Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Stojąc na gruncie dbałości o poprawność metodologiczną stosowniejszym wydaje się posłużenie terminem „duchowny” niż „osoba duchowna”. Wynika to z dwóch skorelowanych ze sobą powodów.
Po pierwsze, wyrażenie „osoba” jest znaczeniowo nieadekwatne jako wspólny mianownik pojęciowy w odniesieniu do różnych systemów religijnych w świecie. Termin ten bądź jest nieznany w wielu religiach innych niż chrześcijańska. Bądź też jest w tych innych religiach rozumiany sprzecznie z istotą pojęcia „osoba” w chrześcijaństwie. „Osoba” – wraz z istotowym dla niej przymiotem „godności” (patrz hasło: Godność osoby) jest pojęciem wytworzonym i zdefiniowanym w obszarze nauki Kościoła Katolickiego (teologia, filozofia) oraz funkcjonującym w szerzej pojętym „chrześcijaństwie”.
Po drugie, nawet gdybyśmy założyli (bezzasadnie moim zdaniem), że głównym czytelnikiem niniejszej pozycji będzie czytelnik pozostający w świecie pojęć cywilizacji chrześcijańskiej (niezależnie od tego, czy jest wierzący), to i tak należy przyjąć, iż odmienni czytelnicy też się znajdą. Z punktu widzenia ich siatki pojęciowej, posługiwanie się terminem „osoba’ byłoby nieadekwatne oraz mogłoby być mylące w odniesieniu do znaczeń przynależnych wewnętrznej strukturze określonej religii innej niż chrześcijańska. Dlatego też poniżej używane jest określenie „duchowny” w różnych odmianach.
osoba duchowna, duchowny, Kościół, religia, związek religijny, kapłan, biskup, osoba zakonna, zakonnik, zakon, ksiądz, prezbiter, wyznanie, prawo wyznaniowe, pop, pastor, kanonik, rabin, kohen, levita, chachan, chazzan, imam, mufti, muezin, szejk, bhikkhu, sāmaṇera, lama, roshi, brahmani, pujari, guru, katolicyzm, prawosławie, protestantyzm, judaizm, islam, buddyzm, hinduizm.
W potocznych rozumieniu „duchowny” to „ważniejszy” członek danej wspólnoty wyznaniowej, ze względu na pozycję w tej wspólnocie. Pozycja ta wynika ze sprawowania określonego urzędu lub funkcji we wspólnocie wyznaniowej. Tak pojmowany duchowny odróżnia się od pozostałych „zwykłych” czyli „świeckich” tzn. nieduchownych członków wspólnoty.
W prawie państwowym nie jest definiowane pojęcie duchownego. Wyjątkiem są takie systemy prawne, w których mamy do czynienia z sakralizacją prawa. W tym drugim wypadku prawo państwowe zawiera także normy religijne.
W pierwszej sytuacji prawo państwowe odsyła do definicji duchownego zawartej w wewnętrznym prawie uznanej przez państwo wspólnoty wyznaniowej (kościół, związek wyznaniowy).
W drugiej sytuacji definicja „duchownego” jest zawarta w prawie państwowym. Definicja taka jest generalnie prostym przeniesieniem pojęcia funkcjonującego równolegle w wewnętrznym sensu stricto prawie religijnym wspólnoty wyznaniowej.
W konsekwencji można przyjąć, że „duchownym” jest osoba, której taki status wynika z przepisów prawa wewnętrznego danego kościoła lub związku wyznaniowego.
Właściwie historyczne ujęcie pojęcia „duchownego” sprowadza się w gruncie rzeczy do historii kościołów, związków wyznaniowych, na przestrzeni dziejów religijnego wymiaru życia człowieka od początku historii ludzkości. W antycznych kulturach spotykamy „wyróżnionych” członków danej wspólnoty wyznaniowej pełniących funkcję duchownego. kapłanów-duchowych. Idąc przez historię do czasów obecnych, tacy duchowni bądź określani byli ogólnie mianem kapłana (kapłanki) bądź innymi zróżnicowanymi nazwami, jak np. druid, szaman, aż do czasów nowożytnych, gdzie „stan duchowny” składa się z mniej lub bardziej rozbudowanych hierarchii i funkcji, co przekłada się na wielość denominacyjną w przedmiocie rozważań. Można także zauważyć, bądź w odniesieniu do kultur prymitywnych, które przetrwały do czasów nowożytnych, bądź też w odniesieniu do wielkich systemów religijnych, że pojęcie „duchownego” oraz wiele określeń związanych z przynależnością do stanu duchownego, które były stosowane na przestrzeni dziejów, obowiązuje także współcześnie.
