Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Jednym ze współczesnych zjawisk patologicznych zagrażających wolności religijnej jest mowa nienawiści. Godzina ona w pokojowe współżycie w państwie zróżnicowanych grup społecznych. W potocznym rozumieniu błędnie utożsamiana jest ona jednak z pojęciem hejtu. Nie wszystkie bowiem rodzaje rozpowszechnianych negatywnych komentarzy i opinii można uznać za mowę nienawiści. Za przestępstwo mowy nienawiści można uznać jedynie czyn spełniający znamiona czynów spenalizowanych w przepisach art. 119, 256 i 257 Kodeksu karnego. Stosowanie mowy nienawiści może być sui generis preludium do popełniania przestępstw z nienawiści w formie fizycznych ataków na osoby lub grupy, a na ludobójstwie kończąc. Mową nienawiści zagrożeni są najczęściej przedstawiciele mniejszości rasowych, narodowościowych, etnicznych i wyznaniowych lecz nie tylko. Ofiarami mowy nienawiści stają się również Polacy i katolicy. Genezy mowy nienawiści upatrywać trzeba w stereotypach, uprzedzeniach, nietolerancji, dyskryminacji. Zjawisko to występuje przede wszystkim w cyberprzestrzeni oraz przestrzeni publicznej. Przejawiać może się zarówno wypowiedziami werbalnymi jak i umieszczanymi w przestrzeni publicznej hasłami, symbolami, graffiti lub rozpowszechnianymi publikacjami, muzyką, grami komputerowymi. Mowa nienawiści wymierzona przeciwko osobom wierzącym stanowi drugą pod względem liczbowym, po wandalizmie miejsc kultu religijnego, kategorię czynów naruszających wolność religijną w Polsce. Zwalczanie mowy nienawiści regulowane jest zarówno przepisami prawa międzynarodowego, prawa konstytucyjnego jak i prawa karnego.
mowa nienawiści, przestępstwa z nienawiści, hejt, stereotypy, uprzedzenia, nietolerancja, dyskryminacja
Zjawisko mowy nienawiści jest zagadnieniem wieloaspektowym i interdyscyplinarnym. Jego analiza wymaga odwołania się do dorobku językoznawstwa, politologii, socjologii, psychologii, pedagogiki, prawa i kryminologii.
Język/mowa jest wytworem danej społeczności, lecz jednocześnie wpływa na nią i ją kształtuje. Jest nośnikiem doświadczenia poprzednich pokoleń jego użytkowników, światopoglądu i stereotypów zachowań utrwalonych często na przestrzeni wieków. Stanowi narzędzie kategoryzacji, interpretacji i strukturalizacji rzeczywistości. Już samo opanowanie języka potocznego może być sposobem transmisji uprzedzeń (zob. hasło „Uprzedzenia”). Przyswojenie zwrotów obraźliwych i obelżywych o charakterze rasowym, etnicznym lub religijnym jest efektywną metodą kształtowania zgeneralizowanego, negatywnego stosunku do przedstawicieli danej mniejszości (zob. hasło „Mniejszości”).
Nienawiść natomiast to długotrwałe uczucie będące połączeniem gniewu, złości, niechęci, wstrętu, wrogości, a nawet obrzydzenia. Osoba żywiąca nienawiść pragnie zdawać cierpienie, wyrządzać zło, dąży do zniszczenia przedmiotu tego uczucia, czerpie przyjemność z nieszczęścia obiektu nienawiści. Określana jest jako postawa zawierająca w sobie złość, odrazę, pogardę, wstręt, strach, chęć niszczenia lub wręcz unicestwienia. Nienawiść może nie wynikać z indywidualnej krzywdy lecz być wzbudzona przez inne osoby, zjawiska społeczne lub nawet media. Jest ona zatem sądem normatywnym regulującym zachowania społeczne człowieka, a za ukształtowanie takiego sądu jest odpowiedzialna kultura lub ideologia podsycająca nienawiść.
