszpanii, ale rozwinięta sieć szlaków jakubowych istnieje także w Portugalii, Francji i Niemczech. W Polsce długość wytyczonych i oznakowanych szlaków przekroczyła po koniec 2020 roku 7000 km.
Organizacja pielgrzymek na zasadach komercyjnych. Stopniowo rosnące zapotrzebowanie na organizowanie wyjazdów do sanktuariów (szczególnie bardziej odległych, a znaczących kulturowo i religijnie) skutkowało pojawieniem się podmiotów organizujących takie podróże na zasadach komercyjnych. Obowiązujące regulacje prawne sprawiają, że działalność takich operatorów jest tożsama z aktywnością organizatorów imprez turystycznych (a często jest to jeden z wielu elementów oferty danego touroperatora). Z punktu widzenia prawa i ekonomii zjawisko funkcjonuje jako przedsięwzięcie komercyjne. W literaturze przedmiotu powszechnie na jego opisanie używane są terminy: turystyka religijna lub nawet turystyka pielgrzymkowa.
Oprócz wyżej wymienionych trzech form pielgrzymek spotyka się także stosowanie szerokiego znaczenia terminu pielgrzymowanie. Pielgrzymka niekonieczne musi oznaczać wtedy faktyczne nawiedzanie kanonicznie ustanowionych sanktuariów religijnych, a nawet nie musi wiązać się z fizycznym wyruszeniem w drogę. W takim znaczeniu mowa jest współcześnie o pielgrzymowaniu kulturowym (np. do miejsca pochówku gwiazdy muzyki popularnej, amerykański Ride To The Wall), pielgrzymkach patriotycznych (przykładowo: przyjazdy młodzieży z Izraela do obozów zagłady), czy pielgrzymowaniu wirtualnym.
Prawo kanoniczne. W prawie Kościoła katolickiego pielgrzymowanie postrzegane jest w ścisłym związku z funkcjonowaniem oficjalnie ustanowionych sanktuariów. W kanonie 1230 Kodeksu Prawa Kanonicznego z roku 1983 stwierdzono, że sanktuarium to miejsce, do którego liczni wierni pielgrzymują z przyczyny szczególnej pobożności (nota bene: nie wszystkie wydania Kodeksu w języku polskim precyzyjnie oddają istotę znaczenia tego fragmentu oryginalnego tekstu łacińskiego).
Polskie prawo świeckie. Normy polskiego prawa cywilnego nie odnoszą się wprost do zjawiska pielgrzymowania. Analiza orzecznictwa wykazuje, że w praktyce sądów powszechnych zdarzenia związane z pielgrzymkami pojawiają się w dwóch kontekstach: rozwiązywania sporów między uczestnikami imprez turystycznych a ich organizatorami (Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach hotelarskich oraz usługach pilotów wycieczek i przewodników turystycznych, Dz.U. 1997 nr 133 poz. 884), oraz w aspekcie zapewnienia bezpieczeństwa uczestnikom pielgrzymek biorących udział w ruchu na drogach publicznych (Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym, Dz.U. 1997 nr 98 poz. 602).
Dwa zagadnienia dotykające materii tej ostatniej ustawy zasługują w tym miejscu na zauważenie z racji potencjalnych zagrożeń dla wolności religijnej. Pierwsze z nich to przepis stwierdzający, że długość kolumny pieszych poruszających się po drogach publicznych może wynosić maksymalnie 50 metrów (art. 12 pkt 5 Prawa o ruchu drogowym). W praktyce przepis w odniesieniu do grup pielgrzymkowych jest martwy; jego ideą jest zapewnienie płynności ruchu pojazdów wyprzedzających i wymijających kolumnę, a w praktyce polskich grup pielgrzymkowych o zapewnienie tej płynności dbają formowane przez organizatorów służby porządkowe. Gdyby cytowana norma prawna miała być rygorystycznie stosowana, oznaczałoby to konieczność atomizacji pielgrzymek na bardzo małe grupy, co w praktyce wiązałoby się z niemożliwością funkcjonowania całego zjawiska pielgrzymek diecezjalnych.
