Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Osobowość prawna grup religijnych jest bezpośrednio związana z przyjętym modelem relacji państwa z kościołami i związkami wyznaniowymi. Nadanie osobowości prawnej grupie wyznaniowej czyni ją samodzielnym i indywidualnym podmiotem zdolnym do zaspokajania potrzeb religijnych i duchowych ich wyznawców, nabywania i posiadania majątku oraz realizowania swoich zadań. By móc korzystać z przewidzianego prawem zakresu uprawnień przyznanych wspólnotom wyznaniowym, dana grupa religijna musi uzyskać uznanie ze strony władz państwowych. Możliwymi zinstytucjonalizowanymi formami działania grup wyznaniowych są: a) osoba prawna prawa publicznego, b) osoba prawna prawa prywatnego, c) osoba prawna sui generis prawa prywatnego, d) osoba prawna na podstawie przepisów prawa kanonicznego lub e) podmiot prawa międzynarodowego.
osoba prawna prawa publicznego, osoba prawna prawa prywatnego, podmiot prawa międzynarodowego, uznanie, stowarzyszenie prawa prywatnego, Stolica Apostolska, prawo wyznaniowe, prawo kanoniczne, osobowość prawna, Rejestr kościołów i związków wyznaniowych, nowe ruchy religijne
Spośród wielu definicji starających się uwzględnić charakterystyczne cechy wspólnoty religijnej przydatna jest definicja zaproponowana przez Ewę Kusz, która twierdzi, że jest to „zbiór osób pozostających w relacji z Bogiem i ze sobą nawzajem, a sposób istnienia w grupie określają normy przyjęte przez grupę, które dotyczą zarówno praktyk religijnych (sposób sprawowania kultu); wzajemnych interakcji oraz wspólnie wykonywanych zadań”[1].
Należyte uregulowanie relacji między państwem a działającymi na jego terytorium grupami religijnymi jest kluczowe dla zapewnienia człowiekowi jako obywatelowi i jednocześnie członkowi wspólnoty wyznaniowej pełnej realizacji jego praw podmiotowych w zakresie wolności religii. Zarówno sfera państwa, jak i sfera wyznaniowa, choć są od siebie odrębne i niezależne, skupiają te same jednostki ludzkie — obywateli, którzy korzystają ze swej wolności religijnej również w wymiarze wspólnotowym w określonej społeczności religijnej. O odrębności określonej wspólnoty wyznaniowej decyduje jednolitość wyznawanego przez współwyznawców systemu wierzeń oraz wykonywanych praktyk i obrzędów religijnych. W ramach tworzonej społeczności realizującej funkcje religijne wyodrębniana zostaje jej struktura, organy, prawa i obowiązki jej członków, a także sposób reprezentowania wspólnoty zarówno w relacjach wewnętrznych między jej członkami, jak i na zewnątrz w odniesieniu do podmiotów zewnętrznych. Tym, co odróżnia wspólnoty religijne od innych organizacji społecznych jest przede wszystkim cel działania, którym jest możliwość realizowania kolektywnego wymiaru wolności religijnej. Oprócz tego kościoły i inne związki wyznaniowe mogą spełniać również inne funkcje publiczne. Muszą one zatem posiadać określone ramy prawne, by móc korzystać z wolności religijnej w wymiarze kolektywnym.
Nadawanie osobowości prawnej wspólnotom wyznaniowym wypływa z modelu relacji między Kościołem i państwem, jaki obowiązuje na danym terytorium państwowym. Tym samym w państwach wyznaniowych, a także świeckich, lecz otwartych na kooperację kościoła z państwem przeważa tendencja nadawania związkom wyznaniowym osobowości publicznoprawnej (prawa publicznego), co jest wyrazem poszanowania dla funkcji, jakie dana wspólnota religijna pełni w życiu społecznym. Natomiast w państwach opartych na ideologii radykalnego liberalizmu lub totalitarnego komunizmu, dla których uzewnętrznianie religii w sferze publicznej jest zagrożeniem, dominuje ograniczanie grup konfesyjnych do sfery instytucji prawa prywatnego.