Na gruncie prawnym pojęcie „mowy nienawiści” (hate speech) zdefiniowane zostało m. in. w rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy nr R (97)20 w sprawie mowy nienawiści. Pod pojęciem tym rozumieć należy „każdą formę wypowiedzi, która rozpowszechnia, podżega, propaguje lub usprawiedliwia nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm albo inne formy nienawiści oparte na nietolerancji, włączając w to nietolerancję wyrażaną w formie agresywnego nacjonalizmu lub etnocentryzmu, dyskryminacji lub wrogości wobec mniejszości, migrantów lub osób wywodzących się ze społeczności imigrantów”. Mowa nienawiści stanowi naruszenie podstawowych praw człowieka jakimi jest godność człowieka i równość wszystkich ludzi (zob. hasła „Prawa człowieka” i „Godność człowieka”).
Mowa nienawiści jest jedną z form popełniania przestępstw z nienawiści (hate crimes). Przestępstwa te mogą być popełnione w formie aktów werbalnych (aktów mowy) lub w formie czynów (zachowań, przemocy fizycznej). Prawne i kryminologiczne ujęcie mowy nienawiści akcentuje zatem wypełnienie znamion konkretnych czynów zabronionych.
Odmiennie przedstawia się natomiast społeczno-polityczna definicja tego zjawiska. W literaturze z tego obszaru wskazuje się, że mowa nienawiści to różne typy negatywnych emocjonalnie wypowiedzi, wymierzonych przeciwko grupom lub jednostkom ze względu na domniemaną lub faktyczną przynależność do grupy, powstających na bazie uprzedzeń. Publikacje organizacji walczących z mową nienawiści podkreślają zatem przede wszystkim uczucia pokrzywdzonych.
W literaturze przedmiotu odnaleźć można wiele stosowanych zamiennie lecz jednak znaczeniowo różnych pojęć jak: przestępstwa z nienawiści (hate crimes), mowa nienawiści (hate speech), przestępstwa mowy nienawiści (hate speech crimes), przestępstwa motywowane uprzedzeniami (bias-motivated crimes), incydenty z nienawiści (hate/bias incident), etnoprzemoc (ethnoviolence).
Jednocześnie w dyskursie publicznym co raz większą popularność zdobywa określenie „hejt” (spolszczenie angielskiego słowa „nienawiści”). Termin ten jest pojęciem socjologicznym, leksykalnym, medialnym ale nie prawnym. Jest to zjawisko polegające na wyrażaniu krytyki, pogardy, nienawiści, wrogości, agresji wobec określonych osób lub grup społecznych w celu ich obrażenia, poniżenia, podważenia pozycji, zakwestionowania praw, wykluczenia ze społeczeństwa (ekskluzji społecznej). Patologia ta występuje przede wszystkim w środkach masowego przekazu (mediach), a w szczególności w Internecie (np. Facebook, YouTube, Instagram, Twitter, Tik Tok).
Analizując zakresy przedmiotowe pojęć mowa nienawiści i hejt stwierdzić należy, że tylko niektóre formy hejtu mogą stanowić przestępstwa mowy nienawiści.
Podejmując próbę wyjaśnienia przyczyn (etiologii) zjawiska mowy nienawiści zwrócić należy uwagę na teorie transmisji kulturowej (Mead, Herbart), społecznego uczenia się (Bandura), konfliktu kultur (Simmel, Sellin) oraz frustracji-agresji (Dollard, Miller). Poszukując źródeł mowy nienawiści wskazać można na takie zjawiska i mechanizmy psychospołeczne jak stereotypy, uprzedzenia, nietolerancja, dyskryminacja (zob. hasło „Dyskryminacja”).
Współczesne społeczeństwa stanowią konglomerat różnorodnych kultur, grup i społeczności hołdujących zróżnicowanym wartościom i przestrzegających odmiennych norm postępowania. Istnienie konfliktu kultur jest zatem naturalnym skutkiem aksjonormatywnego zróżnicowania społecznego. Dotychczas homogeniczne i zintegrowane społeczeństwa przekształcają się w heterogeniczne i zdezintegrowane. Zróżnicowanie rasowe, narodowościowe, etniczne, religijne, kulturowe, językowe generuje nieuchronny konflikt wartości, norm postępowania, kodeksów kulturowych. Źródeł zjawiska mowy nienawiści upatrywać można zatem w migracjach międzykulturowych oraz konflikcie cywilizacji (Samuel Huntington), których skutkami jest eskalacja poglądów ekstremistycznych i polaryzacja dyskursu publicznego (zob. hasło „Migracje”).
