Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Jedną z podstawowych wolności człowieka, gwarantowanych zarówno przez prawo międzynarodowe, jak i prawo krajowe, jest wolność religii i wyznania. Z wolności tej migranci korzystają zarówno w wymiarze zewnętrznym, jak i wewnętrznym, na każdym etapie procesu migracyjnego: wjazdu do państwa przyjmującego, procesu powrotu do kraju pochodzenia, procedury ubiegania się o ochronę międzynarodową i procesu integracji. Migracje są obecnie zjawiskiem o charakterze globalnym. Zgodnie z danymi World Migration Report Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji (IOM) w 2022 r. na świece w międzynarodowym procesie migracyjnym pozostawało 281 milionów osób ( w porównaniu ze 173 milionami w 2000 r.). Gwarancje wolności wyznania i poszanowania jej również w stosunku do migrantów znajdują się w aktach prawa międzynarodowego, unijnego i krajowego. Problematyka poszanowania różnic kulturowych, a tym samym wolności wyznania migrantów, jest również przedmiotem licznych orzeczeń sądów międzynarodowych i krajowych.
migracje, migrant, cudzoziemiec, prawa podstawowe migrantów, wolność religijna migrantów, cudzoziemcy, prawo do tożsamości kulturowej
Migranci przybywający do państw goszczących podlegają ich jurysdykcji terytorialnej i w konsekwencji korzystają z przysługujących im na podstawie prawa miejscowego praw wolności. Jedną z podstawowych wolności człowieka, gwarantowanych zarówno przez prawo międzynarodowe, jak i prawo krajowe, jest wolność religii i wyznania. Z wolności tej migranci korzystają zarówno w wymiarze zewnętrznym, jak i wewnętrznym, na każdym etapie procesu migracyjnego: wjazdu do państwa przyjmującego, procesu powrotu do kraju pochodzenia, procedury ubiegania się o ochronę międzynarodową i procesu integracji. Wolność wyznania migrantów podlegać może limitacji ze względu na bezpieczeństwo publiczne. Naruszenia wolności religijnej w krajach pochodzenia i towarzyszące tym zjawiskom prześladowania mogą być uzasadnieniem dla przyznania cudzoziemcom ochrony międzynarodowej w formie statusu uchodźcy. Z kolei ryzyko doświadczenia prześladowań ze względu na wyznanie może być argumentem przeciwko wydaleniu cudzoziemca do kraju pochodzenia. Obecność migrantów w dużej mierze przyczynia się do zróżnicowania religijnego krajów goszczących.
Migracje to zjawisko o charakterze społecznym, ekonomicznym i politycznym, występujące globalnie, z różnym nasileniem. Uniwersalną definicję migracji podaje słownik Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji (IOM), zgodnie z którym migracja to przemieszczanie się osób z miejsca ich dotychczasowego pobytu bądź z przekroczeniem granicy państwowej (mamy wówczas do czynienia z migracją międzynarodową) bądź w ramach granic państwa pochodzenia (jest to tzw. migracja wewnętrzna).
Migracje mogą mieć różnorodny charakter i przyczyny. Poza przytoczonym powyżej podziałem, w nauce wyróżnia się migracje dobrowolne (najczęściej powodowane czynnikiem ekonomicznym lub rodzinnym) i przymusowe (w dużej mierze są to migracje uchodźcze). Ponadto możemy mówić o migracjach stałych (osiedleńczych) i czasowych; migracjach spontanicznych lub planowanych; migracjach indywidualnych i grupowych (w tym rodzinnych). Duże znaczenie dla poziomu ochrony bezpieczeństwa migrantów ma podział na migracje legalne (regularne, odbywające się w ramach funkcjonujących przepisów prawa) i migracje nielegalne (nieregularne, z naruszenie obowiązujących norm prawnych).