W odniesieniu do Kościoła katolickiego, o scentralizowanej strukturze na poziomie ponadnarodowym i którego sposób organizacji w poszczególnych krajach jest jedynie fragmentem całości na poziomie globalnym, istotę wzajemnych stosunków między państwem a Kościołem określił Sobór Watykański II wskazując, że „Wspólnota polityczna i Kościół są w swoich dziedzinach od siebie niezależne i autonomiczne. Obydwie jednak wspólnoty, choć z różnego tytułu, służą powołaniu jednostkowemu i społecznemu tych samych ludzi. Tym skuteczniej będą wykonywać tę służbę dla dobra wszystkich, im lepiej będą rozwijać między sobą zdrową współpracę uwzględniając także okoliczności miejsca i czasu”[2]. Stąd tak istotne jest porozumienie zawierane między wspólnotami religijnymi a przedstawicielami władz publicznych określające odrębny byt każdej ze sfer, którego gwarantem jest przyznanie osobowości prawnej. Pozwala to korzystać jednostkom zrzeszonym w danej zbiorowości religijnej z kolektywnego wymiaru wolności religijnej tak na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym.
Wspólnotowe wyznawanie religii od zarania dziejów jest nieodłącznym elementem religijnej tożsamości człowieka. Religia przeżywana indywidualnie stopniowo rozszerzała swój zasięg oddziałując na określoną zbiorowość ludzi. Łączenie się wyznawców poprzez wspólnie wykonywane rytuały religijne prowadziło do wykształcania się poszczególnych wspólnot wyznaniowych, odróżniając je od innych typów społeczności. Grupy przybierały formę mniej lub bardziej zorganizowanych struktur posiadających określoną hierarchicznie lub kongregacyjnie władzę z określonym systemem prawa wewnętrznego. Proces rozrastania się struktur organizacyjnych wspólnoty wyznaniowej doskonale obrazuje historia chrześcijaństwa, które z małej wspólnoty zjednoczonej wokół Jezusa Chrystusa przekształciło się przez kolejne wieki w ponadnarodową i autonomiczną wobec struktur państwowych instytucję wyznaniową zwiększając swoją obecność również w obszarze publicznym poprzez podejmowanie działalności społecznej wykraczającej poza sprawowanie i szerzenie kultu religijnego, jak np. działalność wychowawcza, edukacyjna, dobroczynna, opiekuńcza, lecznicza, prawodawcza. Uregulowanie prawnej sytuacji działalności wspólnot wyznaniowych stało się zatem konieczne, aby dany kościół lub związek wyznaniowy mógł należycie reprezentować i bronić interesów danej społeczności, a także spełniać określane prawem wewnętrznym zadania. W czasach nowożytnych osobowość prawna pojmowana jako zespół uprawnień przyznanych wspólnotom religijnym to ważny element wolności religijnej ujmowanej w aspekcie społecznym. Jednak proces przyznawania osobowości prawnej wspólnotom konfesyjnym zależny jest w dużej mierze od woli politycznej, która ściśle wiąże się z wyznawaną przez organy władzy państwowej ideologią.
W odniesieniu do sytuacji w Polsce po II wojnie światowej władze komunistyczne dążyły do wyeliminowania pierwiastka religijnego z życia publicznego. W ramach prowadzonej polityki wyznaniowej uznano za nieobowiązujący Konkordat z 1925 r. zawarty między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, co wprowadziło chaos w zakresie uregulowania stosunków państwa wobec Kościoła Katolickiego. Niejednolicie odnoszono się do osobowości publicznoprawnej Kościoła Katolickiego kwestionując jej istnienie, bądź ją potwierdzając w zależności od typu spraw łączących państwo z Kościołem. Stworzeniu laickiego państwa opartego na społecznym ateizmie służyło wydanie w dniu 5 sierpnia 1949 r. dwóch dekretów: 1) o ochronie wolności sumienia i wyznania (Dz.U. 1949, nr 45, poz. 334) oraz 2) o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach (Dz.U. 1949, nr 45, poz. 335). Wprowadzone modyfikacje doprowadziły do podziału działających związków konfesyjnych na wyznania prawnie uznane (w liczbie 14) oraz nieuznane, które działały na podstawie prawa o stowarzyszeniach. Powołany w 1950 r. Urząd do Spraw Wyznań przejął kontrolę nad działalnością wszystkich wyznań działających w Polsce uniemożliwiając im prowadzenia działalności publicznej, co wpisywało się w politykę laicyzacji państwa. W art 70 Konstytucji PRL z 1952 r. (Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232) ustanowiono rozdział Kościoła od państwa. W tym akcie prawnym po raz pierwszy użyto określenia „związek wyznaniowy”, gdyż wcześniej posługiwano się pojęciem „związek religijny”. W tym okresie sytuację prawną i majątkową związków wyznaniowych regulowano w przeważającej większości aktami niższego rzędu. Dla władzy opartej na ideologii komunistycznej ideą przewodnią pozostawała marginalizacja religii z życia społecznego, więc prowadzona polityka wyznaniowa opierała się w głównej mierze na represjach wobec wspólnot wyznaniowych. Unormowanie prawne dotyczące kościołów i związków wyznaniowych uległy zmianie dopiero w 1989 r., w momencie wejścia w życie ustawy o gwarancjach wolności, sumienia i wyznania (Dz.U. 1989 nr 29 poz. 155) oraz ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 1989 Nr 29 poz. 154).