W przedmiocie tego punktu można stwierdzić, że istota pojęcia duchownego zawsze była związana i wynikała z pełnienia określonego urzędu lub funkcji na mocy prawa danej wspólnoty religijnej. Konkretna denominacja w tym zakresie jest omawiana w kolejnych punktach, toteż czytelnik jest odsyłany do nich, celem uniknięcia zbędnych powtórzeń.
W potocznych rozumieniu wyrażenie „duchowny” obejmuje najszerszy krąg osób będących członkami danej wspólnoty wyznaniowej, które pełnią określone urzędy lub funkcje, z ustanowienia władz takiej wspólnoty, w przeciwieństwie do „zwykłych” świeckich („nieduchownych”) członków. W takim rozumieniu status duchownego przysługuje wszystkim tym, którzy nie są owymi „zwykłymi”, „szeregowymi” członkami. Toteż osobą duchowną jest np. zarówno kapłan, jak i osoba zakonna. Potoczne rozumienie jest szersze niż prawne i to w dwojakim aspekcie. Po pierwsze np. polski prawodawca odróżnia osobę duchowną od zakonnej. Tak samo np. Kodeks Prawa Kanonicznego w odniesieniu do Kościoła Rzymsko – katolickiego. Po drugie, za osobę duchowną może być – w potocznym pojęciu – uznana taka osoba, która niekoniecznie jest członkiem zarejestrowanego w państwie związku wyznaniowego. Wystarczy samo spostrzeżenie faktu sprawowania obrzędów (czynności), które mają „religijny charakter” w odbiorze oceniającego. W przeciwieństwie do prawa państwowego, które, określając niektóre prawa i obowiązki duchownych uznaje ich inność od praw i obowiązków obywateli nie będących duchownymi (bliżej hasło: Prawa i obowiązki duchownych, oraz hasła szczegółowe, jak m.in.: Ubezpieczenie duchownych, Służba wojskowa duchownych, Tajemnica spowiedzi, Nauczanie duchownych, itp.).
Odmiennie niż w przypadku potocznego rozumienia pojęcia „duchowny”, określenie to jest bardziej wąsko a zarazem precyzyjnie definiowane w obszarze wewnętrznego prawa wspólnoty wyznaniowej (kościół, związek wyznaniowy) a w konsekwencji także tak samo ustalane na terenie prawa państwowego, o czym w kolejnym punkcie.
W polskim prawodawstwie jak i w pozostałych państwach demokratycznych nie ma legalnej definicji „duchownego.” Zarówno w aktach prawnych odpowiadających randze polskiej ustawy, jak i w aktach prawnych niższego rzędu. Charakterystyczną i wspólna cechą prawodawczą jest pozostawienie kompetencji definicyjnej w tym względzie samym zainteresowanym, którymi są kościoły (związki wyznaniowe) uznane w porządku prawo-ustrojowym. Tylko takie rozwiązanie szanuje wolność religijną. W przeciwnym bowiem razie, a więc w sytuacji roszczenia państwa do ingerencji w „duchowny” status określonych osób, mielibyśmy do czynienia wprost z pogwałceniem wolności religii. Nie rozwijając w tym miejscu zagadnienia wolności religii (które jest przedmiotem hasła: wolność religijna), pozostaje zauważyć, że przywołana praktyka legislacyjna państwa, polegająca na ww. „uznaniu” sama z siebie jest z jednej strony obojętna, ale z drugiej - wręcz zabezpiecza wolność religii. Oczywiście w sytuacji, gdy państwo nie ma totalitarnych zapędów w omawianej kwestii. Akt uznawania statusu pełni nie tylko rolę porządkującą, ale i chroniącą sferę wolności religijnej zarówno w wymiarze powszechnym jak i jednostkowym. Umożliwia, bowiem – w aspekcie pozytywnym - zarówno ochronę realizacji określonych praw jak i prawne i faktyczne bezpieczeństwo w tej mierze. W aspekcie negatywnym wystarczy przykładowo zwrócić uwagę na fakt nieobojętnego rozróżnienia - z punktu widzenia dobra wspólnego i jednostkowego – religijnych postaw, gdzie niektóre mogą mieć też zbrodniczy charakter, np. satanizm.