Obecnie w badaniach nad migracją przeważa ujęcie interdyscyplinarne. Zgodnie z teorią systemów migracyjnych, ruchy migracyjne wynikają z uprzednich powiązań pomiędzy państwem wysyłającym, a państwem przyjmującym. W doktrynie badań nad migracją używa się również pomocnego do charakterystyki zjawiska terminu „przemysł migracyjny”, który obejmuje agencje pracy i doradztwo prawne, biura podróży organizujące wyjazdy migrantów, a także przemytników i innego rodzaju pośredników.
W doktrynie badań migracyjnych definiuje się również samo pojęcie migranta (zgodnie ze słownikiem IOM to osoba, która opuszcza swoje dotychczasowe miejsce zamieszkania, w ramach kraju pochodzenia bądź też przekraczając granicę), które bywa używane zamiennie z pojęciami imigrant czy cudzoziemiec (zgodnie z ogólnie przyjętą definicją, cudzoziemcem jest osoba nie posiadające obywatelstwa państwa, w którym przebywa). Ze względu na okoliczności procesu migracyjnego, możemy mówić o migrantach regularnych i nieregularnych (których pobyt nie ma podstaw prawnych); dobrowolnych i przymusowych; pracownikach migrujących (migrant worker) czy też migrantach wysoko wykwalifikowanych.
Migracje towarzyszą ludzkości od zarania dziejów. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym migracje przybierały nie tylko charakter ekonomiczny (rozumiany jako szeroko pojmowane poszukiwanie lepszych warunków życia), ale również były konsekwencją wojen, konfliktów zbrojnych czy prześladowań określonych grup etnicznych. W związku z tym historycznie migracji towarzyszyła problematyka możliwości zachowania swojej wiary i tradycji kulturowych w kraju przyjmującym. Przykładem takich ruchów migracyjnych, spowodowanych prześladowaniami ze względu na wyznanie, były wysiedlenia Żydów na terenach Cesarstwa Rosyjskiego w latach 80. i 90. XIX w. oraz pogromy z lat 1905 - 1906, których efektem była emigracja diaspory żydowskiej (wyjechało wówczas około 125.000 osób). Podobny efekt miały wojny na Bałkanach w latach 1912-1913 – w wyniku konfliktu półwysep opuściło wówczas 400 000 Muzułmanów. Podobnie dużą rolę w kształtowaniu życia wyznaniowego w Stanach Zjednoczonych Ameryki odegrały migracje z przełomu XIX i XX w. z Włoch i Irlandii – przybywający migranci tworzyli struktury amerykańskiego Kościoła Katolickiego. Z kolei buddyzm rozprzestrzenił się w USA poprzez przybywających migrantów z Wietnamu, Kambodży, Tajlandii i Sri Lanki.
W procesie historycznym dużą rolę w ochronie migrantów odegrała również instytucja azylu, początkowo świątynnego, cesarskiego i królewskiego, wreszcie zaś kościelnego (church asylum). Azyl ten udzielany jest tradycyjnie osobom, którym mogłoby grozić wydalenie do kraju pochodzenia i w konsekwencji prześladowania, również te na tle religijnym. Tradycja azylu kościelnego jest nadal obecna w Niemczech.
Po II wojnie światowej kluczowe znaczenie dla zapewnienia gwarancji praw migrantów (w tym gwarancji wolności religijnej) miało ujęcie ruchów migracyjnych w ramy prawne. Szczególnie istotnym momentem było powołanie przez Organizację Narodów Zjednoczonych dwóch agencji odpowiedzialnych za ochronę uchodźców – UNHCR (biuro Wysokiego Komisarza Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców) w 1949 r. i UNRWA (The United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East) w 1948 r. Konsekwencją ustanowienia mandatu Wysokiego Komisarza Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców było przyjęcie i ratyfikowanie przez państwa – strony Konwencji dotyczącej statusu uchodźców (sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r., Dz.U. z 1991 r. Nr 119 poz. 515).