Funkcjonowanie kościołów i związków wyznaniowych zazwyczaj jest umocowane w prawie świeckim poprzez kwalifikowanie ich jako osoby prawne prawa prywatnego lub osoby prawne prawa publicznego. Przyznana im forma działania wiąże się z określonym katalogiem uprawnień, z których mogą one korzystać na równi z innymi tego typu podmiotami o charakterze świeckim. Oznacza to też, że wspólnoty religijne są zobowiązane do spełnienia określonych warunków i wykonywania obowiązków, by móc otrzymać prawne uznanie ich działalności. Przez osobowość prawną rozumie się zespół właściwości, dzięki którym dany byt prawny może uczestniczyć w obrocie prawnym jako podmiot uprawnień i obowiązków w stosunku do innych podmiotów w danym porządku prawnym[3]. Dwa ogólne wymogi stawiane wspólnotom wyznaniowym umożliwiające im uzyskanie osobowości prawnej to: 1) istnienie określonej wspólnoty religijnej lub jej jednostki organizacyjnej, która odpowiada potrzebom religijnym danej grupy w sposób określony przez jej prawo wewnętrzne oraz 2) uznanie osobowości prawnej tego bytu przez państwo w trybie przewidzianym przez dane prawo. Analiza osobowości prawnej grup religijnych musi zatem dokonywać się w świetle obowiązujących w danym czasie przepisów krajowych, które określają wymagania stawiane grupom religijnym w celu ich rejestracji jako podmiotów prawa.
Stosowanymi w obrocie prawnym formami funkcjonowania wspólnot religijnych są:
Nadanie osobowości prawnej określonym grupom religijnym zabezpiecza je przed nieuprawnioną ingerencją władz państwowych w sferę ich własnej autonomii oraz wytycza granice, choć często nieprecyzyjne, między prawodawcą kościelnym a świeckim. Tradycyjnie przyjmuje się, że sprawy natury religijnej (np. doktryna, liturgia i obrzędy, struktura funkcjonalna, obsada stanowisk, prawa i status wiernego) podlegają przepisom wewnętrznym danego związku wyznaniowego. Co więcej, nie odnoszą one skutku w państwowym porządku prawnym, chyba że taka wola związania się tymi przepisami zostanie wyraźnie wyrażona przez dane państwo. Ponadto przepisy wielu państw nie rozstrzygają w sposób bezpośredni kolizji prawnych dotyczących prymatu prawa kościelnego nad świeckim, co prowadzi do licznych sporów zwłaszcza w sytuacjach, gdy dany związek wyznaniowy realizując swoje zadania w ramach wolności religijnej narusza normy prawa krajowego (np. używając do obrzędów zabronionych substancji psychoaktywnych, dokonując uboju rytualnego zwierząt podlegających ochronie). Wspólnoty te posiadając określoną osobowość prawną mogą domagać się ochrony swoich uprawnień. Nie wyklucza to jednak konieczności dostosowania się przez nie do neutralnych pod względem religijnym przepisów krajowych dotyczących porządku publicznego.