Mowa nienawiści występuje w retoryce wielu grup, organizacji, partii politycznych o charakterze skrajnym (radykalnym, ekstremistycznym). Stanowi ona bowiem zaprzeczenie równości wszystkich ludzi. Z perspektywy politologicznej do ideologii odwołujących się do nietolerancji i dyskryminacji określonych osób i grup społecznych zaliczyć należy m. in. rasizm, faszyzm, nazizm (hitleryzm), antysemityzm, szowinizm (etnocentryzm), nacjonalizm.
Również z perspektywy socjologii i psychologii wyróżnia się współcześnie postawy społeczne bazujące na niechęci, wrogości do osób i grup postrzeganych jako „inne”, określane jako fobie (z gr. phóbos – strach, lęk). Wśród nich wskazać należy m.in. strach przed obcymi (ksenofobię), strach przed wyznawcami islamu (islamofobię/antyarabizm), strach przed przedstawicielami mniejszości romskiej (romofobia/cyganofobia/antycyganizm), strach przed mniejszościami seksualnymi (homofobia), strach przed chrześcijanami (chrystianofobia, antychrystianizm). Przyczyną dyskryminacji społecznej mogą być również cechy fizyczne człowieka. W tym kontekście można mówić o dyskryminacji m. in. ze względu na: wiek (ageizm), płeć (seksizm), niepełnosprawność (ableizm), wzrost i wymiary (sizeizm).
Mowa nienawiści jest niewątpliwie zjawiskiem szczególnie zagrażający porządkowi i bezpieczeństwu publicznemu, w tym wolności religijnej (zob. hasło „Porządek publiczny”). Brak adekwatnej reakcji na tę patologię społeczną może prowadzić do eskalowania nienawiści. W latach 50. XX wieku Gordon Allport w obrazowy sposób przedstawił kolejne etapy dyskryminacji, wykluczenia i konfliktu pomiędzy mniejszością a większością. Pierwszym poziomem jest właśnie mowa nienawiści czyli negatywne komentarze o jednostce lub grupie oparte często o zakorzenione w społeczeństwie stereotypy i wynikające z nich uprzedzenia. Drugi poziom to unikanie czyli alienacja, izolowanie, ostracyzm, ekskluzja jednostek lub grup społecznych. Trzeci poziom objawia się dyskryminacją czyli nierównym traktowanie jednostek lub grup w życiu społecznym, gospodarczym, politycznym. Czwarty poziom stanowią przestępstwa z nienawiści popełniane w formie bezpośrednich ataków fizycznych wymierzonych w jednostki lub grupy społeczne. Piąty poziom obejmuje eksterminację czyli celowe, fizyczne wyniszczenie całej dyskryminowanej grupy ludności. Powyższą koncepcję potwierdzają również historyczne przykłady (III Rzesza, Rwanda) pokazujące, iż pozornie niegroźne słowa mogą doprowadzić do zbrodni ludobójstwa (zob. hasło „Ludobójstwo”).
Historia powszechna zna liczne przykłady zbrodni, które były konsekwencją stosowanej wcześniej mowy nienawiści. Poczynając od prześladowań chrześcijan w antycznym Rzymie, poprzez średniowieczne pogromy Żydów, aż po XX-wieczne zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości takie jak: zagłada plemion Herrero i Nama, ludobójstwo Ormian, holocaust oraz inne zbrodnie nazistowskie, rzeź wołyńska, masakra plemienia Tutsi przez Hutu, masakra w Srebrenicy. Szczególnie reprezentatywny i najbliższy historycznie jest kazus Rwandy. Fizyczną eksterminację plemienia Tutsi poprzedziła bowiem działalność „Wolnego Radia i Telewizji Tysiąca Wzgórz” (Radio Télévision Libre des Mille Collines), jawnie podżegającego do ludobójstwa. Radio to zostało później określone jako „radio nienawiści”, a jej niektórzy dziennikarze skazani przez Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy.