W innych, tzn. pozademokratycznych kulturach prawnych, które opierają się na sakralizacji państwa i prawa, przy braku dualizmu na prawo świeckie i religijne, definicyjny „problem” nie występuje, gdyż „duchowny” jest wprost wpisany w powszechnie obowiązujący porządek prawny. Norma religijna jest tutaj normą prawa państwowego i na odwrót.
Polski prawodawca, musi posłużyć się i posługuje wyrażeniem „duchownego,” w celu realizacji konstytucyjnej zasady wolności religijnej oraz szczegółowej reglamentacji sytuacji prawnej duchownych, wtedy, gdy jest taka konieczność. Powyższa uwaga jest aktualna także na legislacyjnym gruncie innych państw demokratycznych. Do ważniejszych przepisów polskiego prawa posługujących się wyrażeniem „duchowny” w rozumieniu i na cele danego aktu prawnego należą: 1) art. 24 ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej - „osoby duchowne i członkowie zakonów” mają prawo do kształcenia w szkołach państwowych, zaś inne przepisy posługują się wyrażeniem „duchowni” w różnych odmianach; 2) art. 12 ustawy z dnia 17 maja 1989 roku o gwarancjach wolności sumienia i wyznania posługuje się̨ wyrażeniami „duchowni” i „osoba zakonna”; 3) szereg przepisów dotyczących sytuacji prawnej duchownych zamieszczonych w przepisach prawa formalnego, np. w art. 82 pkt 3 Kodeksu postępowania administracyjnego; w art. 261 §2 Kodeksu postępowania cywilnego; w art. 178 pkt 2 Kodeksu postępowania karnego; w art. 1 §2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego; 4) także: w art. 33 pkt 3 lit. c ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. prawo o aktach stanu cywilnego; w art. 43 pkt 2 ustawy z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli; w art. 195 pkt 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. ordynacja podatkowa; 5) w osobnym punkcie warto wyszczególnić przepis art. 4 pkt 2 lit. f ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń́ społecznych Przepisy tej ustawy także odsyłają do pojęcia „duchownego” i „członka zakonu” w rozumieniu wewnętrznych regulacji „Kościoła Katolickiego [oraz] innych kościołów i związków wyznaniowych”; 6) także przepisy ustaw podatkowych wymieniające „duchownych” (art. 13 pkt 3 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych i art. 1 pkt 3 ustawy z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne odsyłają do terminu „osób duchownych” w znaczeniu przyjętym w wewnętrznych regulacjach „prawnie uznanych wyznań” (art. 2 ust. 2 tej ostatniej ustawy).
Problematyka ubezpieczeniowa jest przedmiotem hasła: ubezpieczenie duchownych. Ze względu na rangę należy przywołać sytuację prawną duchownego będącego uczestnikiem postępowania sądowego, na tle ww. przepisów prawa formalnego w zakresie tajemnicy spowiedzi, będącej przedmiotem odrębnego hasła.
W konkluzji należy stwierdzić, że w polskim systemie prawnym, jak i w innych prawodawstwach zgodnie z powyższymi uwagami, treść wyrażenia „duchowny” jest ustalane na podstawie wewnętrznych regulacji uznanych kościołów i innych związków wyznaniowych. Nie zmienia w tej mierze incydentalna sytuacja, gdy prawodawca sam „określa” kto jest duchownym uprawnionym w zakresie przyjmowania oświadczeń́ o zawarciu małżeństwa - art. 91 ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. prawo o aktach stanu cywilnego. Zgodnie z powołanym przepisem, „minister właściwy do spraw wewnętrznych na podstawie informacji otrzymanych od właściwych przedstawicieli kościołów i innych związków wyznaniowych obwieszcza w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” wykaz stanowisk, których zajmowanie upoważnia do przyjmowania oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński oraz sporządzania zaświadczeń stanowiących podstawę̨ sporządzania aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 §2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego”. Przepis ten również odsyła do wewnętrznych regulacji kościołów i związków wyznaniowych, toteż̇ nie ma tu miejsca „władcza” reglamentacja państwa, a jedynie stosowna technika legislacyjna.
W odniesieniu do Kościoła Rzymskokatolickiego warto nadmienić, że przepisy Konkordatu z dnia 28 lipca 1993 r. między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, w tym też te, które dotyczą duchownych, mają pierwszeństwo przed przepisami ustawowymi (zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji RP).