W polskim prawodawstwie wzajemne stosunki między działalnością kościołów i innych związków wyznaniowych a państwem zostały uregulowane w ustawie zasadniczej, co wskazuje, że funkcjonowanie tych instytucji jest istotnym elementem społeczeństwa obywatelskiego. Konstytucja z 1997 r. w Rozdziale I zatytułowanym „Rzeczpospolita” w art. 25 w ust. 1-3 wskazuje na podstawowe zasady funkcjonowania kościołów i związków wyznaniowych, są to: 1) równouprawnienie, 2) bezstronność, 3) autonomia i wzajemna niezależność oraz 4) współdziałanie zarówno dla dobra jednostki, jak i wspólnoty. Z kolei art. 25 ust. 4 wskazuje, że stosunki między Kościołem Katolickim a państwem określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską, czyli Konkordat oraz ustawy (taką ustawą indywidualną jest ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej z 1989 r. Art. 25 ust. 5 stanowi, że stosunki innych kościołów i związków wyznaniowych określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z właściwymi przedstawicielami (obecnie na terytorium Polski oprócz Kościoła katolickiego działa 14 innych kościołów i związków wyznaniowych, których stosunki z państwem regulują ustawy partykularne). Kościelne jednostki organizacyjne rodzajowo i indywidualnie wymienione w tych ustawach indywidualnych mogą nabywać osobowość prawną (z wyłączeniem ustawy katolickiej) z chwilą powiadomienia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji o ich utworzeniu przez władzę kościelną. Jeśli zaś nie są one wymienione w ustawie to nadanie osobowości prawnej tym jednostkom odbywa się na podstawie wniosku złożonego przez właściwe władze kościołów i innych związków wyznaniowych do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, który na tej podstawie wydaje rozporządzenie w sprawie nadania osobowości prawnej kościelnej instytucji. Reasumując zatem, związki wyznaniowe w Polsce mogą mieć uregulowaną sytuację prawną w ustawie określającej stosunek państwa do tego związku wyznaniowego albo mogą uregulować tę sytuację prawną poprzez wpis do Rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych (stan na 25.01.2023 to 171 kościołów i innych związków wyznaniowych oraz 5 organizacji międzykościelnych wpisanych do Rejestru).
Z zasady równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych wynika, że Polska nie jest państwem wyznaniowym, gdyż nie są one połączone ze strukturami państwowymi i nie występuje uprzywilejowanie jednego kościoła czy związku wyznaniowego względem innych. Kościoły i związki wyznaniowe posiadają zatem takie same obowiązki i mogą korzystać z takich samych praw, z zachowaniem zasad sprawiedliwości i proporcjonalności. Zasada bezstronności władz publicznych jest synonimem neutralności, a więc zakłada odnoszenie się do wszystkich przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych w sposób zobiektywizowany, a więc bez uprzedzeń i dyskryminowania z jednej strony oraz faworyzowania i uprzywilejowywania z drugiej strony. Zasada autonomii i wzajemnej niezależności wprowadza rozdział kościoła od państwa, oparty na wzajemnym szacunku wobec dwóch integralnych wobec siebie instytucji. Kościoły i inne związki wyznaniowe korzystają ze swobody w kształtowaniu własnego prawa wewnętrznego, tworzeniu odpowiednich struktur i funkcjonowania bez ingerencji państwa. Zasada ta działa również w drugą stronę w odniesieniu do państwa. Doznaje ograniczenia w przypadku, gdy prawo wewnętrzne kościołów lub związków wyznaniowych wkracza w sprawy regulowane prawem publicznym. W sytuacji kolizji norm pochodzących z dwóch odrębnych porządków prawnych — kościelnego i świeckiego rozstrzygający jest art. 3 ust. 2 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, który stanowi, że „Korzystanie z wolności sumienia i wyznania nie może prowadzić do uchylania się od wykonywania obowiązków publicznych nałożonych przez ustawy”. Prawo wewnętrzne nie ma zatem wyższości nad normami prawa państwowego, co jednak nie wyklucza stosowania pod pewnymi warunkami i w ściśle określonych okolicznościach zwolnień religijnych dla wyznawców umożliwiającym im swobodę działania w różnych obszarach aktywności ludzkiej, o ile dana regulacja prawna zapewnia należytą ochronę bezpieczeństwa i porządku publicznego. Natomiast zasada współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego oznacza, że funkcjonujące kościoły i inne związki wyznaniowe nie mają pozycji dominującej nad inną wspólnotą religijną, więc każdy z nich ma tak samo współpracować z państwem w celu realizacji jego podstawowych zadań.
Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania w sposób generalny odnosi się do wszystkich wyznań i zawiera również przepisy dotyczące ich rejestrowania. Art. 2 pkt 1 tejże ustawy stanowi, że kościoły i inne związki wyznaniowe to wspólnoty religijne, które są „zakładane w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, posiadające własny ustrój, doktrynę i obrzędy kultowe”. Tylko takie wspólnoty są wpisywane do rejestru prowadzonego przez ministra właściwego do spraw wyznań religijnych w trybie administracyjnym. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania w dziale III w art. 30-36a określa sposób i warunki realizacji prawa wpisu do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych. Zgodnie z art. 30 prawo wpisu do prowadzonego Rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych (prowadzonego na podstawie tejże ustawy oraz rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 1999 r. w sprawie rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych (Dz. U. Nr 38 poz. 374)) odbywa się poprzez złożenie Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji deklaracji o utworzeniu kościoła lub innego związku wyznaniowego i wniosku o wpis do Rejestru. Prawo wniesienia wniosku przysługuje co najmniej 100 obywatelom polskim posiadającym pełną zdolność do czynności prawnych. Do wniosku, oprócz listy z notarialnie poświadczonymi podpisami i deklaracji o utworzeniu Kościoła lub innego związku wyznaniowego, dołącza się: 1) informację o dotychczasowych formach życia religijnego i metodach działania kościoła lub innego związku wyznaniowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 2) informację o podstawowych celach, źródłach i zasadach doktrynalnych, obrzędach religijnych; 3) adres siedziby kościoła lub innego związku wyznaniowego oraz dane osób wchodzących do kierowniczych organów wykonawczych oraz 4) statut. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji może odmówić wpisu do Rejestru w dwóch przypadkach: 1) gdy stwierdzi braki lub uchybienia w treści wniosku, które pomimo wezwania do ich usunięcia w terminie dwóch miesięcy nie zostały usunięte lub 2) gdy wniosek zawiera postanowienia pozostające w sprzeczności z przepisami ustaw chroniącymi bezpieczeństwo i porządek publiczny, zdrowie, moralność publiczną, władzę rodzicielską albo podstawowe prawa i wolności innych osób. Decyzje, zarówno o wpisie do Rejestru, jak i jego odmowy, powinny być wydane w terminie 3 miesięcy od daty wszczęcia postępowania o wpis do Rejestru. Na decyzje te może być wniesiona skarga do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie. W polskim systemie prawnym nie ma żadnych różnic między posługiwaniem się przez daną wspólnotę religijną nazwą „związek wyznaniowy” a „kościół”, nazwy te są zatem synonimiczne. Z tej ostatniej korzystają zazwyczaj związki wyznaniowe oparte na doktrynie chrześcijańskiej, jednak nie wiążą się z tym żadne konsekwencje lub korzyści prawne. Rejestracja działalności danego związku wyznaniowego pozwala korzystać z szeregu uprawnień wynikających ze swobody pełnienia funkcji religijnych wskazanych w art. 19 ustawy (w szczególności chodzi m.in. o: 1) określanie doktryny religijnej, dogmatów i zasad wiary oraz liturgii; 2) organizowanie i publiczne sprawowanie kultu; 3) udzielanie posług religijnych oraz organizowanie obrzędów i zgromadzeń religijnych; 4) rządzenie się własnym prawem; 5) ustanawianie, kształcenie i zatrudnianie duchownych; 6) realizowanie inwestycji sakralnych i innych inwestycji kościelnych; 7) nabywanie, posiadanie i zbywanie majątku oraz zarządzanie nim; 8) zbieranie składek i otrzymywanie darowizn, spadków i innych świadczeń; 9) wytwarzanie i nabywanie przedmiotów i artykułów potrzebnych do celów kultu i praktyk religijnych oraz korzystanie z nich; 10) nauczanie religii i głoszenie jej, w tym za pomocą prasy, książek i innych druków oraz filmów i środków audiowizualnych; 11) korzystanie ze środków masowego przekazywania; 12) prowadzenie działalności oświatowo-wychowawczej i charytatywno-opiekuńczej; 13) należenie do międzynarodowych organizacji wyznaniowych i międzywyznaniowych oraz utrzymywanie kontaktów zagranicznych w sprawach związanych z realizacją swoich funkcji). Zarejestrowane kościoły i inne związki wyznaniowe mogą również korzystać z przewidzianych w ustawach szczególnych ulg i zwolnień podatkowych.