Rzeczpospolita Polska niemal od początku swojego istnienia uważana była za kraj bardzo tolerancyjny (zob. hasło „Tolerancja”). Pojawienie się waśni na tle narodowościowym, etnicznym i wyznaniowym łączyć należy z pojawiającymi się na przełomie XIX i XX wieku nacjonalizmami, walką państw o niepodległość oraz kształtowaniem się społeczeństw w oparciu o kryteria narodowo-etniczne. Po odzyskaniu niepodległości Polska była państwem wielonarodowym, wielowyznaniowym i zróżnicowanym społecznie (zob. hasło „Wielokulturowość”). Zjawisko mowy nienawiści, chociaż tak oczywiście nienazywane, było mu zatem nieobce. W stosowaniu mowy nienawiści historycy dopatrują się np. przyczyn zabójstwa prezydenta Gabriela Narutowicza.
II Wojna Światowa i popełnione w czasie niej zbrodnie nazistowskie i sowieckie przeciwko Narodowi Polskiemu i Kościołowi katolickiemu były w prostej linii konsekwencją nienawiści na tle narodowym i religijnym.
Polska Rzeczpospolita Ludowa na skutek szkód demograficznych, zmiany kształtu granic oraz powojenny migracji stała się państwem niemal jednowyznaniowym, jednonarodowym, jednojęzycznym (homogenicznym). O ile problem mniejszości narodowych i etnicznych w warstwie deklaratywno-propagandowej władzy ludowej nie istniał o tyle walka z Kościołem katolickim i wolnością religijną była dla komunistów kluczowym zagadnieniem (zob. hasło „Komunizm”). Fizyczne represje wobec Kościoła (aresztowania księży, zamykanie seminariów duchownych, wywłaszczanie świątyń, zakaz budowy nowych świątyń) poprzedzane były zazwyczaj akcjami propagandowymi, które nosiły znamiona mowy nienawiści.
Problem mowy nienawiści uwidocznił się po odzyskaniu pełnej niepodległości w 1989 roku. Demokratyzacja państwa i pluralizacja społeczeństwa ujawniła jednocześnie trudności w relacjach pomiędzy różnymi grupami społecznymi. W ostatnich latach XX wieku przestępstwa mowy nienawiści skierowane były przede wszystkim przeciwko przedstawicielom mniejszości narodowych i etnicznych. Ofiarami stawali się najczęściej Romowie i Żydzi (zob. hasło „Antysemityzm”). W XXI wieku mowa nienawiści wymierzona jest co raz częściej przeciwko Muzułmanom, Arabom i osobom czarnoskórym (zob. hasło „Islamofobia”). Zaskakująco dużo odnotowuje się również czynów przeciwko Polakom i katolikom.
Na wstępie można zauważyć, iż naukowe zainteresowanie problematyką mowy nienawiści pojawiło się w Polsce w pierwszej dekadzie XXI wieku wraz z zauważalną eskalacją tego zjawiska.
Mowa nienawiści przybiera najczęściej formę lżących, pogardliwych, poniżających, agresywnych wypowiedzi motywowanych pobudkami dyskryminacyjnymi wobec osób o odmiennej przynależności rasowej, narodowościowej, etnicznej lub wyznaniowej. Mową nienawiści będzie zatem stosowanie takich określeń jak np. „czarnuch”, „ciapaty”, „żydowina” czy „katol”. Nierzadko można mówić o utartych hasłach (sloganach) propagujących mowę nienawiści takich jak np. „Polska dla Polaków”, „Żydzi do gazu”, „white power”, „Jude rauss”, „Heil Hitler”.
Za mowę nienawiści mogą być uznane nie tylko wypowiedzi werbalne lecz również wyrażanie i utrwalanie swoich poglądów za pomocą innych form przekazu. Zawoalowaną formą rozpowszechniania skrajnych ideologii, a co za tym idzie mowy nienawiści są symbole graficzne (np. swastyka, trystyka, runy sig, krzyż celtycki, krzyż żelazny, krzyż Ku-Klux-Klanu, pentagram), symbole literowe (KKK, NS, WP, B&H), symbole liczbowe (np. 14, 18, 4/20, 88) lub specyficzne gesty kojarzone z postawami ekstremistycznymi (np. salut rzymski, zaciśnięta pięść).
Nośnikiem mowy nienawiści może być muzyka (np. zespoły rockowe Honor, Konkwista 88, Legion), gry komputerowe (np. („Czystki etniczne”, „Zabij czarnucha”, „Menedżer w obozie koncentracyjnym”), ziny czyli efemeryczne czasopisma subkulturowe (np. „Biały Wojownik”, „Aryjski Opór”, „Biała Siła”, „Odwet”, „Szturmowiec”, „Żelazny Krzyż”), miejskie graffiti, tatuaż lub literatura (np. „Mein Kampf” autorstwa Adolfa Hitlera).