Wyrażenie „osoba duchowna” czy „duchowny” nie jest przedmiotem „niekościelnych” przepisów konwencji, czy umów międzynarodowych, których stroną jest Polska.
Powyżej zostało przywołane wyrażenie „osoba zakonna.” W języku potocznym osoba zakonna jest z reguły „osobą duchowną.” W języku legislacyjnym na gruncie polskiego prawa państwowego pojęcia osoby duchownej czy zakonnej przeplatają się i są używane niekonsekwentnie z punktu widzenia poprawności terminologicznej „całego” zbioru norm określających sytuację prawną tych osób. Jest to zapewne rezultatem braku harmonizacji w tym zakresie różnych aktów prawnych określających tę sytuację. Wydaje się, że dla polskiego prawodawcy „osoba duchowna” jest pojęciem o szerszym zakresie przedmiotowym niż osoba zakonna. Ale z drugiej strony mamy też przepisy, które odróżniają osoby duchowne od zakonnych w celu zróżnicowania ich sytuacji prawnej. Powyższe obrazuje nam, przykładowo, tytuł Rozdziału 3 w Dziale II, ustawy o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego, który brzmi: ,,Duszpasterstwo wojskowe i służba wojskowa osób duchownych.” Pomimo powyższego brzmienia zawiera postanowienia dotyczące osób duchownych, osób zakonnych a nawet alumnów, którzy nie należą do kategorii wymienionych osób, zgodnie z kościelnym prawem. Podobny dylemat odkryjemy przy lekturze przepisów Rozdziału 3 Działu II ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz Rozdział 4 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Z jednej strony zakresy nazw „osoba duchowna” i „osoba zakonna” nie są rozłączne, gdyż np. kapłan w Kościele katolickim, czyli osoba duchowna, może być też zakonnikiem. Z drugiej zaś strony, sytuacja prawna osoby zakonnej bywa zróżnicowana etapem formacji takiej osoby. Prawodawca używa wtedy wyrażeń takich, jak np.: nowicjusze, postulanci, junioryści, członkowie zakonu po złożeniu profesji wieczystej, co odpowiada nazewnictwu prawa wewnętrznego Kościoła katolickiego. Na zakończenie wypada jeszcze podkreślić, że na gruncie przepisów prawa kościelnego i innych związków wyznaniowych, „osoby zakonne” mogą być odróżniane od „osób duchownych.” Tak jest w przypadku członków katolickich instytutów życia konsekrowanego (instytutów zakonnych i instytutów świeckich) oraz członków stowarzyszeń życia apostolskiego w Kościele katolickim. Jak również w odniesieniu do członków różnych wspólnot w innych kościołach i związkach wyznaniowych, które to wspólnoty są przewidziane i funkcjonują na podstawie właściwego prawa wewnętrznego.
Reasumując terminologiczne rozważania, których przedmiotem jest pojęcie „osoby duchownej”, można stwierdzić, że jest nią taka osoba, której „duchowny” status wynika z przepisów prawa wewnętrznego danego kościoła lub związku wyznaniowego. Przy czym na gruncie prawa polskiego (analogicznie państw obcych), powyższą definicję należy uzupełnić o przesłankę „uznania” przez prawodawcę państwowego takiego kościoła lub związku wyznaniowego.
Pozostając na gruncie polskiego prawodawstwa, należy określić wyżej przywołaną kategorię „uznanych kościołów lub innych związków wyznaniowych.”
W pierwszej kolejności możemy wymienić kościoły i inne związki wyznaniowe, które mają uregulowana sytuację prawną na podstawie odrębnej ustawy. Należą do nich: Kościół Katolicki, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Ewangelicko Augsburski, Kościół Ewangelicko Reformowany, Kościół Ewangelicko Metodystyczny, Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Polskokatolicki, gminy wyznaniowe żydowskie tworzące Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, Kościół Katolicki Mariawitów, Kościół Starokatolicki Mariawitów, Kościół Zielonoświątkowy, Wschodni Kościół Staroobrzędowcy, Muzułmański Związek Religijny w RP, Karaimski Związek Religijny w RP. Szczegółowe uwagi dotyczące wymienionych podmiotów polskiego prawa zawarte są w odpowiednich hasłach.
