Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Wolność religijna genetycznie wywodzi się z poglądów teologicznych odrzucających nawracanie za pomocą przemocy. W XV w. takie poglądy rozwinęli i rozpowszechnili Stanisław ze Skarbimierza i Paweł Włodkowic. Od początku XVII w. dyskusje o tolerancji w dobie konfliktów religijnych, wywołanych w okresie reformacji, ewoluowały w kierunku bardziej złożonych i ugruntowanych filozoficznie koncepcji wolności religijnej. Uczeni ariańscy, Jan Crell i Samuel Przypkowski, przedstawili znaczące rozważania w tej kwestii, przy czym Crell wyróżnił komponenty tej wolności. Purytański teolog Roger Williams głosił tezę o równości religii, obejmującą nie tylko wyznania chrześcijańskie. Jego poglądy znajdowały się w kontrze do opinii najbardziej powszechnych w XVII w., według których państwo było dysponentem swobody uzewnętrzniania religii, którą ze względu na jego interes można ograniczać. John Locke w Liście o tolerancji wyodrębnił dwie wolności religijne: prywatną (indywidualną) i publiczną, przy czym tej drugiej mieli być pozbawieni głosiciele przekonań religijnych bądź wyznawcy religii, uważanych za niebezpieczne dla państwa (Locke wymieniał katolików, muzułmanów i ateistów). W epoce Oświecenia wolność religijna była postrzegana jako składowa wolności myśli i głoszenia przekonań. Tak też została ujęta w Deklaracji praw człowieka i obywatela z 26 sierpnia 1789 r., gdzie za ograniczenie tej wolności przyjęto klauzulę porządku publicznego. Materialistyczny filozof Paul Henry Thiry, baron d’Holbach, uznawał, że wolność religijna ma znaczenie dopóty, dopóki nie wytworzy się społeczeństwo ateistyczne. Był też zwolennikiem podporządkowania duchowieństwa państwu, co uczyniono w okresie rewolucji francuskiej. Ojcowie Założyciele Stanów Zjednoczonych byli zwolennikami bardzo szerokiej wolności religijnej, mającej przysługiwać w pierwszej kolejności jednostkom. Odrzucili zarazem udzielanie wsparcia władzy publicznej dla określonych wyznań, gdyż postrzegali to jako przejaw ustanawiania religii państwowej. Taki pogląd znalazł odzwierciedlenie w dwóch klauzulach znajdujących się w I poprawce do Konstytucji USA, a mianowicie dotyczył zakazu ustanawiania religii państwowej (nonestablishment clause) i swobody praktyk religijnych (free exercise of religion).
Wolność religijna, tolerancja, Odrodzenie, Oświecenie, Paweł Włodkowic, arianie, John Locke, Ojcowie Założyciele (Founding Fathers) Stanów Zjednoczonych.
Wielkie, wieloetniczne imperia – np. antyczny Rzym – zapewniały, przynajmniej w niektórych okresach, pewien stopień praktycznej tolerancji różnych religii. Ten stan rzeczy był jednak podyktowany względami czysto pragmatycznymi i łączył się z silną władzą zwierzchnią, mającą zewnętrzny charakter względem poszczególnych ludów i grup religijnych (Walzer, 1999, s. 25–28). Zalążków namysłu nad tolerancją religijną należy upatrywać w poglądzie, powtarzanym przez licznych teologów chrześcijańskich od schyłku starożytności (m.in. Laktancjusza oraz św. Tomasza z Akwinu), zgodnie z którym tylko dobrowolne przyjęcie chrześcijaństwa może być uznawane za zasługę człowieka, wobec czego należało odstąpić od nawracania siłą. W XV w. refleksja nad tym zagadnieniem została wzbogacona przez dwóch uczonych związanych z uczelnią krakowską – Stanisława ze Skarbimierza i Pawła Włodkowica. W okresie reformacji przedstawiano rozważania na temat tolerancji religijnej, często zresztą ograniczonej do wyznań chrześcijańskich. Natomiast na początku XVII w. idea tolerancji, mająca bardziej praktyczny wydźwięk, zaczęła się przeobrażać w bardziej złożoną pod względem teoretycznym i wieloaspektową koncepcję wolności religijnej.