Badania kryminologiczne wskazują, iż przestępstwa mowy nienawiści wykazują wyraźną i trwałą dynamikę wzrostową. Podczas gdy na początku XXI wieku było to jedynie kilka spraw rocznie to obecnie liczba tego typu przestępstw dochodzi do ok. 1000 rocznie. Wprawdzie w liczbach bezwzględnych jest to jedynie ok. 0,1% wszystkich przestępstw popełnionych w Polsce to są to czyny o dużym ciężarze gatunkowym i szkodliwości społecznej.
Zdecydowaną większość przypadków mowy nienawiści odnotowuje się w cyberprzestrzeni. Internet daje użytkownikom złudne poczucie anonimowości co przekłada się na podejmowanie antyspołecznych zachowań, których sprawcy nie dopuściliby się w świecie rzeczywistym.
Mowa nienawiści stosowana jest zazwyczaj przez przedstawicieli grup większościowych przeciwko przedstawicielom grup mniejszościowych. Jak wskazują dane statystyk kryminalnych ofiarami przestępstw mowy nienawiści w Polsce stają się co raz częściej także Polacy i katolicy.
Jak wskazuje „Raport przedstawiający przypadki naruszania prawa do wolności religijnej w Polsce w 2020 roku” jedną z form z godzenia w prawo do wolności religijnej jest mowa nienawiści na tle wyznaniowym. Wśród odnotowanych przez Laboratorium Wolności Religijnej 311 przypadków naruszenie wolności religijnej 56 zdarzeń (18,01%) stanowiły czyny polegające na nawoływaniu do nienawiści na tle różnic wyznaniowych lub znieważenie grupy/osoby z powodu przynależności wyznaniowej. Jest to druga co do wielkości grupa po niszczeniu i znieważaniu miejsc kultu religijnej (163 przypadki – 52,41%). Jednocześnie zwrócić należy uwagę na znaczną dynamikę wzrostową tego zjawiska. W porównaniu do 2019 roku, w którym odnotowano 8 tego typu zdarzeń, jest to wzrost o 700%. W zdecydowanej większości są to zachowania wymierzone w przedstawicieli wyznania katolickiego. W 2020 roku odnotowano tylko jeden przypadek mowy nienawiści wymierzonej w wyznawców islamu. Jest to zatem przejaw wzrastającego zjawiska chrystanofobii/antykatolicyzmu (zob. hasło „Chrystianofobia”).
Jednym z przejawów mowy nienawiści jest wandalizm ideologiczny obiektów sakralnych czyli niszczeniu lub uszkadzanie miejsc kultu religijnego, symboli religijnych, przedmiotów czci religijnej. Umieszczanie na obiektach sakralnych haseł i symboli nienawiści stanowi swoiste przesłanie dla atakowanej grupy religijnej. Ma na celu jej upokorzenie, marginalizację, ekskluzję. W Polsce najczęściej przedmiotem wandalskiego ataku są kościoły katolickie. Rzadsze są tego typu czyny wymierzone w synagogi lub meczety. Podkreślić należy, iż czyny wymierzone w miejsca kultu religijnego każdego wyznania są przejawem nietolerancji i dyskryminacji oraz naruszeniem wolności religijnej. Z perspektywy prawnej zachowania wandalskie zakwalifikować można przede wszystkim jako przestępstwa niszczenia lub uszkadzania cudzej rzeczy z art. 288 k.k. Jeżeli dany obiekt sakralny ma charakter zabytkowy to sprawca poniesie za jego zniszczenie lub uszkodzenie surowszą karę na podstawie art. 108 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Czyn wandalski wobec miejsca kultu religijnego lub pomnika o charakterze religijnym może jednocześnie spełniać znamiona przestępstwa obrazy uczuć religijnych z art. 196 k.k. lub przestępstwa znieważenia pomnika z art. 261 k.k. Ponadto z perspektywy prawa kanonicznego wandalizm stanowi natomiast profanowanie ruchomej lub nieruchomej rzeczy świętej (kan. 1376). Jest to przestępstwo kanoniczne, a zatem obejmuje tylko wiernych kościoła katolickiego.