Druga wątpliwość dotyczy stosowania w praktyce wymogu organizowania szkoleń dla osób upoważnionych do kierowania ruchem drogowym w zakresie niezbędnym do bezpiecznego przejścia pielgrzymki. Zgodnie z treścią Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 6 lipca 2010 r. w sprawie kierowania ruchem drogowym (Dz.U. 2010 nr 123 poz. 840, § 8–11) za udział w takim szkoleniu – potwierdzony uzyskaniem stosownego dokumentu – pobierane są opłaty. W literaturze podnoszona jest kwestia wysokości tych opłat, a także długości trwania okresu ważności uzyskanego dokumentu. Wskazuje się na fakt, że stawki wyznaczane przez niektóre Wojewódzkie Ośrodki Ruchu Drogowego mogą ograniczać możliwości praktycznego funkcjonowania pielgrzymek z racji tworzenia bariery finansowej, trudnej do pokonania przez ich organizatorów.
Kolejnym zagadnieniem prawnym mogącym być przedmiotem sporu prawnego jest kwestia potencjalnych wątpliwości odnośnie do orzeczenia, czy dane wydarzenie jest faktycznie pielgrzymką, czy też nie. Problem może zaistnieć w związku z artykułem 64h Prawa o ruchu drogowym, który pozwala na organizowanie na drogach publicznych pielgrzymek przez Kościół katolicki i inne wymienione enumeratywnie kościoły. W literaturze podnoszona jest wątpliwość, jaki autorytet prawny i na jakiej podstawie uprawniony jest do rozstrzygania, czy praktycznie realizowane wydarzenie można lub należy zakwalifikować do kategorii pielgrzymek. Zagadnienie to może mieć także powiązanie z art. 195 KK, który sankcjonuje karę dla tego, kto.złośliwie przeszkadza publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej. Pielgrzymkę niewątpliwie należy zaliczyć do aktów religijnych publicznie wykonywanych, należy zatem stwierdzić, że jej swobodna realizacja podlega ochronie prawnej. Nie zostało natomiast jasno określone, kto (i na podstawie jakich kryteriów) jest uprawniony do stwierdzenia, że dane wydarzenie jest pielgrzymką.
Kolejna wątpliwość i potencjalna możliwość zaistnienia konfliktu prawnego to dziedzina dokonywania uzgodnień odnośnie do przebiegu pielgrzymek w przypadku użytkowania dróg publicznych (warto zauważyć, że zagadnienie dotyczy także innych wydarzeń kościelnych wykorzystujących drogi). Zgodnie z normą sformułowaną w Ustawie z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1989 nr 29 poz. 154) w art. 15 pkt 2 publiczne sprawowanie kultu na drogach, placach publicznych oraz w pomieszczeniach użyteczności publicznej podlega uzgodnieniu z właściwym organem sprawującym zarząd lub upoważnionym do dysponowania nimi. W literaturze zwraca się uwagę na nieprecyzyjność sformułowania przytoczonego przepisu i możliwość jego niejednolitej interpretacji. W szczególności budzi wątpliwości zagadnienie, jakie mają być zakres i natura prawna wymaganych przepisem uzgodnień. Funkcjonujący w praktyce stan faktyczny opiera się na stosowaniu (przede wszystkim w sferze organizowania pielgrzymek diecezjalnych na Jasną Górę) pewnego modus vivendi między organami kościelnymi a urzędami państwowymi. Zwraca się jednak uwagę na to, że przepis prawny nie jest precyzyjny, a sygnalizowane zagadnienie jest potencjalnym polem sporu i ograniczania wolności praktykowania pielgrzymowania.
Europejskie instytucje prawne. W literaturze zauważa się jeszcze jeden aspekt prawny dotykający pielgrzymowania, w swojej istocie będący częścią zagadnienia zapewnienia wolności praktyk religijnych. Instytucje europejskie – wydaje się – stoją na stanowisku zagwarantowania wolności tych sposobów ekspresji religijnej, które stanowią zasadniczą formę wyznawania danej religii w formach dla niej typowych (zob. skarga Kalaç vs. Turcja – 20704/92). Wątpliwości odnośnie do tego zagadnienia mogą dotyczyć co najmniej dwóch problemów prawnych: 1) właściwość trybunałów europejskich w kwestii stanowienia, która forma przeżywania religii jest typowa czy też obowiązkowa dla danej religii czy grupy wiernych; 2) potrzeba lub nakaz odbywania pielgrzymki w konkretnym przypadku niekoniecznie musi wynikać z ogólnych przepisów danej religii, ale może być np. poleceniem wydanym w trybie wewnętrznym (potencjalny przykład: odbycie pokuty nakazane przez spowiednika). Niewzięcie pod uwagę tych uwarunkowań stanowi potencjalne pole ograniczania wolności tej formy praktykowania religii, jaką jest pielgrzymowanie.