U progu XVII w. myśliciele ariańscy wskazywali takie komponenty wolności religijnej, jak dyskutowanie o swojej religii, wyznawanie jej, przestrzeganie przepisów religijnych, obrona wiary i rozpowszechnianie jej metodami pokojowymi. Wskazywali także na równe prawo do obrony własnego stanowiska przez zwolenników każdego wyzwania, a także na brak uzasadnienia stosowania przez państwo przymusu w kwestiach wyznaniowych. W XVII-wiecznych dyskusjach o granicach wolności religijnej często ograniczano jej zakres do wyznań chrześcijańskich, wykluczając muzułmanów i bezwyznaniowców oraz przedstawicieli tych kościołów chrześcijańskich, które uznawano za niebezpieczne dla państwa (za takich często uważano katolików). W koncepcji Johna Locke’a występuje prywatna (indywidualna) wolność religijna, wyrażająca się w przyjmowaniu przez jednostkę każdych „dogmatów spekulatywnych” (dogmata speculativa), z wyjątkiem prowadzących do wyrządzania krzywdy innym, oraz publiczna wolność religijna, która dotyczy wspólnoty wyznaniowej (kościoła) i może być bardziej ograniczona. W myśli Oświecenia wykształcił się pogląd, według którego wolność religijna jest częścią wolności wyrażania poglądów, a dysponentem swobody uzewnętrzniania religii jest państwo. Zgodnie z materialistycznym poglądem Holbacha wolność religijna może być potrzebna dopóty, dopóki religia jako instytucja społeczna nie zostanie wyeliminowana. Ojcowie Założyciele Stanów Zjednoczonych przyznawali wolności religijnej bardzo wysoką pozycję wśród praw jednostki, uznając jej zakorzenienie w prawach naturalnych. Jednocześnie uznawali, że zapewnienie jednostkom szerokiego zakresu tej wolności wymaga, aby żadne wyznanie nie korzystało z jakiejkolwiek formy pomocy ze strony państwa.
Początki namysłu nad wolnością religijną
W trakcie konfliktu polsko-krzyżackiego stanowisko kwestionujące nawracanie siłą rozwinęli Stanisław ze Skarbimierza (ok. 1365–1431) i Paweł Włodkowic (Paulus Vladimiri; ur. między 1370 a 1373, zm. 1435 albo 1436). Poglądy obu myślicieli należy odczytywać w kontekście sytuacji międzynarodowej, w której znajdowało się ówcześnie państwo polskie. Stanisław ze Skarbimierza uważał stan pokoju za wynikający z porządku świata i widział możliwość współpracy między chrześcijanami a poganami nakierowanej na realizację cnót chrześcijańskich. Włodkowic natomiast swoje stanowisko uzasadniał przez odwołanie się do kategorii godności, która jest wspólna wszystkim ludziom, a także do prawa natury (ius naturale) i wywodzącego się z niego prawa narodów (ius gentium). Prawo natury wiązało wszystkich niezależnie od wiary, a więc także Żydów, pogan, innowierców oraz Saracenów (Włodkowic wymieniał te kategorie). Włodkowic podkreślał, że z natury wszyscy lidzie są wolni, posiadają wolną wolę i są wyposażeni w sumienie, wobec czego odrzucał zmuszanie ich do przyjmowania chrześcijaństwa, dopuszczając jedynie to, aby nakazywano im przyjmowanie misjonarzy chrześcijańskich, których działalność wszakże miała być wolna od przemocy. Zdaniem Włodkowica wszystkim ludziom, w tym Żydom i Saracenom, należy okazywać miłość z tego względu, że są bliźnimi, więc wojna napastnicza przeciw poganom jest niesprawiedliwa, a jeżeli zostali oni napadnięci – jak twierdził Włodkowic, wbrew stanowisku zakonu krzyżackiego – można było im przyjść z pomocą. Według tego uczonego prawnika tolerowanie innowierców nie obejmuje jednak możliwości odstąpienia od władzy chrześcijańskiej, a także schizmy czy herezji. Przy czym Włodkowic, opowiadając się za wspomnianą tolerancją, uznawał papieża nie tylko za strażnika czystości religii chrześcijańskiej, lecz także religii żydowskiej, mającego również prawo karania tych Żydów, którzy stali się heretykami w łonie judaizmu (Jasudowicz, 1993, s. 135–138; Jasudowicz, 1995, s. 100–107).
W okresie reformacji kwestia tolerowania wyznań innych niż dominujące nabrała nowego znaczenia. Była ona rozważana przez wielu autorów zachodnioeuropejskich. Przykładowo można wskazać, że u progu reformacji Erazm z Rotterdamu (1466–1536), chcąc pozostać wierny Kościołowi katolickiemu, był skłonny zaakceptować pewien stopień tolerancji religijnej w imię realizacji ideałów pokoju i zgody, o których pisał wielokrotnie. Aby uzyskać zgodę wewnątrz Kościoła (consensus Ecclesiae), należało ograniczyć liczbę dogmatów, a pozostałe kwestie, niebędące dogmatami, pozostawić indywidualnemu osądowi każdego chrześcijanina. Erazm nie był jednak zwolennikiem schizmy w Kościele (Nowakowski, 2013, s. 139–156). Kanclerz Francji Michel de l’Hôpital (1507–1573) uznawał natomiast, że tolerancja polega na zawieszeniu debat dotyczących prawdziwości poszczególnych religii oraz na skoncentrowaniu się na tworzeniu takich warunków, aby wyznawcy różnych religii mogli żyć w jednym społeczeństwie. W XVI-wiecznej Polsce (od 1569 r. Rzeczypospolitej Obojga Narodów) panował względny pokój religijny, a potrzeba tolerancji była powszechnie akceptowana przez pisarzy politycznych, m.in. przez Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1503–1572), który przedstawił koncepcję ugody zawartej między przedstawicielami różnych wyznań (Tazbir, 1980, s. 123–124). Szersza refleksja o wolności religijnej, wykraczająca poza zagadnienie tolerancji, rozwinęła się w wieku XVII.