Problem mowy nienawiści jest przedmiotem regulacji licznych konwencji międzynarodowych (zob. hasło „Prawo międzynarodowe”). Wskazać należy przede wszystkim na Międzynarodową konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (1965), która w art. 4(a) stanowi, iż „Państwa strony są zobowiązane uznać za przestępstwo podlegające karze zgodnie z prawem wszelkie rozpowszechnianie idei opartych na wyższości lub nienawiści rasowej, wszelkie podżeganie do dyskryminacji rasowej, jak również wszelkie akty przemocy lub podżeganie do tego rodzaju aktów wobec jakiejkolwiek rasy bądź grupy osób o innym kolorze skóry lub innego, pochodzenia etnicznego, a także udzielanie pomocy w prowadzeniu działalności rasistowskiej, włączając w to finansowanie tej działalności”. Również Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966) stanowi w art. 20 pkt 2, że „popieranie w jakikolwiek sposób nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, stanowiące podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu, powinno być ustawowo zakazane”. Zjawisku mowy nienawiści w Internecie poświęcono ponadto odrębną Konwencję Rady Europy o cyberprzestępczości (2001), która zobowiązuje państwa strony do penalizacji rozpowszechniania materiałów rasistowskich i ksenofobicznych w systemie komputerowym (art. 3), gróźb powodowanych rasizmem i ksenofobią (art. 4) oraz zniewag powodowanych rasizmem i ksenofobią (art. 5).
Problem szerzenia mowy nienawiści został zauważony również przez polskiego ustrojodawcę, który wprowadził konstytucyjny zakaz funkcjonowania organizacji skrajnych. Zgodnie z art. 13 Konstytucji RP zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa. Dotychczas odnotowano jedynie jeden przypadek delegalizacji tego typu organizacji. W 2009 roku wydany został sądowy zakaz działalności oddziału Obozu Narodowo-Radykalnego w Brzegu.
Mowa nienawiści została również spenalizowana na gruncie polskiego prawa karnego (zob. hasło „Prawo karne”). Z perspektywy prawnej jako o przestępstwie mowy nienawiści można mówić jedynie o czynie, który wypełnia znamiona czynu zabronionego określone w ustawie. Mając na uwadze dotychczasowy dorobek nauki w tym obszarze można mówić o mowie nienawiści w ujęciu wąskim (sensu stricto) oraz o mowie nienawiści w ujęciu szerokim (sensu largo).
Do pierwszej kategorii można zaliczyć te odmiany przestępstw z nienawiści spenalizowane w Kodeksie karnym, które mogą być popełnione w formie aktów mowy (werbalnie). Są to zatem przestępstwa z art. 119, 256 i 257 k.k.
W pierwszym przypadku jest to stosowanie gróźb bezprawnych wobec grupy lub osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu bezwyznaniowości. Czyn ten zagrożony jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Drugi przepis przewiduje karalność propagowania faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa lub nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych lub ze względu na bezwyznaniowość. Za przestępstwo to grozi grzywna, kara ograniczenia wolności albo kara pozbawienia wolności do lat 2.
Na mocy trzeciego z przytoczonych przepisów karalne jest publiczne znieważenie grupy lub osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej lub z powodu bezwyznaniowości. Występek ten podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Za mowę nienawiści w szerszym ujęciu można uznać takie zachowania jak obraza uczyć religijnych (art. 196 k.k.), zniesławienie (art. 212 k.k.), zniewaga (216 k.k.) lub tzw. kłamstwo oświęcimskie (art. 55 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej).
Przestępstwo obrazy uczuć religijnych polega na publicznym znieważeniu przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych. Czyn ten podlega karze podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2
Przestępstwem zniesławienia jest pomawianie innej osoby, grupy osób lub instytucji o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności. Zachowanie takie zagrożone jest karą grzywny albo kara ograniczenia wolności, a jeżeli sprawca działał za pomocą środków masowego komunikowania to podlega również karze pozbawienia wolności do roku.