Następnie, powyższy wykaz możemy uzupełnić na podstawie danych uwidocznionych w informatycznym rejestrze Kościołów i innych związków wyznaniowych niemających uregulowanej sytuacji prawnej w formie odrębnej ustawy oraz religijnych organizacji międzykościelnych. Rejestr jest prowadzony przez Wydział Rejestru Kościołów i Innych Związków Wyznaniowych Departamentu Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji (Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 1999 r. w sprawie rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, wydane na podstawie przepisów ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania). Szczegółowo o urządzeniu i funkcjonowaniu powołanego rejestru w haśle: rejestr związków wyznaniowych. Obecny stan wpisów w powyższym rejestrze uwidacznia 171 związków wyznaniowych oraz 5 organizacji międzykościelnych.
W Kościele katolickim "duchownymi" są osoby wyświęcone w jednym z trzech stopni sakramentu święceń, takich jak: diakonat, prezbiterat i episkopat.
Ponadto w Kościele katolickim posługują osoby nie mające statusu „duchownych” (brak sakramentu święceń). Są to: bracia zakonni, siostry zakonne, seminarzyści czy katecheci.
W Kościele Prawosławnym "duchownymi" są osoby, które przyjęły święcenia. Duchowni w Kościele Prawosławnym są podzieleni na dwie główne kategorie: duchowieństwo wyższe i niższe.
Prezbiter (Kapłan): sprawuje liturgię, udziela sakramentów i prowadzi życie parafii. Biskup: odpowiada ponadto za zarządzanie diecezją i sprawuje władzę nad kapłanami.
Czytelnik (Lektor): Jego głównym zadaniem jest czytanie tekstów liturgicznych podczas nabożeństw.
Diakon: Służy jako pomocnik biskupa lub prezbitera podczas liturgii (np. czytanie Ewangelii).
W Kościele Prawosławnym istnieje również mnichostwo, które nie jest traktowane jako część duchowieństwa w tradycyjnym sensie, ale mnisi mogą również przyjmować święcenia i służyć jako kapłani lub biskupi.
"Pop" to potoczne określenie duchownego w tradycji prawosławnej, jak również w niektórych tradycjach chrześcijaństwa wschodniego (np. w Kościele wschodniosłowiańskim). Termin ten jest często stosowany w krajach słowiańskich, takich jak Rosja, Ukraina czy Białoruś.
Pop jest duchownym, który pełni służbę w parafii prawosławnej lub innym kościele wschodniego obrządku. Pop udziela sakramentów, podobnie jak kapłani w innych tradycjach chrześcijańskich - ma prawo udzielania sakramentów, takich jak Eucharystia, chrzest, namaszczenie chorych czy małżeństwo. Prowadzi duszpasterstwo, naucza Pisma Świętego i sprawuje opiekę duchową nad wiernymi.
W protestantyzmie termin "duchowny" odnosi się do osoby upoważnionej do pełnienia funkcji religijnych w ramach danej wspólnoty protestanckiej. Ze względu na różnorodność denominacji protestanckich, definicje i kwalifikacje duchownych mogą się różnić w zależności od tradycji.
Definicja "pastora" może się różnić w zależności od tradycji chrześcijańskiej i kontekstu, w którym termin ten jest używany. Jednak w ogólnym ujęciu, "pastor" odnosi się do duchowego przywódcy lub opiekuna wspólnoty chrześcijańskiej. Oto podstawowe cechy definicji pastora:
Pastor jest duchowym przywódcą konkretnej wspólnoty chrześcijańskiej lub parafii. Naucza Pisma Świętego, może udzielać sakramenty, przewodniczy obrzędom, sprawuje opiekę duszpasterską. W wielu tradycjach chrześcijańskich pastorzy przechodzą formalną formację teologiczną w seminarium duchownym lub innej instytucji teologicznej. Mogą być również wymagane pewne kwalifikacje, certyfikaty lub ordynacje w celu służenia jako pastor w określonej denominacji.
Warto zauważyć, że w różnych tradycjach chrześcijańskich termin "pastor" może być używany w różny sposób i może mieć różne konotacje. W protestantyzmie, zwłaszcza w tradycji ewangelikalnej, termin "pastor" jest powszechnie używany w odniesieniu do duchowego przełożonego kościoła lub zboru
W kościele luterańskim duchowny to osoba powołana do pełnienia funkcji na rzecz wspólnoty kościelnej, w tym głoszenia Ewangelii, udzielania sakramentów, nauczania oraz prowadzenia różnych działalności pastoralnych. Duchowni są ordynowani (wyświęcani) przez Biskupa lub innego odpowiednio upoważnionego duchownego.