Istotny wpływ na rozwój refleksji o wolności religii mieli autorzy ariańscy związani z Akademią Rakowską. Jan Crell (1590–1633) w pracy Vindiciae pro religionis libertate za warunek wolności religii uznawał równą możliwość obrony swojego stanowiska przez wszystkie wyznania. Wyposażenie jednego z nich w przymus państwowy czy możliwość używania przemocy tę równość narusza. Dlatego też w sporach religijnych należy używać wyłącznie argumentów intelektualnych, teologicznych, a najdalej idącą sankcją w stosunku do odstępujących od ortodoksji mogło być wykluczenie z danej wspólnoty religijnej. Sankcje godzące w bezpieczeństwo majątkowe czy osobiste Crell uznawał za niedopuszczalne. Wolność religii według Crella opierała się na pojęciu sumienia i obejmowała zobowiązanie do tego, aby siłą nie zakazywać tym, których z punktu widzenia dominującej religii uznano za heretyków, zajmować się ich religią, przestrzegać jej przepisów, wyznawać ją, bronić jej i starać się ją szerzyć, nie uciekając się do gwałtu […] (Crell, 1957, s. 14). Wolność ta zawierała w sobie prawo do wyznawania religii, i to zarówno indywidualnie, jak i wspólnie z innymi wiernymi, stosowanie wewnętrznych przepisów danej religii, dyskutowanie o kwestiach religijnych oraz propagowanie religii przy użyciu pokojowych metod. Zakresem swoim zaś miała obejmować wszystkie wyznania o korzeniach chrześcijańskich, w tym arian. Inny autor ariański, Samuel Przypkowski (ok. 1592–1670) dodawał do stanowiska Crella postulat rozdzielenia dwóch sfer – państwowej i kościelnej (religijnej), przy czym stosowanie środków przymusu miało być zastrzeżone dla tej pierwszej, a zupełnie nieobecne w sferze religii.
Propagatorem bardzo szerokiego ujęcia pluralizmu religijnego był purytański duchowny działający przez większość życia w koloniach amerykańskich, Roger Williams (ok. 1603–1683). W pamflecie The Bloudy Tenent of Persecution, for Cause of Conscience, Discussed in a Conference between Truth and Peace (1644) i dalszych pismach wyrażał on pogląd, że religia oficjalna stoi w sprzeczności z równością religii, mającą obejmować nie tylko wyzwania chrześcijańskie, lecz także Żydów, muzułmanów i pogan. Kościoły mają mieć autonomię, lecz jednocześnie powinny być uznawane za korporacje prywatnoprawne. Williams podkreślił znaczenie braku kościoła państwowego dla zagwarantowania indywidualnej wolności wyznania.
Wolność religijna w myśli Johna Locke’a
Rozważania Locke’a (1632–1704) zawarte w Liście o tolerancji (Epistola de tolerantia, Gouda 1689) zostały zainspirowane nasileniem sporów religijnych w Holandii i Anglii. W tym drugim państwie na mocy ustawy z 1648 r. kwestionowanie istnienia Trójcy Świętej zagrożone było nawet karą śmierci, a w dobie restauracji ustawy z lat 1662, 1664, 1665 i 1673 ograniczyły prawa tzw. dysydentów, tj. protestantów znajdujących się poza wyznaniem anglikańskim, zabraniając im zebrań publicznych. Na stanowisko Locke’a wpływ wywarła wcześniejsza myśl ariańska. Locke wskazywał, podobnie jak Crell, że w kwestiach religijnych stosowanie przymusu jest niewłaściwe. Ponieważ wiara należy do sfery wewnętrznej człowieka, więc próba ingerencji w nią za pomocą aparatu państwa nie może być skuteczna. Wobec tego – zdaniem Locke’a – jest to również bezprawne, gdyż troska o własne zbawienie należy do sfery wolności każdej osoby i powinna być jej pozostawiona. Granicą wolności kształtowanej za pomocą przyjmowania przez jednostkę dowolnych „dogmatów spekulatywnych” (dogmata speculativa) jest wyrządzanie krzywdy (iniuria) innym ludziom (Locke, 1963, s. 46–48). W opinii filozofa oddzielenie i rozgraniczenie sfer działalności państwa i kościołów jest warunkiem trwałego pokoju religijnego. Pogląd ten stał w opozycji do stanowiska czołowych myślicieli epoki: Thomasa Hobbesa, Samuela Puffendorfa i Barucha Spinozy, którzy opowiadali się za podporządkowaniem kościoła państwu.