Przestępstwo zniewagi polega na znieważeniu innej osoby w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga do osoby tej dotarła. Czyn ten zagrożony jest grzywną albo karą ograniczenia wolności, a jeżeli znieważenie nastąpiło za pomocą środków masowego komunikowania to zagrożenie obejmuje także pozbawienia wolności do roku.
Pozakodeksowym przestępstwem, które również można uznać za pewną formę mowy nienawiści jest tzw. kłamstwo oświęcimskie. Odpowiada za nie karnie ten kto publicznie i wbrew faktom zaprzecza zbrodniom nazistowskim, komunistycznym, nacjonalistycznych, zbrodniom przeciwko pokojowi, ludzkości lub wojennym. Sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat 3, a wyrok podawany jest do publicznej wiadomości.
Na marginesie można dodać, iż przepisy dotyczące zwalczania podburzania do nienawiści pomiędzy różnymi grupami społecznymi istniały już w kodeksach karnych państw zaborczych. Rozwiązania takie zawierała polskie kodeksy karne z 1932 i 1969 roku.
W praktyce jednym z najistotniejszych aspektów jest wskazanie granicy pomiędzy ochroną wolności słowa a zwalczaniem mowy nienawiści. Zwrócić należy tutaj uwagę również na różnice pomiędzy sposobami definiowania wolności słowa w tradycji amerykańskiej (system prawa common law) i europejskiej (system prawa civil law). Przykładowo w USA karalne jest nawoływanie do przemocy, podczas gdy w większości państw europejskich nawoływanie do nienawiści oraz wypowiedzi wyrażające pogardę i zniewagę.
Brak jednoznacznych definicji terminów „mowa nienawiści” oraz „hejt” powoduje nierzadko nieporozumienia co do zakresu pojęciowego powyższych zjawisk. W dyskursie publicznym oba pojęcia stosowane są niemal w charakterze synonimicznym. Jednakże aby zakwalifikować daną wypowiedz jako przestępstwo mowy nienawiści spełnione muszą być konkretne przesłanki. Negatywne oceny danej osoby muszą odnosić się do jej przynależności do określonej grupy (rasowej, narodowościowej, etnicznej, wyznaniowej, bezwyznaniowej).
Jednocześnie zauważyć trzeba, iż słowo hejt stosowane jest w dyskursie publicznym jako sui generis „słowo-wytrych” i jest ono zdecydowanie nadużywane. Zostało ono mocno upolitycznione, przez co stało się wygodnym narzędziem socjotechnicznych manipulacji i walki ideologicznej. Określenie hejt stosuje się powszechnie do niemal każdej negatywnej lub krytycznej wypowiedzi, nawet jeżeli jest ona obiektywnie prawdziwa.
Wyrażenie jakichkolwiek negatywnych ocen o danej osobie lub grupie społecznej może być wykorzystane jako zarzut stosowania mowy nienawiści. Oskarżenie interlokutora o stosowanie hejtu lub mowy nienawiści ma najczęściej na celu jego zdyskredytowanie, społeczne napiętnowanie (stygmatyzację), marginalizację i wykluczenie z dalszej dyskusji. Podnoszenie takich argumentów w dyskusji uznać należy jednak za nielojalny chwyt erystyczny jakim jest argumentum ad personam.
Pojęciem istotnym w dyskusji nad mową nienawiści i wolnością słowa jest poprawność polityczna (political correctness). W warstwie językowej przejawia się ona przede wszystkim stosowaniem w dyskursie publicznym słownictwa wyrażającego szacunek i tolerancję wobec wszystkich grup społecznych. W rzeczywistości poprawność polityczna nie jest ukierunkowana na rzeczywistą zmianę poglądów i stosunku do danej grupy, lecz jedynie na ograniczanie objawów swojej negatywnej postawy. Przykładami może być zastępowanie historycznego pojęcia „Cygan” słowem „Rom” lub określenia „homoseksualizm” eufemistycznym terminem „odmienna orientacja seksualna”. Skrajnie pojmowana poprawność może jednak ograniczać wolność słowa i rzetelną dyskusję o ważnych problemach społecznych, aż do stosowania cenzury prewencyjnej włącznie. Przykładem może być ukrywanie tożsamości sprawców przestępstw tle seksualnym oraz danych statystyk kryminalnych dotyczących imigrantów w państwach Europy Zachodniej w obawie przed zarzutem stosowania mowy nienawiści. Działania takie można zakwalifikować jako ograniczanie wolności badań naukowych.
