Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
wolność religijna, organizacje pozarządowe, NGO, amicus curiae, społeczeństwo obywatelskie
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 53 gwarantuje wszystkim obywatelom państwa wolność sumienia i religii - jest to nie tylko jednostkowe prawo każdego obywatela, lecz również zasada ustrojowa państwa. Jej ochrona wymaga czujnego monitorowania uregulowań prawnych i opartej na nich praktyki sądowej. Taką kontrolę sprawują powołane do tego instytucje państwowe, jak: Trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka czy Rzecznik Praw Pacjenta.
W ramach społecznej kontroli władzy nad respektowaniem wolności sumienia i religii czuwają także organizacje pozarządowe. Zakres działalności NGO w obszarze wolności religijnej obejmuje najczęściej: 1) pomoc materialną i duchowe wsparcie dla ofiar prześladowań ze względu na religię lub wyznanie; 2) inicjatywy edukacyjne i informacyjne ukierunkowane na upowszechnianie wiedzy na temat praw przysługujących obywatelom oraz zagrożeń związanych z ich naruszaniem; 3) działalność naukowo-badawcza; 4) aktywny wpływ na ustawodawstwo i orzecznictwo oraz pomoc prawną ofiarom naruszeń.
Uchwalona w kwietniu 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 53 gwarantuje wszystkim obywatelom państwa wolność sumienia i religii, która została ujęta także w najważniejszych aktach prawa międzynarodowego. W art. 25 Konstytucja reguluje ponadto stosunek państwa do religii - ma ono zachowywać bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych oraz zapewniać swobodę ich wyrażania w życiu publicznym (ust. 2), a w stosunku do kościołów i innych związków wyznaniowych zakłada poszanowanie ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również „współdziałanie dla dobra człowieka i dobra wspólnego” (ust. 3). Oznacza to, że wolność religijna jest nie tylko prawem jednostkowym obywateli, lecz również zasadą ustrojową państwa.
Zakres wolności religijnej bardziej szczegółowo reguluje ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Na straży wolności sumienia i religii stoją także inne normy prawne, m.in. kodeks karny i kodeks cywilny. W kodeksie karnym ujęte są trzy rodzaje przestępstw przeciwko wolności religijnej: dyskryminacja wyznaniowa (art. 194), przeszkadzanie w wykonywaniu obrzędów religijnych lub pogrzebowych (art. 195) oraz obraza uczuć religijnych (art. 196). Wolność religijna chroniona jest również prawem cywilnym jako dobro osobiste. Art. 23 kodeksu cywilnego zawiera przykładowe wyliczenie (niestanowiące zamkniętego katalogu) dóbr osobistych: „dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”.
Jako prawo zagwarantowane w ustawie zasadniczej, a wynikające z przyrodzonej godności człowieka, wolność religijna zasługuje na szczególną ochronę prawną. Ważne jest zatem, by zarówno ustawodawstwo, jak i oparta na nim praktyka sądowa respektowały wolność sumienia i religii pojedynczych obywateli, a także koncepcję przyjaznej neutralności światopoglądowej państwa, znajdującą odzwierciedlenie w przestrzeni publicznej i dyskursie społecznym. Wymaga to czujnej kontroli norm prawnych - zarówno tych dopiero uchwalanych, jak i tych już obowiązujących oraz pracy wymiaru sprawiedliwości.
W praktyce wolność religijna bywa jednak naruszana, czy to w sposób instytucjonalny, czy za sprawą osób prywatnych. Owe naruszenia mogą przybierać formę np. niszczenia i znieważania miejsc i przedmiotów kultu, werbalnych lub fizycznych ataków na osoby wierzące, ograniczania uzewnętrzniania indywidualnie lub zbiorowo swojej religii lub przekonań, dyskryminacji ze względu na wyznawane przekonania religijne. W podobnych sytuacjach ważne jest zarówno udzielenie pomocy (przede wszystkim prawnej i psychologicznej) ofiarom naruszeń, jak też dokumentowanie i nagłaśnianie ich przypadków, by poprzez rzetelne informowanie opinii publicznej przeciwdziałać kolejnym atakom na osoby wierzące.