W strukturach Kościoła katolickiego nie ma oddzielnej instytucji, która by sprawowała odgórną pieczę nad zjawiskiem pielgrzymek. W polu zainteresowania Stolicy Apostolskiej pielgrzymowanie znalazło się w drugiej połowie XX wieku. Dziedzina ta w przeszłości podlegała pieczy różnych urzędów watykańskich, obecnie odpowiedzialna jest za nią właściwa sekcja Dykasterii ds. Promocji Integralnego Rozwoju Człowieka. Na szczeblu Konferencji Episkopatu Polski zagadnienia związane z pielgrzymowaniem wchodzą w zakres kompetencji Rady Episkopatu Polski ds. Migracji, Turystyki i Pielgrzymek.
Pielgrzymowanie a turystyka religijna. Tradycyjne rozumienie pielgrzymowania jednoznacznie odróżniało to zjawisko od innych form podróży, podejmowanych w innych celach. Zewnętrzną oznaką tej inności był choćby strój pielgrzymów, obierane przez nich miejsca noclegowe czy noszone na zewnątrz oznaki (np. muszla przegrzebka będąca powszechnie znanym wyróżnikiem pielgrzymów udających się do Santiago de Compostela). Zjawiskiem charakterystycznym dla obecnie istniejącej sytuacji jest wielość wzajemnych interakcji między pielgrzymowaniem a sferą opatrywaną mianem turystyki religijnej. Wzajemnym relacjom między tymi fenomenami poświęcona jest znaczna objętościowo literatura. Jednolite spojrzenie na to zagadnienie wydaje się niemożliwe do wypracowania. Przyjmowane w dyskusji stanowiska prezentują całą rozpiętość potencjalnego spektrum stanowisk: od postrzegania obu zagadnień jako jednolitej całości, aż po postulaty całkowitego rozdziału między obiema sferami religijnie motywowanego podróżowania.
Odpowiedzialność materialna i prawna organizatorów. Wobec coraz bardziej powszechnego cedowania zagadnień organizacyjnych pielgrzymowania na wyspecjalizowane podmioty (często funkcjonujące w sferze komercyjnej i rządzące się prawami rynku), zjawisko pielgrzymowania okazuje się współcześnie potencjalnym polem konfliktów, także rozwiązywanych na drodze prawnej. Na pierwszy plan wysuwa się zagadnienie odpowiedzialności prawnej i cywilnej organizatorów za podejmowane przez nich działania lub też przeciwnie – niepodjęcie pewnych działań oczekiwanych przez uczestników. Podłożem takiej sytuacji jest fundamentalna zmiana sposobu podejścia do udziału w pielgrzymce. O ile przed wiekami pielgrzym świadom ponoszonego ryzyka udawał się w nieznane (i był wdzięczny za otrzymaną kromkę chleba i kąt do spania), współczesny uczestnik komercyjnego wyjazdu do sanktuarium oczekuje pewnego standardu obsługi i dokładnego wypełnienia określonego w ofercie programu, za realizację którego zapłacił.
Ekumeniczna perspektywa pielgrzymowania. Odbywanie podróży do miejsc świętych nie jest wyłączną domeną katolików. Zjawisko to funkcjonuje także w realiach innych religii i wyznań. Spośród obserwowanych w Polsce jego przejawów odnotować należy: pielgrzymowanie prawosławnych na Górę Grabarka, funkcjonowanie ośrodka religijnego polskich Tatarów w Kruszynianach oraz przybywanie wyznawców chasydyzmu do położonych na wschodzie naszego kraju miejsc życia i nauczania głównych postaci tego ruchu religijnego – cadyków.
Realia wspólnego odbywania pielgrzymiej drogi okazują się dogodną okolicznością do praktycznego wcielania w życie idei ekumenicznych. Jako przykłady takich inicjatyw należy odnotować regularnie od kilkunastu lat organizowaną Polsko-Niemiecką Pielgrzymkę Szlakiem Ottona III Gniezno–Magdeburg oraz odbytą w roku 2020 już po raz 28. Ekumeniczną Pieszą Pielgrzymkę Białystok–Grodno–Wilno. Na uwagę zasługuje także fakt funkcjonowania bardzo blisko polskich granic – od Görlitz do Vacha – jednego z odcinków Drogi św. Jakuba pod nazwą Der Ökumenischer Pilgerweg.