Migracje do Wspólnoty Europejskiej (WE) po II wojnie światowej również wpłynęły na zróżnicowanie wyznaniowe jej mieszkańców. W kontekście badania migracji europejskich używa się terminów „stare kraje migracyjne” (są to kraje, do których pierwotnie – w latach 50. i 60. XX w. przybywali migranci: Niemcy, Zjednoczone Królestwo, Belgia, Holandia i Francja) i „nowe kraje migracyjne” – to państwa, które były początkowo krajami przede wszystkim wysyłającymi migrantów, ale w wyniku transformacji społecznych i gospodarczych same zaczęły przyjmować migrantów. Do tych krajów możemy zaliczyć Polskę, ale również Włochy czy Grecję. W wyniku migracji powojennych do krajów WE przybyli migranci z krajów Mahrebu i Turcji (szczególne znaczenie miał tutaj niemiecki program Gastarbeiter), a także z byłych kolonii angielskich (Karaibów, Indii, Pakistanu) i francuskich (przede wszystkim z Algierii, Maroka i Tunezji).
Migracje są obecnie zjawiskiem o charakterze globalnym. Zgodnie z danymi World Migration Report Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji (IOM) w 2022 r. na świece w międzynarodowym procesie migracyjnym pozostawało 281 milionów osób ( w porównaniu ze 173 milionami w 2000 r.). Ponad 26 mln osób stanowili uchodźcy, zaś 55 milionów osoby wewnętrznie przesiedlone (internally displaced persons – IDPs). Na procesy migracyjne w ostatnim czasie miały również wpływ restrykcje związane z pandemią COVID 19 (szacuje się, że globalnie wprowadzonych zostało 108 000 takich restrykcji). Jako cel swoich podróży migranci wybierają przede wszystkim kraje wysokorozwinięte – Stany Zjednoczone, kraje europejskie i Kanadę. Pozytywnym aspektem statystyk migracyjnych jest zmniejszająca się ilość utonięć migrantów i innego rodzaju śmierci w procesie migracyjnym.
W krajach Unii Europejskiej w 2021 r. przebywało prawie 23 mln obywateli państw trzecich, czyli osób nieposiadających obywatelstwa Unii Europejskiej (pierwsze zezwolenia pobytowe zostały wydane przede wszystkim obywatelom Ukrainy, Maroka i Indii). Ponadto w krajach UE złożonych zostało ponad 630 000 wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej – wnioskodawcami byli przede wszystkim obywatele Syrii, Afganistanu i Iraku.
Prawo międzynarodowe i prawo Unii Europejskiej skutecznie chroni prawa człowieka, w tym prawa migrantów, wynikające z przyrodzonej i niezbywalnej godności. Migranci, przebywający na terenie państwa przyjmującego, podlegają jego jurysdykcji. W konsekwencji na terytorium Unii Europejskiej wobec migrantów obowiązują gwarancje art. 10 Karty Praw Podstawowych (Wolność myśli, sumienia i religii). W doktrynie wolność wyznania jest uznawana za międzynarodowe prawo migrantów. Warto podkreślić, że gwarancje wolności religijnej osób migrujących obejmują w sferze zewnętrznej nauczanie, praktykowanie uprawianie kultu i zrzeszanie się – migranci korzystają z tych gwarancji na różnych etapach procesu migracyjnego, takich jak wjazd do państwa goszczącego, pobyt w państwie goszczącym czy też powrót do kraju pochodzenia. Prawem powiązanym z wolnością wyznania jest również prawo do zmiany własnej religii i wyznania.
W nawiązaniu do charakterystyki praw człowieka, które są niepodzielne i wzajemnie zależne, należy podkreślić, że wolność wyznania in se jest powiązana z rozpoznanym w doktrynie praw człowieka prawem do tożsamości, które gwarantuje ukształtowanie pełnej osobowości. Religia niewątpliwie buduje tożsamość osobową i wiąże się również z kapitałem kulturowym migranta. Stąd migranci, jeśli jest to możliwe, wybierają jako kraje przyjmujące te kraje, gdzie ich religia dominuje (oczywiście, w ograniczonym zakresie dotyczy to migracji przymusowych). Wolność wyznania powiązana jest również z prawami kulturalnymi człowieka poprzez zaliczenie w definicjach socjologicznych religii do składowych pojęcia kultura. Tym samym zagwarantowanie wolności wyznania migrantom determinuje pośrednio ich proces akulturacji w kraju przyjmującym.