W kalwinizmie duchowny jest osobą odpowiedzialną za prowadzenie nabożeństw, nauczanie doktryny kościoła, opiekę duchową nad wiernymi oraz inne zadania związane z funkcjonowaniem wspólnoty kościelnej. Istnieją różne rodzaje duchownych w tradycji kalwińskiej, takie jak: pastorzy, starsi czy diakoni.
W przeciwieństwie do niektórych tradycji chrześcijańskich, w kalwinizmie nie ma silnie hierarchicznej struktury kościelnej. Kościoły kalwińskie zazwyczaj mają prezbiteriańską formę rządzenia, w której duchowni i świeccy starsi współpracują w zarządzaniu sprawami kościoła.
Duchowni w kalwinizmie są zazwyczaj wybierani przez wspólnotę lub odpowiednie ciało kościelne, a nie mianowani przez hierarchię kościelną.
Kościół Anglikański, będący częścią globalnej Wspólnoty Anglikańskiej, posiada własną hierarchiczną strukturę duchowieństwa.
Osoby duchowne:
W Judaizmie termin "duchowni" można przypisać osobom pełniącym funkcje religijne i duchowe, przede wszystkim rabinom oraz lewiim.
Przepis § 36, Statutu Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 sierpnia 1936 r. o uznaniu Statutu Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej, wydane na podstawie art. 2 ustawy z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej) duchownymi są: hachan, hazzan i szamasz.
Chachan sprawuje naczelną władzę Karaimskiego Związku Religijnego i jest naczelnym zarządcą̨ jego spraw i przedstawicielem we wszystkich stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych. Do kompetencji chachana należą właściwie wszystkie ważne sprawy Związku, m.in. decydowanie w sprawach wiary, moralności i praktyk religijnych organizacja i ogólne kierownictwo sprawami wyznania, zwierzchni nadzór nad duchowieństwem oraz nad wszystkimi władzami i instytucjami duchownymi Karaimskiego Związku Religijnego (§1 Statutu).
Hazzan stoi na czele karaimskiej gminy wyznaniowej. Wykonuje - pod nadzorem hachana -czynności duchowne poprzez odprawianie nabożeństw, wypełnianie posług religijnych, nadawanie imion, udzielanie ślubów, grzebanie zmarłych (§20 Statutu).
Szamaszowie są pomocnikami hazzanów. Asystują hazzanom w świątyni, pomagają w odprawianiu nabożeństw, dbają o relację z wiernymi, pomagają w wykonywaniu posług religijnych wewnątrz świątyni, jak również̇ nadzór nad porządkiem i czystością̨ świątyni (§21 Statutu).
Statut wymienia także ochuwczu, którzy są mianowani i odwoływani przez hachana. Nie należą do osób duchownych, co nie jest oczywiste dla niezaznajomionego obserwatora, gdyż ochuwczu mogą zastępować szamaszów i pod ich nieobecność wypełniać za nich wszystkie obowiązki w świątyni (§23 Statutu).
Status „duchownego" w świecie muzułmańskim dotyczy osób zajmujących się nauczaniem, interpretacją oraz prowadzeniem spraw religijnych. Można wymienić następujących duchownych:
Powyższe określenia duchownych mają różne znaczenia w kulturach i tradycjach muzułmańskich. Generalnie odnoszą się do osób, będących autorytetami w zakresie nauczania, interpretacji lub prowadzenia spraw religijnych w społeczności islamskiej. W przeciwieństwie do wielu tradycji chrześcijańskich, w islamie nie ma scentralizowanej hierarchii duchownej.
Pojęcie imama
Pojęcie „Imam” ma kilka znaczeń w islamie w zależności od kontekstu i tradycji, ale ogólnie oznacza przywódcę i przewodnika religijnego. W ścisłym tego słowa znaczeniu imam jest osobą przewodniczącą i prowadzącą prowadząca wspólnotę muzułmańską w modlitwie, zwłaszcza w modlitwie zbiorowej (salat). W znaczeniu szerszym imam może oznaczać duchowego przywódcę lub uczoną osobę w społeczności muzułmańskiej, która pełni istotną rolę w nauczaniu, interpretacji prawa islamskiego oraz w kwestiach duchowych.