Monitorowanie stanu prawnego w celu zapobiegania naruszeniom wolności religijnej oraz aktywne reagowanie na zaistniałe incydenty może być zadaniem zarówno instytucji państwowych, jak i organizacji pozarządowych (NGO). Te pierwsze działają w oparciu o ramy konstytucyjne i ustawowe, jako gwaranci praworządności państwa. Te drugie, będąc wcieleniem społeczeństwa obywatelskiego, stanowią społeczny mechanizm kontroli władzy, którego istnienie i działanie pomaga realizować zawartą w Konstytucji RP deklarację: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej” (art. 2).
Do instytucji państwowych powołanych do ochrony praw oraz wolności i swobód obywatelskich należą: Trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka i Rzecznik Praw Pacjenta. Każda z tych instytucji zajmuje się szerokim zakresem spraw, który przynajmniej częściowo obejmuje także problematykę związaną z wolnością sumienia i religii.
Ponieważ wolność religijna jest zagwarantowana w Konstytucji, sprawy z nią związane mogą stać się przedmiotem orzekania Trybunału Konstytucyjnego, do którego zadań należy kontrola normatywnych aktów prawnych: ustaw, umów międzynarodowych oraz innych przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe pod kątem ich zgodności z ustawą zasadniczą. Trybunał Konstytucyjny rozpatruje także skargi konstytucyjne przewidziane w art. 79 ust. 1 Konstytucji RP. Jak dotąd Trybunał orzekał w sprawach dotyczących wolności religijnej kilka razy, m.in. w kwestiach: organizacji lekcji religii w szkołach (orzeczenie TK z dnia 30 stycznia 1991 r.; postanowienie TK z dnia 14 lipca 1993 r.), klauzuli sumienia w zawodzie lekarskim (wyrok TK z dnia 7 października 2015 r.; orzeczenie TK z dnia 15 stycznia 1991 r.) oraz uboju rytualnego (wyrok TK z dnia 10 grudnia 2014 r.).
Na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych stoi Rzecznik Praw Obywatelskich wraz z podległym mu Biurem. Działa on w oparciu o art. 208-212 Konstytucji oraz ustawę z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Zadaniem RPO jest badanie, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji obowiązanych do przestrzegania i realizacji praw i wolności obywatelskich - w tym także wolności sumienia i religii - nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Sprawdza on również, czy realizowana jest zasada równego traktowania (czy nie zachodzi dyskryminacja), a ponadto stoi na straży praw więźniów. Tu warto przypomnieć, że art. 53 ust. 2 Konstytucji zapewnia „prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”, a art. 4 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania przyznaje przebywającym w zakładach karnych, poprawczych i wychowawczych oraz aresztach śledczych, ośrodkach przystosowania społecznego oraz schroniskach dla nieletnich prawo do spełniania zgodnie z zasadami swojego wyznania praktyk religijnych, a także do posiadania i korzystania z przedmiotów do tego potrzebnych.
Rzecznik Praw Obywatelskich współpracuje z Rzecznikiem Praw Dziecka, którego zadaniem jest ochrona praw dziecka określonych w Konstytucji RP, Konwencji o prawach dziecka i innych przepisach prawa, z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców. Winien zatem stać na straży wyrażonego w art. 14 Konwencji o prawach dziecka prawa do „swobody myśli, sumienia i wyznania”, a także chronić podmiotowość dziecka zgodnie z art. 48 Konstytucji RP, który przyznaje rodzicom prawo do zapewnienia dzieciom wychowania w zgodzie ze swoimi przekonaniami, z zastrzeżeniem, że wychowanie powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także jego wolność sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
Od 2009 r. istnieje w Polsce urząd Rzecznika Praw Pacjenta. Nadzoruje on respektowanie praw pacjenta przez organy władzy publicznej właściwe w zakresie ochrony zdrowia, NFZ, podmioty udzielające świadczeń zdrowotnych, osoby wykonujące zawód medyczny oraz inne osoby uczestniczące w udzielaniu świadczeń zdrowotnych. Jednym z takich praw jest prawo do opieki duszpasterskiej ogólnie wyrażone w art. 53 Konstytucji RP (jako prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują), a wyraźnie sformułowane w art. 36-38 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta.