Gwarancję autonomii wspólnot wyznaniowych na gruncie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC) stanowi art. 9 oraz ukształtowane na jego podstawie orzecznictwo. W wyroku z dnia 26 października 2000 r. w sprawie Hasan i Chaush v. Bułgaria Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) uznał, że gwarancje wolności religijnej w odniesieniu do wspólnoty wyznaniowej należy interpretować w świetle art. 11 EKPC, który dotyczy wolności zgromadzania się i stowarzyszania. Z kolei w wyroku z dnia 13 grudnia 2001 r. w sprawie Metropolitan Church of Bessarabia and Others v. Moldova Trybunał uznał, że Kościół jest podmiotem wolności religijnej i ma prawo korzystać z tego prawa na równi z jednostkami indywidualnymi. Związek wyznaniowy jako wspólnota ma zatem prawo funkcjonować bez zakłóceń i ingerencji ze strony władz państwa.
Co więcej, art. 17 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) wskazuje, że „Unia szanuje status przyznany na mocy prawa krajowego kościołom i stowarzyszeniom lub wspólnotom religijnym w państwach członkowskich i nie narusza tego statusu”, zaś na mocy art. 17 ust. 3 TFUE nałożono na UE prawny obowiązek otwartego, przejrzystego i regularnego dialogu z kościołami, stowarzyszeniami religijnymi oraz organizacjami światopoglądowymi i niewyznaniowymi.
Kwestią praktyczną powiązaną z procedurą rejestracji nowych kościołów i związków wyznaniowych, która podnoszona jest również na szczeblu ponadnarodowym, jest sposób odróżnienia tego rodzaju podmiotów od „nowych ruchów religijnych” (jest to neutralne określenie pojęcia „sekta”, które w języku potocznym posiada konotacje pejoratywne). Wolność religijna pozwala na rozwój nowych form religijności w wymiarze kolektywnym, zapewniając przy tym pełną ochronę prawną. Nowe ruchy religijne chętnie z tej możliwości korzystają, by zyskać przychylność i zaufanie nowych wyznawców. Powoływanie się przez nie na nauki religijne oraz odmienną od dotychczasowej wizję rzeczywistości duchowej nierzadko jest tylko pretekstem dla prowadzenia działalności gospodarczej, a nawet przestępczej i stosowania psychicznego terroru wobec swoich wyznawców. Autodefiniowanie się „kościołem” nie przesądza o tym, że mogą one dowolnie korzystać z wolności religijnej, gdy ich celem nie zawsze jest spełnianie potrzeb religijnych swoich wyznawców.
Próby opanowania ekspansji destrukcyjnych ugrupowań wyznaniowych i światopoglądowych napotykają jednak opór w postaci gwarancji wolności sumienia i wyznania, słowa, zgromadzeń i zrzeszania się, z których te ugrupowania chętnie korzystają. Wypracowane mechanizmy ochrony społeczności przed negatywnymi skutkami ich działalności nie są w stanie wskazać granicy, na której kończy się wiara, a zaczyna sekciarstwo. Trudności wiążą się zwłaszcza z dopuszczalnością i prawidłowością ocen dokonywanych przez sąd rejestracyjny co do charakteru religijnego danej grupy wyznaniowej ubiegającej się o wpis. Przykładem takiego sporu w Polsce jest sprawa odmowy zarejestrowania przez sąd Kościoła Latającego Potwora Spaghetti, która na poziomie krajowym zakończyła się oddaleniem skargi kasacyjnej przez Naczelny Sąd Administracyjny (wyrok z 27 lipca 2018 r., sygn. akt II OSK 2217/16). Zdaniem sądu wnioskodawcy nie utworzyli wspólnoty religijnej i nie szerzą wiary, lecz jedynie ją parodiują. W styczniu 2019 r. wyznawcy określający się jako pastafarianie złożyli skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, która oczekuje na rozpatrzenie.
Ustawa z dnia 26 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania częściowo ukróciła zbyt liberalne wcześniej przepisy, które przewidywały możliwość rejestracji nowego związku wyznaniowego zainicjowanej złożeniem podpisów pod wnioskiem o rejestrację jedynie przez 15 osób. Nowelizacja podniosła ten limit do wymaganej obecnie liczby co najmniej 100 osób, co wraz z wymaganymi elementami wniosku pozwala na lepszą identyfikację grupy wyznaniowej. Dodatkowym zabezpieczeniem prawidłowego funkcjonowania kościołów i innych związków wyznaniowych jest przewidziana w art. 36a możliwość wystąpienia przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji lub prokuratora do sądu okręgowego o stwierdzenie niezgodności działania danego kościoła lub innego związku wyznaniowego 1) z przepisami ogólnie obowiązujących ustaw chroniących bezpieczeństwo publiczne, porządek, zdrowie lub moralność publiczną, władzę rodzicielską albo podstawowe prawa i wolności innych osób lub 2) ze statutem danej wspólnoty wyznaniowej. W razie stwierdzenia przez sąd rażącego naruszenia prawa lub postanowień statutu przez dany kościół lub inny związek wyznaniowy, podmiot ten ulega wykreśleniu z rejestru.