Locke definiował kościół jako wolne stowarzyszenie ludzi, którzy się ze sobą łączą na zasadzie całkowitej dobrowolności w tym celu, żeby publicznie cześć Bogu oddawać, w tej formie, jaka w ich przekonaniu jest bóstwu miła, a dla zbawienia duszy skuteczna (Locke, 1963, s. 11). Zatem cechami kościoła jest dobrowolność zakładania i członkostwa oraz publiczny charakter kultu. Dobrowolność ta oznacza według Locke’a, że jednostka nie staje się członkiem jakiegoś kościoła wyłącznie z urodzenia, lecz wymaga to również aktu jej woli. Zdaniem filozofa kościół nie ma więc prawa używać przymusu wobec wiernych. Z kolei z tego też względu zmuszenie ludności lub jej części przez władzę (panującego) do przyjęcia określonego wyznania jest kwalifikowanym naruszeniem wolności religii, uzasadniającym okazanie jej nieposłuszeństwa. Wskazanie na publiczne manifestowanie religii w obrębie kościoła pozwala na wyróżnienie dwóch sfer wolności religii – prywatnej i publicznej. Pierwsza, podkreślana w tamtej epoce również m.in. przez Spinozę, ma charakter negatywny i opiera się na wolności od przymusu w zakresie wyborów wyznaniowych jednostki. Druga zaś obejmuje wspólnie wykonywane (kolektywne) uprawnienia członków, w tym tworzenie przez samych wiernych prawa wewnętrznego danego kościoła.
Granicą publicznej wolności religii jest głoszenie przez dany kościół (jego duchownych) poglądów zagrażających pokojowi publicznemu lub moralności publicznej. Ponadto Locke podkreślał, że tolerancja nie dotyczy wyznań kwestionujących obowiązek wierności władzy państwowej, w tym zwłaszcza podlegających obcej władzy. Z tego względu filozof kwestionował rozciągnięcie tolerancji religijnej na katolików (honorujących władzę papieża) i muzułmanów, a także ateistów, którzy nie uznając świętości, mogą zakwestionować przysięgę wierności władzy państwowej. Natomiast w Drugim liście o tolerancji (Londyn 1690) Locke dowodził, że wewnętrzna wolność religii jest elementem wolności myśli i przysługuje każdemu bez wyjątku (Locke, b.d.w. [przed 1914], s. 77–80). Znaczenie koncepcji Locke’a polega na tym, że stanowiła pierwszą tak wszechstronną próbę ujęcia zagadnienia wolności religijnej.
Wolność religijna w myśli Oświecenia
Do końca XVII w. dyskusje na temat wolności religii koncentrowały się na swobodach ograniczonych do kręgu przedstawicieli różnych wyznań chrześcijańskich, a ten stan rzeczy uległ zmianie u progu Oświecenia. Filozof wywodzący się ze środowiska kalwińskiego Pierre Bayle (1647–1706) w Słowniku historycznym i krytycznym (Dictionnaire historique et critique, 1697) koncentrował się w swych rozważaniach o indywidualnej wolności religii, uznając, że zmuszanie do określonych poglądów religijnych prowadzi do pogwałcenia wolności jako takiej i zamysłu Stwórcy, ponieważ sumienie jest według niego głosem Boga w człowieku. Bayle domagał się rozciągnięcie tolerancji na ateistów, dowodząc – wbrew stanowisku Locke’a – że ateiści nie stanowią niebezpieczeństwa dla państwa (Bayle, 2014, s. 216–226). Odwoływał się przy tym do typu tolerancji funkcjonującej w antycznym Rzymie. Wolność religijna w ujęciu Bayle’a miała obejmować wolności nauczania, publikacji pism religijnych oraz kultu, miała być jednak realizowana w sposób powściągliwy. Poglądy Bayle’a w tej kwestii wpłynęły m.in. na stanowisko autorów brytyjskich, w tym Davida Hume’a.
Wolter (François-Marie Arouet, 1694–1778) w Traktacie o tolerancji (Traité sur la tolérance, 1763), który został napisany jako reakcja na głośny proces mieszczanina z Tuluzy w ukryciu wyznającego kalwinizm, Jeana Calasa, wskazywał, że wyznawcy różnych religii, w tym również niechrześcijańskich, mogą pokojowo współistnieć w jednym społeczeństwie, a ponadto takie współistnienie stopniowo eliminuje fanatyzm, przyczyniając się do ugruntowania spokoju społecznego. Wolter opowiadał się za swobodą publicznego manifestowania religii. Jednocześnie myśliciel ów, krytykując kościoły instytucjonalne, w tym zwłaszcza Kościół katolicki, uznawał wyższość światopoglądu deistycznego nad teistycznym.