Warto nadmienić, że w Warszawie siedzibę ma Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR) - instytucja OBWE zajmująca się ochroną praw człowieka. Jednym z obszarów działań Biura jest praca na rzecz wolności sumienia i wyznania. Obejmuje ona: 1) przegląd (na wniosek rządów) ustawodawstwa krajowego w celu dostosowania go do zobowiązań OBWE i innych standardów międzynarodowych; 2) opracowywanie ekspertyz w kwestiach związanych z wolnością religii lub wyznania; 3) opracowywanie i rozpowszechnianie wytycznych dla państw członkowskich w celu wspierania realizacji zobowiązań OBWE i innych międzynarodowych standardów dotyczących wolności religii lub wyznania; 4) śledzenie kluczowych wydarzeń mających wpływ na wolność religii lub wyznania na obszarze OBWE.
W Polsce działalność prowadzi coraz więcej organizacji pozarządowych, które za swój cel obierają ochronę praw człowieka, w tym wolności sumienia i religii, oraz przeciwdziałanie ich naruszaniu. Pierwotnie organizacje pozarządowe określano szerszym mianem organizacji społecznych (takie sformułowanie występuje nadal w kodeksie postępowania karnego). W doktrynie przyjęło się uznawać za organizacje społeczne „wszelkie trwałe, dobrowolne zrzeszenia osób fizycznych i prawnych, tzn. takie grupy tych podmiotów, które są związane wspólnym celem i stałą więzią organizacyjną, niewchodzące w skład aparatu państwowego i niebędące zarazem spółkami prawa handlowego” (Maciejewska-Szałas, 2017, s. 122). Ogólna definicja pojęcia „organizacja pozarządowa” została sformułowana w ustawie z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. W myśl art. 3 ust. 2 organizacjami pozarządowymi są niebędące jednostkami sektora finansów publicznych (w rozumieniu ustawy o finansach publicznych) i niedziałające w celu osiągnięcia zysku osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia. Zgodnie z ust. 1 tegoż artykułu, działalność pożytku publicznego może być prowadzona także przez osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego.
Organizacje pozarządowe mogą wnioskować do Krajowego Rejestru Sądowego o przyznanie statusu organizacji pożytku publicznego (OPP). Aby go uzyskać, należy spełnić określone warunki wymienione w ustawie. Status ten pozwala na otrzymywanie 1,5% podatku dochodowego od osób fizycznych przekazywanego za pomocą odpowiedniego wpisu w deklaracji PIT, zwolnienie od niektórych podatków oraz opłat skarbowych i sądowych, a także nieodpłatne informowanie o swojej działalności przez jednostki publicznej radiofonii i telewizji. Obliguje jednak zarazem do regularnego składania finansowych i merytorycznych sprawozdań z działalności organizacji, by zapewnić transparentność jej działań.
W myśl art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie działalność pożytku publicznego to inaczej działalność społecznie użyteczna, prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych określonych art. 4 ustawy. Zostały wśród nich wyszczególnione m.in:
Choć inicjatywy na rzecz wolności religijnej nie zostały tu ujęte explicite, wskazane obszary działalności pożytku publicznego mogą obejmować zadania związane z propagowaniem i ochroną wolności sumienia i wyznania. Religia odgrywa bowiem istotną rolę zarówno w polskiej tradycji narodowej i kulturowej, jak i w codziennym życiu społeczności lokalnych czy mniejszości narodowych. Jako fundamentalne prawo przynależne każdemu człowiekowi wolność sumienia i religii podlega szczególnej ochronie prawnej, ale by zapewnić jej poszanowanie w społeczeństwie, konieczny jest rozwój świadomości obywatelskiej i kształtowanie dojrzałych postaw w procesie wychowania i edukacji. Ponadto respektowanie wolności religijnej stanowi ważny czynnik utrzymania stabilnego ustroju demokratycznego i bezpieczeństwa narodowego.