Z perspektywy wiktymologicznej należy zaznaczyć, iż pomimo, że przestępstwa mowy nienawiści stanowią jedynie przemoc werbalną, to generują bardzo dotkliwe i długotrwałe konsekwencje dla ofiary. Przestępstwa te wymierzone są przeciwko całym grupom mniejszościowym, wobec których sprawcy żywi niechęć i stanowią sui generis komunikat mający na celu ich zastraszenie. Popełnienie tego typu przestępstwa stanowi przesłanie dla zaatakowanej grupy a nawet pozornie drobny incydent ma swoją symbolikę („nie chcemy was tutaj”). Indywidualna ofiara wybierana jest ze względu na cechę, która odróżnia go od większości jako innego, obcego, a nie ze powodu osobistego konfliktu ze sprawcą. Ofiara postrzegana jest przez sprawcę nie jako indywidualna jednostka lecz jako przedstawiciel określonej, znienawidzonej grupy społecznej.
W kontekście dyskusji nad funkcjonowaniem w Polsce osób należących do społeczności LGBTQ podkreślić należy, iż znieważenie, nakłanianie do nienawiści lub stosowanie groźby bezprawnej wobec osoby nie może być uznane za przestępstwo z art. 119, 256 lub 257 k.k. (przestępstwa mowy nienawiści sensu stricto). Sprawcę można natomiast pociągnąć do odpowiedzialności karnej za przestępstwa zniesławienia (art. 212 k.k.), zniewagi (art. 216 k.k.) lub groźby karalnej (art. 190 k.k.). Nie można zatem zgodzić się z poglądem, iż osoby te nie są chronione przez polskie prawo karne.
Zapobieganie i zwalczanie mowy nienawiści powinno być jednym z priorytetów polityki kryminalnej i polityki społecznej państwa. Instytucjami odpowiedzialnymi za ściganie przestępstw mowy nienawiści jest policja, prokuratura oraz Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Ponieważ mowa nienawiści występuje w szczególności w przestrzeni mediów tradycyjnych i elektronicznych istotną rolę odgrywają również podmioty odpowiedzialne za monitorowanie treści pojawiających się w tych nośnikach czyli Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji oraz Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa. Podnoszenie świadomości prawnej w zakresie reagowania na mowę nienawiści to domena przede wszystkim organizacji pozarządowych (NGO) takich jak np. Otwarta Rzeczpospolita, Fundacja Batorego, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Stowarzyszenie „Nigdy Więcej”.
W zakresie przeciwdziałania mowie nienawiści można wskazać na istotność takich rozwiązań jak zmiana ujemnych postaw i tendencji społecznych w postaci stereotypów, uprzedzeń, nietolerancji, dyskryminacji i nienawiści do innych poprzez kształtowanie postaw tolerancji i wzajemnego zrozumienia wśród przedstawicieli odmiennych grup społecznych. Zgodzić należy się z poglądem, iż zwalczanie przestępczości powinno odbywać się nie tylko drogą represji karnej, ale przede wszystkim przez wychowanie, naukę kultury i poszanowanie norm. Przestępczości nie da się bowiem ograniczać tylko przez prawo, trzeba też włożyć dużo pracy w edukację społeczeństwa.
Literatura
Akty prawne
Zobacz także (powiązane hasła)
Maciej Duda – doktor nauk prawnych, prawnik, kryminolog. Adiunkt w Katedrze Kryminologii i Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Członek European Society of Criminology oraz Polskiego Towarzystwa Kryminologicznego.
Popularnonaukowe streszczenie hasła
Opracowanie poświęcone jest niebezpiecznej patologii społecznej jaką jest mowa nienawiści. Autor wyjaśnia jej przyczyny (etiologię), przedstawia przejawy (fenomenologię) oraz proponuje możliwości przeciwdziałania (profilaktykę). Zjawisko przedstawiono z perspektywy historycznej, statystycznej, prawnej oraz praktycznej. Wskazano również na różnice pomiędzy pojęciami przestępstwa mowy nienawiści a hejtu. Zwrócono także uwagę na skutki stosowania mowy nienawiści oraz możliwe konsekwencje braku adekwatnej reakcji państwa i społeczeństwa na to zjawisko.