Paul Tiry baron d’Holbach (1723–1789) w Systemie przyrody (Système de la nature, 1770) konsekwentnie rozwijał materialistyczny system filozoficzny, który znalazł odzwierciedlenie w jego poglądach na temat religii. W jego ujęciu religia jako zjawisko społeczne ulegała przeobrażeniom od fetyszyzmu, przez politeizm aż do monoteizmu. Holbach uznawał religię za „sztukę upajania ludzi entuzjazmem” (Skrzypek, 1978, s. 64), która na dalszych etapach rozwoju ludzkości ulegnie unicestwieniu, dzięki czemu zaistnieje społeczeństwo ateistyczne. Jednakże zanim to nastąpi, zdaniem Holbacha religia podporządkowana państwu mogła mieć znaczenie dla wpajania moralności zwłaszcza u niższych warstw społecznych. Dlatego należało wprowadzić pewną swobodę wyznaniową, nieobejmującą jednak doktryn i organizacji religijnych głoszących nietolerancję oraz wiodących do „niesprawiedliwości”, a duchowieństwo uczynić częścią aparatu państwowego. Poglądy Holbacha były inspiracją dla uregulowania kwestii wyznaniowych w pierwszej fazie rewolucji francuskiej, w tym przede wszystkim dla Konstytucji Cywilnej Duchowieństwa (Constitution civile du clergé) z 12 lipca 1790 r. (Skrzypek, 1979, s. LXV). Ów akt prawny, redukując wpływ papieża na obsadzanie stanowisk duchownych, czynił Kościół katolicki podległym rządowi i nadawał biskupom i proboszczom status urzędników wynagradzanych z budżetu, a zarazem nakładał na nich obowiązek złożenia przysięgi wierności państwu.
Rozwój koncepcji wolności religijnej w Oświeceniu prowadził do rozszerzenia jej zakresu na wszelkie poglądy odnośnie do religii, w tym ateistyczne. Ponadto często wolność tę traktowano – zgodnie z teorią Locke’a – jako element wolności myśli. Tak ujęta została w art. X francuskiej Deklaracji praw człowieka i obywatela z 26 sierpnia 1789 r., gdzie postanowiono: Nikt nie powinien być niepokojony z powodu swoich przekonań, także religijnych (ses opinions, même religieuses), pod warunkiem że ich wyrażanie nie zakłóca porządku publicznego (ordre public) ustanowionego na podstawie ustawy (przekł. W. Skrzydło, tekst dostępny na: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/francja-18.html). Jako granicę tej wolności zaczęto postrzegać naruszenie porządku publicznego. Materialistyczny filozof Holbach uznawał potrzebę istnienia wolności religijnej dopóty, dopóki religia jako zjawisko społeczne nie zniknie. Stanowisko Holbacha antycypowało podejście do tej wolności prezentowane przez autorów marksistowskich, zwłaszcza Fryderyka Engelsa. Filozofowie Oświecenia, w tym Bayle, Wolter oraz Holbach, uważali, że państwo wyznacza ramy wolności uzewnętrzniania religii, mając na względzie zapewnienie spokoju społecznego i porządku publicznego. Holbach był też zwolennikiem podporządkowania duchowieństwa państwu.
Wolność religijna w myśli założycieli amerykańskiego konstytucjonalizmu
W konstytucji Stanów Zjednoczonych uchwalonej 17 września 1787 r. nie ujęto podstawowych praw jednostki, które następnie znalazły się w pierwszych dziesięciu poprawkach nazywanych Bill of Rights. Poprawki te zostały przyjęte przez Kongres we wrześniu 1789 r., a weszły w życie po ratyfikacji przez wymaganą liczbę stanów 15 grudnia 1791 r. Dla podjętego tematu istotna jest pierwsza poprawka, która stanowi: Żadna ustawa Kongresu nie może wprowadzić religii (an establishment of religion) ani zabronić swobodnego praktykowania (free exercise) jej, ograniczać wolności słowa lub prasy ani prawa ludu do spokojnych zgromadzeń lub do składania naczelnym władzom petycji o naprawienie krzywd (przekł. A. Pułło, tekst dostępny na: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/usa.html). Wyprowadzono z niej dwie związane ze sobą klauzule mające podstawowe znaczenie dla amerykańskiego rozumienia wolności religijnej, a mianowicie zakaz ustanawiania religii państwowej (nonestablishment clause) i swoboda praktyk religijnych (free exercise of religion). Pierwsza z nich była z pewnością odpowiedzią na trwającą od XVII w. praktykę ustanawiania w koloniach kościoła państwowego, którym w koloniach południowych był Kościół anglikański, a w koloniach Nowej Anglii – określone wyznanie purytańskie. Przy czym funkcjonowanie w szeregu koloniach Kościoła anglikańskiego jako państwowego było wiązane z okresem dominacji brytyjskiej. Odrzucenie kościoła państwowego traktowane jako warunek wolności religii było kontynuacją poglądów Rogera Williamsa. Spośród tzw. Ojców Założycieli USA (Founding Fathers) w swoich pismach poprzedzających przyjęcie konstytucji takie stanowisko przyjmowali John Adams (1735–1826), James Madison (1751–1826), Thomas Paine (1737–1809) i Thomas Jefferson (1743–1826).