Działalność organizacji pozarządowych na rzecz ochrony wolności sumienia i religii może przybierać różne formy i obejmować swoim zasięgiem różne obszary, od poziomu lokalnego po międzynarodowy. Do najważniejszych działań służących wspieraniu i ochronie wolności religijnej należą: 1) pomoc materialna i duchowe wsparcie dla ofiar prześladowań ze względu na religię lub wyznanie; 2) inicjatywy edukacyjne i informacyjne ukierunkowane na upowszechnianie wiedzy na temat praw przysługujących obywatelom oraz zagrożeń związanych z ich naruszaniem; 3) działalność naukowo-badawcza; 4) aktywny wpływ na ustawodawstwo i orzecznictwo oraz pomoc prawna ofiarom naruszeń. W praktyce wskazane tu obszary aktywności przenikają się, a poszczególne organizacje prowadzą działalność w kilku różnych obszarach, na przykład łącząc pomoc materialną z inicjatywami informacyjnymi albo wykorzystując działalność naukowo-badawczą jako podstawę do opracowywania materiałów popularyzatorskich czy ekspertyz sądowych.
Istotnym elementem działań na rzecz wolności religijnej jest świadczenie pomocy w krajach, w których dochodzi do brutalnego jej naruszania. Niezwykle ważny jest tu aspekt materialny - troska o życie, zdrowie i źródła utrzymania ofiar prześladowań oraz konfliktów religijnych. W ramach pomocy humanitarnej takiego wsparcia udziela na całym świecie Caritas. Duże znaczenie mają także działania ukierunkowane na zapewnienie osobom poddawanym prześladowaniom i ograniczeniom wolności religijnej warunków do praktykowania swojej religii (np. przez kolportaż Biblii czy organizowanie miejsc modlitwy). Jest to główny cel organizacji Pomoc Kościołowi w Potrzebie (PKwP, ang. Aid to the Church in Need, ACN), która otacza duchową opieką prześladowane społeczności chrześcijańskie, współfinansuje budowę kaplic i kościołów, dostarcza materialnego wsparcia zakonom klauzurowym oraz seminariom duchownym i kapłanom. Na duchowym wspieraniu prześladowanych chrześcijan, wzmacnianiu ich wspólnot i głoszeniu Ewangelii we wrogim otoczeniu skoncentrowana jest również działalność międzynarodowej organizacji Open Doors.
Drugim ważnym kierunkiem działań w obszarze ochrony i wspierania wolności religijnej są inicjatywy informacyjne i popularyzatorskie. Chodzi tu zarówno o nagłaśnianie sytuacji osób prześladowanych za swoją wiarę w odległych rejonach świata, jak i o edukowanie społeczeństw demokratycznych w zakresie respektowania i ochrony prawa człowieka, jakim jest wolność sumienia i religii. Działalność informacyjną zmierzającą do uświadamiania opinii publicznej o przemocy wobec chrześcijan na całym świecie prowadzą wspomniane już organizacje Pomoc Kościołowi w Potrzebie oraz Open Doors. PKwP upowszechnia informacje na temat stanu respektowania wolności religijnej na świecie m.in. w formie regularnie publikowanego raportu Religious Freedom in the World. Z kolei Open Doors prowadzi Światowy Indeks Prześladowań gromadzący dane dotyczące 50 krajów o największym stopniu prześladowań i prezentujący je w formie interaktywnej mapy.