W islamie szyickim imam jest przywódcą duchowym (a zarazem politycznym). Pozycja i funkcja Imama różnią się w zależności od konkretnej tradycji. W niektórych kulturach muzułmańskich, imam może oznaczać „tylko” uczoną osobę, która jest ekspertem w zakresie teologii islamskiej czy prawa islamskiego.
Pojęcie muezina
Muezin to osoba w tradycji islamskiej odpowiedzialna za wzywanie wiernych do modlitwy pięć razy dziennie poprzez recytację adhanu (wezwanie do modlitwy) z minaretu lub innych odpowiednich miejsc w meczecie.
Pojęcie szejka
"Szejk" (arabskie شيخ) to tytuł honorowy w świecie arabskim i muzułmańskim, który tradycyjnie oznacza starszego lub przywódcę. Tytuł ten jest używany w różnorodnych kontekstach i może mieć różne znaczenie. Wymienić można:
W buddyzmie pojęcie "duchownego" różni się w zależności od tradycji i kultury. Ogólnie ujmując, duchowni buddyjscy to osoby, które podjęły ślubowania monastyczne i poświęciły się życiu religijnemu, praktyce medytacji i nauczaniu Dharmy. Należą do nich:
W potocznych rozumieniu „duchowny” to „ważniejszy” członek danej wspólnoty wyznaniowej, ze względu na pozycję w tej wspólnocie. Pozycja ta wynika ze sprawowania określonego urzędu lub funkcji we wspólnocie wyznaniowej. Tak pojmowany duchowny odróżnia się od pozostałych „zwykłych” czyli „świeckich” tzn. nieduchownych członków wspólnoty.
W prawie państwowym nie jest definiowane pojęcie duchownego. Wyjątkiem są takie systemy prawne, w których mamy do czynienia z sakralizacją prawa. W tym drugim wypadku prawo państwowe zawiera także normy religijne.
W pierwszej sytuacji prawo państwowe odsyła do definicji duchownego zawartej w prawie uznanej przez państwo wspólnoty wyznaniowej (kościół, związek wyznaniowy).
W drugiej sytuacji definicja „duchownego” jest zawarta w prawie państwowym i z reguły przeniesiona z prawa wspólnoty wyznaniowej.
Można przyjąć, że „duchownym” jest osoba, której taki status wynika z przepisów prawa danego kościoła lub związku wyznaniowego
Dr Mariusz Grabowski, adiunkt w Katedrze Prawa Wyznaniowego i Komparatystyki Prawniczej na Wydziale Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Kierownik Zakładu Prawa Administracyjnego na WPK UKSW. Adiunkt w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości. Adwokat, członek Izby Adwokackiej w Warszawie. Poseł na Sejm RP I, III i IV kadencji. Wiceprzewodniczący Komisji Ustawodawczej Sejmu w I kadencji. Członek Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego w powyższej kadencji. Przewodniczący Nadzwyczajnej Komisji do Spraw Nowelizacji ustawy o radiofonii i telewizji w Sejmie III kadencji. Członek Sejmowej Komisji Kultury i Środków Przekazu w Sejmie III i IV kadencji.
Akty prawne
Konstytucja RP (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm.)
Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. 1998 nr 51 poz. 318).
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania tj. Dz. U. z 2023 r. poz. 265)
Kodeks postępowania administracyjnego (tj. Dz. U. z 2023 r. poz. 775)
Kodeksu postępowania cywilnego (tj. Dz. U. z 2023 r. poz. 1550 ze zm.)
Kodeksu postępowania karnego (tj. Dz. U. z 2022 r. poz.1375 ze zm.)
Kodeksu rodzinny i opiekuńczy (tj. Dz. U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm.)
Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. prawo o aktach stanu cywilnego tj. Dz. U. z 2023 r. poz. 1378 ze zm.)
Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń́ społecznych (tj. Dz. U. z 2023 r. poz. 1230 ze zm.)
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tj. Dz. U. z 2022 r. poz. 2647 ze zm.)
Ustawa z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (tj. Dz. U. z 2022 r. poz. 2540 ze zm.)