Akty prawne:
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483).
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318).
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz.U. 1989 Nr 25 poz. 155).
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 1989 Nr 29 poz. 154).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 1999 r. w sprawie rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych (Dz. U. Nr 38, poz. 374).
Konstytucja PRL z 1952 r. (Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232).
Konkordat z 1925 r. zawarty między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską (Dz. U. R. P. z 1925 r. nr 47, poz. 324).
Dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r. o ochronie wolności sumienia i wyznania (Dz. U. Nr 45, poz. 334).
Dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 45, poz. 335 z późn. zm.).
Kodeks Prawa Kanonicznego, przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984.
Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym „Gaudium et spes”.
Orzecznictwo:
Wyrok ETPC z dnia 26 października 2000 r. w sprawie Hasan i Chaush v. Bułgaria, skarga nr 30985/96
Wyrok ETPC z dnia 13 grudnia 2001 r. w sprawie Metropolitan Church of Bessarabia and Others v. Moldova, skarga nr 45701/99
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 lipca 2018 r., sygn. II OSK 2217/16
Wybór literatury:
Januchowski A., Zagadnienia związane z interpretację art. 25 ust. 4 i 5 Konstytucji RP, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 10 (2007).
Kępa M., Sytuacja Kościoła i związków wyznaniowych w świetle Konstytucji RP jako realizacja prawa do wolności sumienia i wyznania, w: Kępa M., Marszał M. (red.), Duch praw w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, Wrocław 2016
Krukowski J., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2006
Krukowski J., Osobowość prawna Kościoła katolickiego w relacji do państwa, „Zeszyty Naukowe KUL” , Zeszyt 1 (23) 1980.
Krukowski J., Osobowość cywilno-prawna Kościoła w Polsce (1918-1979), „Roczniki Nauk Społecznych" 1981.
Longchamps de Bérier F., Zubik M., (wstęp i oprac), Konstytucja Watykanu: Ustawa Zasadnicza Państwa Miasta Watykan oraz inne akty ustrojowe, Warszawa 2008.
Malesa W., Wawrzaszek A., Rejestr wyznaniowych osób prawnych – wybrane zagadnienia na przykładzie jednostek Kościoła katolickiego, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 17 (2014).
Masek C. M., Status prawny sekt destrukcyjnych oraz nowych ruchów religijnych działających na obszarze Polski, „Studia Prawnicze” Zeszyt 1 (209) 2017.
Mezglewski A., Utworzenie oraz rejestracja związku wyznaniowego jako przejawy wolności religijnej, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 18 (2015).
Mezglewski A., Misztal H., Stanisz P., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011.
Rynkowski M., Status prawny kościołów i związków wyznaniowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2004.
Wasilewicz U., Organizacja funkcjonowania Kościoła we francuskim porządku prawnym. Zarys problematyki, „Kościół i Prawo” 2013, nr 2 (15).
prawo międzynarodowe, autonomia i niezależność Kościoła, finansowanie podmiotów wyznaniowych, instytucje religijne a wolność zrzeszania się
dr Weronika Kudła: prawnik, italianistka. Absolwentka Wydziału Prawa i Administracji oraz Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, uczestnik VIII Edycji Akademii Młodych Dyplomatów Europejskiej Akademii Dyplomacji w Warszawie oraz programu Harvard University „Bioethics: The Law, Medicine, and Ethics of Reproductive Technologies and Genetics”, stypendystka programu Erasmus na Uniwersytecie Tor Vergata w Rzymie.
[1] E. Kusz, Wspólnota religijna – pomiędzy dojrzałością społeczną a de-indywidualizacją. W: R. Jaworski (red.), W poszukiwaniu skutecznej pomocy. Płock: Płocki Instytut Wydawniczy, s. 3.
[2] Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym „Gaudium et spes”, pkt. 76.
[3] J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2005, s. 98.