Madison w Memoriale i remonstrancji (A Memorial and Remonstrance, 1785) szeroko rozważał kwestię wolności religijnej. Opierając się na powszechnie przyjmowanej w tamtej epoce konstrukcji umowy społecznej, Madison twierdził, że prawo do wyborów sumienia należy do tej części praw naturalnych, których ludzie nie przekazali państwu, zawierając tę umowę. Dlatego też materia religii znajduje się poza sferą działalności państwa. Prawo to jest niezbywalne i określa równą swobodę w kwestiach sumienia dla wszystkich, mając tym samym wyróżnione miejsce w katalogu praw jednostki. Madison zaznaczał, że istnieje bardzo silny związek między wolnością, w tym także wolnością wyrażania poglądów, a własnością. Poglądy człowieka i swoboda ich wyrażania są bowiem swoistą własnością człowieka, analogicznie jak własność rzeczy. W ujęciu Madisona wolność religijna jest częścią wolności przekonań i obejmuje wolność do przyjmowania, wyznawania i przestrzegania religii (a freedom to embrace, to profess and to observe the Religion), a więc zarówno poglądy na temat religii, jak i praktyki religijne (Madison, 1785). W ujęciu Madisona, które następnie znalazło odzwierciedlenie w niektórych konstytucjach stanowych, granicą tej wolności jest ochrona moralności publicznej i porządku. Według polityka szkodliwe byłoby zarówno faworyzowanie określonego wyznania przez władze, jak też podejmowanie działań wymierzonych w religię. Madison uznawał, że wolność religii znajduje się tak wysoko w hierarchii praw jednostki, że uzasadnia zwolnienie z określonych obowiązków obywatelskich, przede wszystkim ze służby wojskowej w przypadku pacyfistów (Muños, 2003, s. 17–31; Małajny, 1982, s. 122–124; Muños, 2007, s. 56–66).
Paine przeciwstawiał wolność religijną tolerancji religijnej i odrzucał tę drugą, uznając ją za nieznaczne ustępstwo państwa w kwestiach religijnych. Wolność religijna w jego ujęciu odnosi się do sfery sumienia, a więc relacji jednostki z Bogiem. Wobec tego powinna to być sfera, w którą nie może wkraczać ani państwo, ani kościół (Małajny, 1982, s. 122–123).
Jefferson w „Projekcie statutu wolności religijnej” w Virginii (A Bill for Establishing Religious Freedom, pierwsza wersja napisana w 1777 r.) podkreślał, że za grzeszne i tyrańskie (sinful and tyrannical) ze strony władzy należy uważać zmuszanie do finansowania propagowania poglądów, których obywatel nie podziela (Jefferson, 1779)[1]. Dlatego też żadne wyznanie nie powinno uzyskać finansowania swojej działalności ze środków państwowych. Jefferson szedł tak daleko, że domagał się uniemożliwiania duchownym sprawowania funkcji państwowych. W ten sposób ów polityk dał podstawy doktryny muru separacji (wall of separation), jak ją określił w roku 1802 (Buckley, 2007, s. 39–41). Polega ona na ścisłym rozgraniczeniu sfer działalności władz publicznych oraz kościołów i związków wyznaniowych. Przy czym założeniem jej było nie wyeliminowanie religii ze sfery publicznej, lecz zagwarantowanie jednostkom możliwie najpełniejszej wolności w kwestiach religijnych. Jefferson uważał, że wolność religijna powinna przede wszystkim być rozpatrywana na płaszczyźnie relacji między jednostką a państwem, a nie kościołami a państwem.
W okresie nowożytnym idea tolerancji religijnej przekształciła się w złożoną koncepcję wolności religijnej. Istotne znaczenie dla kształtowania się tej koncepcji miały zwłaszcza rozważania myślicieli ariańskich – Jana Crella i Samuela Przypkowskiego, Rogera Williamsa, Johna Locke’a, a także Ojców Założycieli Stanów Zjednoczonych. Początkowo – w XVII w. – wolność tę ograniczano głównie do wyznań chrześcijańskich i wyłączano spod niej niektóre religie i poglądy, które uważano za niebezpieczne dla państwa (np. katolicyzm, islam i ateizm w koncepcji Locke’a). W II połowie XVIII w. myśliciele Oświecenia przyjmowali, że ma ona przysługiwać wszelkim poglądom religijnym, a jej granicą jest naruszenie porządku publicznego.