Monitorowanie i nagłaśnianie przypadków naruszeń wolności religijnej w celu budowania świadomości społecznej na ich temat dotyczy nie tylko obszarów o ekstremalnym stopniu prześladowań. Jest to praktyka konieczna również w państwach demokratycznych, w których prawa człowieka zagwarantowane są w najważniejszych aktach prawnych, a na ich straży stoją instytucje państwowe. Dostarcza bowiem informacji na temat stanu respektowania wolności religijnej oraz skali i specyfiki naruszeń, tym samym stanowiąc podstawę do pogłębionych analiz problemu i opracowywania środków zaradczych. Rejestr przypadków naruszeń wolności sumienia i religii chrześcijan w Europie, w tym także w Polsce, prowadzi austriacka organizacja Observatory on Intolerance and Discrimination Against Christians in Europe. W Polsce odnotowywaniem naruszeń wolności sumienia i religii zajmują się m.in. Laboratorium Wolności Religijnej, Ośrodek Monitorowania Chrystianofobii Fidei Defensor, a w odniesieniu do islamofobii i antysemityzmu np. Stowarzyszenie „Nigdy Więcej” (prowadzące tzw. „Brunatną Księgę”) czy Ośrodek Monitorowania Zachowań Rasistowskich i Ksenofobicznych. Projekty takie jak HejtStop czy Fighting Online Antisemitism (FOA) monitorują przejawy dyskryminacji i nienawiści w Internecie.
Organizacje pozarządowe podejmują działania na rzecz ochrony i wspierania wolności religijnej także poprzez upowszechnianie wiedzy na temat praw przysługujących obywatelom oraz zagrożeń związanych z ich naruszaniem. Czynią to m.in. w formie kampanii informacyjnych i warsztatów skierowanych do różnych grup docelowych czy materiałów edukacyjnych takich jak opracowania i poradniki. Działalnością edukacyjną w tym obszarze zajmuje się np. Żydowskie Stowarzyszenie Czulent, które wydaje publikacje, raporty i podręczniki służące pomocą w zwalczaniu antysemityzmu, przeciwdziałaniu dyskryminacji i kształtowaniu podstaw odpowiedzialnej komunikacji.
Wspieraniu wolności sumienia i religii służy również wszelka działalność zmierzająca do budowania dialogu międzyreligijnego - wzajemnego zrozumienia przedstawicieli różnych wyznań i religii, przezwyciężania stereotypów, szerzenia tolerancji i pogłębiania kontaktów międzyreligijnych. Za przykład współpracy w tym obszarze służyć mogą Rada Wspólna Katolików i Muzułmanów, Polska Rada Chrześcijan i Żydów czy Polska Rada Ekumeniczna.
Kolejnym ważnym obszarem działalności organizacji pozarządowych zaangażowanych w ochronę i wspieranie wolności sumienia i religii są badania naukowe nad wolnością religijną jako prawem człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem regulacji prawnych, stanu respektowania, statystyk naruszeń itp. Służą one pogłębieniu refleksji nad miejscem i rolą wolności religijnej w systemie praw człowieka, w demokratycznym społeczeństwie oraz we współczesnej kulturze. Podejmują je badacze z różnych dziedzin i obszarów, m.in. teologowie, filozofowie, prawnicy, socjologowie czy kulturoznawcy. Szeroko określony zakres badań wspiera, a wręcz wymusza przyjmowanie perspektywy interdyscyplinarnej, umożliwiającej wielostronny ogląd badanych zjawisk. Rezultaty tych dociekań naukowych są niezwykle użyteczne dla dalszych działań - opracowywania kampanii informacyjnych i materiałów edukacyjnych, formułowania argumentacji sądowej czy opinii przyjaciela sądu, a wreszcie opracowywania rekomendacji dla organów ustawodawczych, samorządów czy instytucji kultury. Do podmiotów zajmujących się naukowym badaniem wolności religijnej należą Centrum Badań nad Uprzedzeniami Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersyteckie Centrum Badań Wolności Religijnej przy Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego, a także Laboratorium Wolności Religijnej przy Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Warto wymienić tu także międzynarodową Koalicję na rzecz Reagowania na Ludobójstwo, która prowadzi badania nad mechanizmami prawa międzynarodowego służącymi zapobieganiu ludobójstwu i reagowaniu na nie.