Przybycie dużej liczby migrantów z krajów pozaeuropejskich do krajów Wspólnoty zaskutkowało dywersyfikacją kulturową społeczeństw. W związku z tym poszczególne kraje przyjmujące zaczęły wprowadzać tzw. polityki wielokulturowości, których celem było zmniejszenie napięć społecznych. W państwach europejskich nie udało się z pełnym sukcesem wdrożyć polityki wielokulturowości (choć czyniły w tym kierunku starania Zjednoczone Królestwo i Francja), natomiast za wzorce światowe w zakresie wielokulturowości uchodzą Kanada i Australia.
Wyznawana przez migrantów religia może być też faktorem przyspieszającym lub spowalniającym proces integracji, w zależności od występujących w społeczeństwie przyjmującym różnic kulturowych w stosunku do kultury kraju pochodzenia migranta. Obecnie w politykach recepcji migrantów dominuje podejście integracyjne, zakładające dwukierunkowy proces wzajemnej adaptacji pomiędzy migrantami i społeczeństwem przyjmującym, w przeciwieństwie do asymilacji, która uniemożliwiała przybyszom korzystanie z kapitału kulturowego kraju pochodzenia.
Migracje i obecność migrantów w krajach przyjmujących bywa również postrzegana jako zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. Wiązać się z tym może lęk przed nieznanymi wzorcami kulturowymi. Jednym z takich zjawisk jest tzw. islamofobia, wynikająca z założenia, że religia migrantów jest zagrożeniem dla funkcjonowania społeczeństwa przyjmującego.
Konieczność poszanowania praw migrantów jest elementem refleksja Katolickiej Nauki Społecznej (KNS) i nauczania Kościoła Katolickiego, stanowiąc jednocześnie odpowiedź na uprzedzenia związane z obecnością migrantów w krajach przyjmujących. Kluczowym źródłem KNS jest instrukcja Erga migrantes caritas Christi Papieskiej Rady ds. Duszpasterstwa i Podróżujących z 2004 r. Zgodnie z ewangelicznym przesłaniem KK otacza migrantów dobrowolnych i uchodźców kulturą przyjęcia i gościnności, a w konsekwencji przeciwdziała uprzedzeniom i zachowaniom dyskryminacyjnym. Dowodem takiej działalności Kościoła Katolickiego jest funkcjonująca od 1964 r. ekumeniczna Komisja Kościołów dla Migrantów w Europie (CCME - Churches’ Commission for Migrants in Europe, www.ccme.be).
Naruszenia wolności wyznania i ewentualnie towarzyszące tym naruszeniom prześladowania są ważnym faktorem migracji przymusowych. Przykładem jest sytuacja Chrześcijan w Egipcie, ale również w Indiach, Chinach, na Srilance czy w Sudanie (pełne dane w raporcie: Persecuted and Forgotten?). Zgodnie natomiast z danymi raportu Religious Freedom in the World (2021, Aid to the Church in Need, ACN International) wolność religijna jest naruszana w prawie jednej trzeciej krajów świata.
Regulacje prawne zarówno na poziomie uniwersalnym (prawo międzynarodowe publiczne), regionalnym (Rada Europy, Unia Europejska), jak też krajowym, gwarantują poszanowanie podstawowych praw migrantów. Jednym z tych praw jest wolność religijna. Poszanowanie praw migrantów na podstawie norm prawnych państwa przyjmującego wynika przede wszystkim z jurysdykcji państwa przyjmującego nad cudzoziemcami. Ze względu na położenie geopolityczne zasadne będzie przedstawienie problematyki poszanowania wolności religijnej migrantów na terenie Unii Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem przepisów prawa krajowego.
Poszanowanie wolności religijnej migrantów na terytorium UE wynika bezpośrednio z art. 10 Karty Praw Podstawowych, zgodnie z którego ustępem 1:
Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany
religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi,
publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach.