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (tj. Dz. U. z 2023 r. poz. 1966)
Ustawa z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Rzeczypospolitej Polskiej (tj. Dz. U. z 2023 r. poz. 544)
Ustawa z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (tj. Dz. U. z 2023 r. poz. 509)
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 1999 r. w sprawie rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych Dz. U. z 1999 r. Nr 38 poz. 374)
Literatura
Abramowicz, Aneta. 2007. „Przedmiotowy zakres wolności religijnej”. Studia z Prawa Wyznaniowego 10: 325-352.
Bielecki Marek, Wolność religijna, [w:] Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć (red.) A. Mezglewski, Warszawa 2014, s. 513–514.
Bielecki, Marek. 2014a. „Uzewnętrznianie przekonań́ religijnych”. W: Leksykon prawa wyznaniowego 100 podstawowych pojęć́, red. Artur Mezglewski, 490- 497. Warszawa: C.H. Beck.
Doświadczenia i perspektywy”. W: Kultura i prawo. Materiały III Międzynarodowej Konferencji na temat „Religia i wolność́ religijna w Unii Europejskiej”, Warszawa, 2-4 września 2002, red. Józef Krukowski, Otto Theisen, 217-230. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Dudziak, Jan. 2002. Gwarancje wolności religijnej w Konkordacie zawartym między Stolicą Apostolską a Rzeczypospolitą Polską w 1993. Tarnów: Biblos. Krukowski, Józef. 2003. „Religia i wolność́ religijna w prawie Unii Europejskiej.
Grabowski, Mariusz, Prawne aspekty działalności publicznej duchownych, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2018, t. 21 – 2018, s. 51-74.
Góralski, Wojciech, Wstęp do prawa wyznaniowego, Płock 2023.
Kroczek, Piotr, Prawo wewnętrzne związków wyznaniowych w perspektywie organów władzy publicznej. Klauzule generalne, Kraków 2017, s. 25.
Krukowski, Józef (red.). 2005. Komentarz do kodeksu prawa kanoniczego, tom II/I. Poznań́: Pallotinum.
Krukowski, Józef, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2007, s. 137–138.
Krukowski, Józef, Polskie prawo wyznaniowe. Warszawa 2008.
Misztal, Henryk, Polskie prawo wyznaniowe. Zagadnienia wstępne. Rys historyczny, Lublin 1996.
Misztal, Henryk, Stanisz, Piotr (red.), Prawo wyznaniowe, Lublin 2023.
Majchrzak, Bartosz, Charakter prawny wpisu do rejestru związków wyznaniowych, „Przegląd Prawa Wyznaniowego” 2014, t. 6, s. 45.
Mezglewski, Artur, Henryk Misztal, Piotr Stanisz. 2011. Prawo wyznaniowe. Warszawa: C.H. Beck.
Mezglewski, Artur. 2001. „Pojęcie «duchownego» w przepisach prawa polskiego o zawieraniu małżeństw”. Studia Prawa Wyznaniowego 2: 3-26
Mezglewski, Artur. Nieścisłości terminologiczne w przepisach prawa polskiego a zawieranie małżeństw wyznaniowych ze skutkami cywilnymi i ich praktyczne konsekwencje, „Ius Matrimoniale” 2005, t. 10, s. 193-206.
Misztal, Henryk, Kościelne pojęcie wolności religijnej, a ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. „Kościół i Prawo” 1993, t. 11, s. 103-122.
Orzeszyna, Krzysztof, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej a wartości religijne, „Prawo–Administracja–Kościół” 2002, t. 2-3(10-11), s. 175-195.
Pietrzak, Michał, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2010.
Rakoczy, Bartosz, Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Warszawa 2008.
Rincón-Pérez, Tomás., w: Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, red. Piotr Majer. Kraków 2011.
Tunia, Anna. 2014. „Duchowny”. w: Leksykon prawa wyznaniowego 100 podstawowych pojęć́, red. Artur Mezglewski, 62-69. Warszawa: C.H. Beck.
Warchałowski, Krzysztof. 2004. „Ochrona prawa do wolności religijnej w prawie traktatowym Unii Europejskiej. Studia z Prawa Wyznaniowego 7: 5-18.
Zieliński, Tadeusz, Pojęcie religii, wyznania, związku wyznaniowego i kościoła w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Prawo i Religia” 2007, t. 1, s. 34.
Zubert, Bronisław Wenanty, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r., t. 2, cz. III (Księga II. Lud Boży. Część IIl. Instytuty życia konsekrowanego i stowarzyszenia życia apostolskiego), Lublin 1990, s.113-157.