Ostatnia sfera działalności NGO związana z ochroną wolności religijnej - realizowana w obszarze prawa - skoncentrowana jest na interwencjach w toczące się sprawy, zgłaszaniu przypadków przestępstw oraz formułowaniu opinii prawnych dotyczących przedmiotów toczących się spraw lub bieżących kwestii społecznych. Jako organizacje angażujące się w ochronę wolności sumienia i wyznania na gruncie polskiego prawa wskazać można Fundację Instytut na rzecz kultury prawnej Ordo Iuris, a także Stowarzyszenie Fidei Defensor (dawniej Stowarzyszenie Nowy Koliber).
W przypadku spraw karnych udział organizacji społecznej w postępowaniu sądowym dopuszczony jest na podstawie art. 90 kodeksu postępowania karnego, „jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka” (ust. 1). Przedstawiciel takiej organizacji może zostać dopuszczony przez sąd do występowania w sprawie, jeżeli przynajmniej jedna ze stron wyrazi na to zgodę, przy czym zgoda ta może w każdym czasie zostać cofnięta. W wypadku braku zgody choćby jednej ze stron sąd wyłącza przedstawiciela NGO od udziału w sprawie, chyba że jego udział leży w interesie wymiaru sprawiedliwości. Zgodnie z art. 91 dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecznej może uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie. W praktyce oznacza to zatem, iż NGO może uczestniczyć w procesie karnym: 1) bezpośrednio, w charakterze jego uczestnika - jako podmiot zawiadamiający o popełnieniu przestępstwa, przedstawiciel społeczny czy poręczyciel; 2) pośrednio, wywierając wpływ na prawidłowy przebieg postępowania karnego - jako obserwator procesu czy też „przyjaciel sądu”, amicus curiae (Flis-Świeczkowska, 2014).
Jeśli chodzi natomiast o sprawy cywilne, zgodnie z art. 8 kodeksu postępowania cywilnego organizacje pozarządowe, których zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą dla ochrony praw obywateli, w wypadkach przewidzianych w ustawie, wszcząć postępowanie oraz wziąć udział w toczącym się postępowaniu. Zapis ów uzupełnia art. 61, gdzie w ust. 1 wskazano, iż NGO mogą w zakresie swoich zadań statutowych za zgodą osoby fizycznej wytaczać powództwa na jej rzecz w sprawach m.in. o ochronę równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków obywateli. Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania wśród możliwych powodów dyskryminacji wymienia m.in. religię, wyznanie i światopogląd. Oznacza to, że organizacje pozarządowe, jeśli jest to zbieżne z ich zadaniami statutowymi, mogą uczestniczyć w postępowaniu przed sądem cywilnym w celu ochrony prawa do wolności religijnej indywidualnych obywateli. NGO może: 1) wytoczyć powództwo na rzecz osoby fizycznej (za jej pisemną zgodą); 2) przystąpić do toczącego się już postępowania po stronie osoby fizycznej (za jej pisemną zgodą); 3) przedstawić sądowi pogląd istotny dla sprawy wyrażony w uchwale lub oświadczeniu jego należycie umocowanych organów (amicus curiae).
Ważnym zadaniem organizacji pozarządowych jest obserwacja postępowania - daje do niej podstawy zasada jawności rozprawy sformułowana w art. 45 Konstytucji RP, zawarta także w kodeksie postępowania cywilnego (w art. 9) oraz karnego (w art. 355-364). Uczestnictwo NGO w postępowaniu sądowym w roli obserwatora pozwala kontrolować jego rzetelność i kształtować kulturę prawną opartą na poszanowaniu demokratycznych praw i wolności. Dostarcza także okazji do wyrażenia opinii przyjaciela sądu, w której organizacja pozarządowa, jako strona niezależna, ale zajmująca się problematyką rozpatrywaną w postępowaniu, przedstawia sądowi własną ocenę stanu faktycznego będącego przedmiotem sprawy. Opinia amicus curiae nie jest dla sądu wiążąca - nie stanowi środka dowodowego, ale może dostarczyć nowego spojrzenia na badaną sprawę.