Poglądy przedstawicieli Oświecenia wpłynęły na ujęcie wolności religijnej jako elementu wolności myśli we francuskiej Deklaracji praw człowieka i obywatela z 26 sierpnia 1789 r. Ponadto stanowisko Holbacha wywarło wpływ w pierwszej fazie rewolucji francuskiej na podporządkowanie Kościoła państwu, określone normatywnie w Konstytucji Cywilnej Duchowieństwa z 12 lipca 1790 r.
Stanowisko Ojców Założycieli Stanów Zjednoczonych znalazło wyraz w funkcjonującym do dziś uregulowaniu wolności religijnej w pierwszej poprawce do konstytucji USA, obejmującym dwie klauzule dotyczące swobody praktyk religijnych oraz zakazu ustanawiania religii państwowej. Przy czym ta druga klauzula – zgodnie z poglądem Jamesa Madisona oraz Thomasa Jeffersona – oznacza niemożność wspierania w jakiejkolwiek formie kościołów przez władze publiczne. Myśl Ojców Założycieli ma znaczenie zwłaszcza dla oryginalistycznego podejścia do interpretacji konstytucji USA, w wariancie, który podkreśla rekonstrukcję „pierwotnego zamiaru” (original intent) prawodawcy (tzw. intencjonalizm). Zaznaczyć jeszcze należy, że uwagi Jamesa Madisona o ochronie moralności publicznej i porządku jako granicach wolności religijnej znalazły odzwierciedlenie w uregulowaniach tej wolności w niektórych konstytucjach stanowych.
Bayle Pierre, Słownik historyczny i krytyczny. Wybór, przekł. K. Kaśkiewicz, A. Grzeliński et al., Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2014.
Buckley Thomas E., S.J., Thomas Jefferson and the Myth of Separation, [w:] M.J. Rozell, G. Whitney (ed.), Religion and the American Presidency, Palgrave Macmillian, Basingstoke 2007.
Crell Jan, O wolność sumienia. Vindiciae pro religionis libertate, przekł. I. Lichońska, PWN, [Warszawa] 1957.
Ehrlich Ludwik (red.), Pisma wybrane Pawła Włodkowica, t. I–III, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1968–1969.
Holbach Paul Tiry d’, Etokracja, czyli rząd oparty na moralności, przekł. M. Skrzypek, PWN, Warszawa 1979.
Jasudowicz Tadeusz, Człowiek, jego prawa i obowiązki w nauczaniu Pawła Włodkowica, „Toruński Praw Człowieka i Pokoju” 1993, z. 1, s. 131–149.
Jasudowicz Tadeusz, Śladami Ehrlicha: Do Pawła Włodkowica po naukę o prawach człowieka, Wydawnictwo Comer, Toruń 1995.
Lecler Joseph, Historia tolerancji w wieku reformacji, przekł. L. i H. Kühn, t. 1–2, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1964.
Locke John, List o tolerancji. Tekst łaciński i przekład polski, przekł. L. Joachimowicz, PWN, [Warszawa] 1963.
Locke John, The Works of John Locke. Four Letters on Toleration, Ward, Lock and Co., London b.d.w. [przed 1914].
Małajny Ryszard M., Doktryna wolności religijnej „Ojców Konstytucji” USA, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1982, t. XXXIV, z. 2, s. 111–140.
Małajny Ryszard M., „Mur separacji” – państwo a kościół w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1992.
Muños Vincent Phillip, James Madison’s Principle of Religious Liberty, „American Political Science Review” 2003, vol. 97, no. 1, s. 17–31.
Muños Vincent Phillip, Religion in the Life, Thought, and Presidency of James Madison, [w:] Religion and the American Presidency, M.J. Rozell, G. Whitney (red.), Palgrave Macmillan, Basingstoke 2007, s. 56–66.
Nowakowski Dawid, Herezja – tolerancja – consensus Ecclesiae. Wolność religijna i jej granice w myśl poglądów Erazma z Rotterdamu, „The Polish Journal of the Arts and Culture” 2013, nr 5 (2/2013), s. 139–157.
Płotka Magdalena, Od prawa natury do praw człowieka. Teoria prawa naturalnego w ujęciu Stanisława ze Skarbimierza i Pawła Włodkowica, „Edukacja Filozoficzna” 2012, vol. 54, s. 149–170.
Tazbir Janusz, Tradycje tolerancji religijnej w Polsce, Książka i Wiedza, Warszawa 1980.
Walzer Michael, O tolerancji, przekł. T. Baszniak, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1999.
Wolter, Traktat o tolerancji napisany z powodu śmierci Jana Calasa, przekł. Z. Ryłko, A. Sowiński, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1988.
Zieliński Tadeusz J., Roger Williams. Twórca nowoczesnych stosunków państwo–kościół, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 1997.
Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 sierpnia 1789 r., http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/francja-18.html [data dostępu: 12.11.2021 r.].
Jasudowicz Tadeusz, Śladami Ehrlicha: Do Pawła Włodkowica po naukę o prawach człowieka, Wydawnictwo Comer, Toruń 1995, https://repozytorium.umk.pl/handle/item/4658 [data dostępu: 12.11.2021 r.].