Adamczyk J., Szczególna przyczyna pobożności jako istotny warunek istnienia sanktuarium (kan. 1230). Aspekt kanoniczny, „Salvatoris Mater” 13 (2011) nr 1–2, s. 230–246.
Alarcón E., Roszak P. (red.), The Way of St. James. Renewing insights, EUNSA, Pamplona 2017.
Chelini J., Drogi Boże: historia pielgrzymek chrześcijańskich, tłum. E. Sieradzińska, M. Stafiej-Wróblewska, PAX, Warszawa 1996.
Doburzyński D., Znak drogi. Teologia pielgrzymowania z perspektywy Camino de Santiago, WN UMK, w druku.
Jabłoński S., Pielgrzymka (hasło), [w:] Encyklopedia katolicka, t. 15, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, TN KUL, Lublin 2011, kol. 480.
Jackowski A., Święta przestrzeń świata. Podstawy geografii religii, UJ, Kraków 2003.
Jaworska A., Camino de Santiago. Tradycja i współczesność, Petrus, Kraków 2015.
Kongregacja ds. Duchowieństwa, Peregrinans in terra. Dyrektorium generalne (turystyczne), AAS 61 (1969) 361–384, w: Posoborowe Prawodawstwo Kościelne t. II, z. 2, s. 118–176.
Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii (tłum. ks. J. Sroka), Pallottinum, Poznań 2003.
Królik M. (opr.), Wspomnienia pielgrzymów z Warszawy na Jasną Górę, „Studia Claromontana” t. 28 (2010), s. 365–539.
Manikowska H., Zaremska H. (red.), Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, IH PAN, Warszawa 1995.
Manikowska H., Jerozolima – Rzym – Compostela. Wielkie pielgrzymowanie u schyłku średniowiecza, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008.
Mróz F., Sieć Camino de Santiago w Polsce (stan na 20.06.2020 r.), [w:] https://www.researchgate.net/publication/342345354_Siec_Camino_de_Santiago_w_Polsce_stan_na_20062020_r
Mróz Ł., Droga św. Jakuba w Polsce, Edytorial, Przeworsk–Rzeszów 2019.
Ostrowski M., Jesteśmy pielgrzymami przed Tobą. Posługa duszpasterska wśród pielgrzymów, WN PAT, Kraków 2005.
Roszak P. (red.), Camino de Santiago – nie tylko droga, WN UMK, Toruń 2012.
Roszak P., Rozynkowski W. (red.), Camino Polaco: Teologia – sztuka – historia – teraźniejszość, t. 1–4, WN UMK, Toruń 2014–2019 (t. 4 red. także Mróz F.).
Różycki P., Turystyka a pielgrzymowanie, WAM, Kraków 2016.
Ryszka Cz., Idzie wierna Warszawa, Paulinianum, Częstochowa–Warszawa 2010.
Tunia A. (red.), Prawne aspekty turystyki pielgrzymkowej, KUL, Lublin 2014.
Vázquez Portomeñe A.S. (koord.), La Gran Obra de los Caminos de Santiago, t. I–XVII, Hércules de Ediciones, A Coruña 2005–2018.
Represje wobec Kościoła w czasach PRL-u, Pobożność ludowa
migracja.episkopat.pl – strona Rady Episkopatu Polski ds. Migracji, Turystyki i Pielgrzymek
camino.umk.pl. – polskojęzyczny serwis poświęcony Drogom św. Jakuba i pielgrzymowaniu
https://pl.wikipedia.org/wiki/Piesze_pielgrzymki_na_Jasną_Górę – artykuł w Wikipedii poświęcony pieszym pielgrzymkom na Jasną Górę
Ks. dr Dariusz Doburzyński – kapłan katolicki, doktor teologii, od kilkudziesięciu lat zaangażowany w piesze pielgrzymowanie. W przeszłości wielokrotny przewodnik pieszych pielgrzymek i kierownik pielgrzymki diecezjalnej. Od roku 2005 zaangażowany w fenomen pielgrzymek do Santiago de Compostela i posługę duszpasterską dla pielgrzymów jakubowych. Uczestnik działań Pracowni Szlaku św. Jakuba na Wydziale Teologicznym UMK, w tym koordynator projektu WikiCamino.