Opinia przyjaciela sądu stanowi użyteczne narzędzie społecznego wpływu na praktykę sądowniczą, ale także na kształtowanie doktryny i interpretację przepisów prawa. Taką rolę odgrywa zwłaszcza opinia amicus curiae przedstawiona Trybunałowi Konstytucyjnemu, zwłaszcza że jego rozstrzygnięcia są ostateczne (wg art. 190 ust. 1 Konstytucji RP). Organizacje pozarządowe mogą być dopuszczone do udziału w postępowaniu przed Trybunałem w oparciu o art. 19 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, który zobowiązuje Trybunał do wszechstronnego badania istotnych okoliczności w celu wyjaśnienia sprawy. W wyroku z dnia 16 stycznia 2006 r. Trybunał wyraził poparcie dla takiego zaangażowania NGO: „Organizacje społeczne, których cele statutowe i przedmiot działalności są związane z analizowanym przez Trybunał Konstytucyjny zagadnieniem, mogą sformułować opinię pozwalającą na bardziej wszechstronną ocenę tego zagadnienia i zwiększającą społeczną akceptację rozstrzygnięć Trybunału oraz społeczną kontrolę władzy. Trybunał Konstytucyjny wychodzi z założenia, że inicjowanie i umacnianie dialogu społecznego także w procesie kontroli konstytucyjności prawa utrwala zaufanie społeczne do państwa i do władzy sądowniczej”.
Akty prawne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483).
Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz.U. 1991 nr 120 poz. 526).
Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. 1997 nr 102 poz. 643).
Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz. U. z 2020 r., poz. 627).
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296).
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz.U. 1989 nr 29 poz. 155).
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93).
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. 2003 nr 96 poz. 873).
Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz.U. 2010 nr 254 poz. 1700).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 1997 nr 88 poz. 553).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 Nr 89 poz. 555).
Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. 2009 nr 52 poz. 417).
Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka (Dz.U. 2000 nr 6 poz. 69).
Orzeczenia i wyroki:
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 stycznia 1991 r., sygn. akt U 8/90.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 stycznia 1991 r., sygn. akt K 11/90.
Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 lipca 1993 r., sygn. akt U 12/92.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 grudnia 2014 r., sygn. akt K 52/13.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 stycznia 2006 r., sygn. akt SK 30/05.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 października 2015 r., sygn. akt K 12/14.
Artykuły
Brzuszczak P., Ferenc K., Udział organizacji pozarządowych w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, „Studenckie Zeszyty Naukowe” 2014, z. 24, s. 61-68.
Flis-Świeczkowska M., Udział organizacji pozarządowych w postępowaniu przed sądami karnymi, „Przegląd Naukowy Disputatio” 2014, t. 18, s. 27-43.
Jagieła J., Udział organizacji pozarządowych w postępowaniu cywilnym dla ochrony praw obywateli, „Zeszyty Naukowe Instytutu Administracji AJD w Częstochowie” 2014, z. 1 (9), s. 19-70.
Maciejewska-Szałas M., Organizacje pozarządowe i formy ich uczestnictwa w postępowaniu cywilnym, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2017, t. 38, s. 121-135.
Woźniewski K., Dopuszczenie przedstawiciela społecznego do postępowania sądowego w świetle art. 90 k.p.k. po nowelizacji z dnia 10 czerwca 2016 r., „Białostockie Studia Prawnicze” 2016, z. 21, s. 163-173.
Prawa człowieka
dr Aleksandra Bobrowska – doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, historyk literatury staropolskiej. Ukończyła studia na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Z zawodu redaktor i copywriter.