Jefferson Thomas, A Bill for Establishing Religious Freedom, 18 June 1779, https://founders.archives.gov/documents/Jefferson/01-02-02-0132-0004-0082 [data dostępu: 12.11.2021 r.].
Locke John, The Works of John Locke in Nine Volumes, vol. 5. Four Letters concerning Toleration, https://oll.libertyfund.org/title/locke-the-works-vol-5-four-letters-concerning-toleration [data dostępu: 12.11.2021 r.].
Madison James, Memorial and Remonstrance against Religious Assessments, [ca. 20 June] 1785, https://founders.archives.gov/documents/Madison/01-08-02-0163 [data dostępu: 12.11.2021 r.].
Wolność kultu, wolność sumienia, wolność wyznania, wolność słowa, wolność zgromadzeń, ateizm, chrześcijaństwo, judaizm, Europa, klerykalizm i antyklerykalizm, nowożytność, prześladowania religijne, tolerancja, współczesne koncepcje wolności religijnej (XIX w.).
Dr hab. Piotr Szymaniec, prof. PUAS – stopnie doktora i doktora habilitowanego nauk prawnych uzyskał na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego (odpowiednio – w 2012 i 2017 r.). Obecnie jest profesorem w Państwowej Uczelni Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu. Autor dwóch monografii autorskich i jednej współautorskiej, dwóch tomów edycji źródeł, redaktor lub współredaktor 20 tomów zbiorowych, opublikował ponad 100 prac naukowych w sześciu językach z zakresu historii myśli prawnej, teorii i filozofii prawa ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień praw i wolności jednostki oraz wolności religijnej, a także prawnych aspektów bezpieczeństwa publicznego. Czynny uczestnik wielu międzynarodowych konferencji, m.in. w Oksfordzie (dwa razy), St. Petersburgu (pięć razy), Sztokholmie (dwa razy), Moskwie, Wiedniu, Tartu, Hanowerze (dwa razy), Tallinie, Rydze (dwa razy), Belgradzie, Kownie (dwa razy), Bratysławie i Brnie. Członek Rady Legislacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów na kadencję 2018–2022.
Popularnonaukowe streszczenie hasła
Początki koncepcji wolności religijnej łączą się z poglądem teologów chrześcijańskich, potępiających nawracanie siłą. Pogląd ten rozwinęli w XV w. uczeni związani z Akademią Krakowską – Stanisław ze Skarbimierza i Paweł Włodkowic. W okresie reformacji, w związku z wojnami religijnymi, toczącymi się w zachodniej części Europy, kwestia tolerancji religijnej nabrała znaczenia zarówno teoretycznego, jak i praktycznego. Z rozważań o tolerancji wyrosły w XVII w. pierwsze koncepcje wolności religijnej. Do ich rozwoju przyczynili się myśliciele z kręgu ariańskiej Akademii Rakowskiej – Jan Crell i Samuel Przypkowski. Crell wyróżnił elementy wolności religijnej, a mianowicie dyskutowanie o religii i jej obrona, wyznawanie oraz rozpowszechnianie religii drogą pokojową oraz przestrzeganie przepisów religijnych. Początkowo wolność religijną ograniczano do wyznań chrześcijańskich. Jednakże Roger Williams, purytański teolog działający głównie w Nowej Anglii, przedstawił pogląd, według którego równość religii dotyczy też Żydów, muzułmanów i pogan. John Locke wyróżnił prywatną wolność religijną, obejmującą głoszenie wszelkich poglądów religijnych, z wyjątkiem prowadzących do krzywdzenia innych, oraz publiczną wolność religijną, spod której mogą zostać wyłączone poglądy i wyznania, mogące stanowić zagrożenie dla państwa. Locke uważał katolików, muzułmanów i ateistów za niebezpiecznych dla państwa. W epoce Oświecenia wolność religijna była postrzegana jako aspekt wolności myśli. W taki sposób została też ujęta we francuskiej Deklaracji praw człowieka i obywatela z 1789 r. Ojcowie Założyciele Stanów Zjednoczonych optowali za bardzo szeroką wolnością religijną, mającą przysługiwać jednostkom. Jednocześnie obawiali się ustanawiania religii państwowej (występującej w niektórych koloniach), uznając ją za stanowiącą – przynajmniej potencjalne – zagrożenie dla wolności jednostki. Przy czym za przejaw ustanawiania religii państwowej postrzegali każde wsparcie dla określonego wyznania ze strony władzy publicznej. Taki pogląd znalazł odzwierciedlenie w I poprawce do Konstytucji USA.
[1] T. Jefferson, A Bill for Establishing Religious Freedom, 18 June 1779, https://founders.archives.gov/documents/Jefferson/01-02-02-0132-0004-0082 [odczyt: 12.11.2021 r.].