Zgodnie natomiast z art. 51 ust. 1 KPP: Postanowienia niniejszej Karty mają zastosowanie do instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii przy poszanowaniu zasady pomocniczości oraz do Państw Członkowskich wyłącznie w zakresie, w jakim stosują one prawo Unii. Prawo migracyjne jest tzw. kompetencją dzieloną Unii i państw członkowskich (art. 4 ust. 2 lit. j Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, dalej jako: TFUE), natomiast podstawowe ramy prawne migracji regularnej, azylowej i powrotowej zostały uregulowane przez akty prawa unijnego: rozporządzenia i dyrektywy. Tym samym przy stosowaniu przepisów prawa migracyjnego zastosowanie mają gwarancje z art. 10 KPP.
Na marginesie warto dodać, że kamieniem węgielnym dla stworzonego w ramach Unii Wspólnego Europejskiego Systemu Azylowego były przepisy Konwencji Genewskiej (w tym zasada non-refoulement, zgodnie z którą nie można wydalić cudzoziemca do kraju, w którym groziłoby mu prześladowanie i nieludzkie traktowanie, w tym również prześladowanie ze względu na wyznanie). Ponadto system ochrony praw podstawowych Unii, zgodnie z przepisami traktatowymi, zapewnia ochronę równoważną lub wyższą do tej gwarantowanej przez Europejską Konwencję Praw Człowieka (art. 6 Traktatu o Unii Europejskiej, dalej jako TUE, art. 52 ust. 3 KPP). Tym samym standardy orzecznictwa strasburskiego, również te dotyczące wolności religijnej, obowiązują również przy stosowaniu europejskiego prawa migracyjnego.
Podstawy dla systematyki europejskiego prawa migracyjnego znaleźć możemy w tytule V Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, który reguluje funkcjonowanie Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości (art. 167 i nn. TFUE). Dla klarowności wywodu ta systematyka zostanie również przyjęta w opracowaniu niniejszego hasła. Tym samym gwarancje wolności religijnej migrantów podzielić możemy na gwarancje w procesie przekraczania granicy (wjazdu), w procesie powrotu do kraju pochodzenia (w tym pobytu w ośrodku detencyjnym), w procesie ubiegania się o ochronę międzynarodową oraz w procesie integracji ze społeczeństwem przyjmującym.
Procedura wjazdu a poszanowanie wolności religijnej migranta
Podstawowym aktem prawnym w zakresie procedury wjazdu do UE jest tzw. Kodeks Graniczny Schengen (Rozporządzenie 2016/399). Zgodnie z jego artykułem 7 ust. 2:
Podczas dokonywania odprawy granicznej straż graniczna nie może dyskryminować osób ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.
Gwarancje poszanowania wolności wyznania znalazły się również w przepisach polskiej ustawy o cudzoziemcach. Zgodnie z art. 15 ust. 3 tej ustawy:
Cudzoziemiec noszący nakrycie głowy zgodnie z zasadami swojego wyznania może dołączyć do wniosku fotografię przedstawiającą go w nakryciu głowy, o ile wizerunek twarzy jest w pełni widoczny. W takim przypadku do wniosku dołącza się oświadczenie cudzoziemca o przynależności do wspólnoty wyznaniowej.
Wjazd cudzoziemców na terytorium Unii Europejskiej może odbywać się również w ramach tzw. procedury łączenia rodzin na podstawie przepisów dyrektywy 2003/86. W takim przypadku rodzina dołącza do członka rodziny, który już legalnie przebywa na terytorium państwa członkowskiego. Ograniczenie możliwości poszanowania reguł religijnych w przypadku łączenia małżeństw poligamicznych przewiduje art. 4 ust. 4 dyrektywy:
W przypadku małżeństwa poligamicznego, jeżeli małżonek członka rodziny rozdzielonej mieszka już z członkiem rodziny rozdzielonej na terytorium Państwa Członkowskiego, dane Państwo Członkowskie nie zezwala na łączenie rodziny kolejnego małżonka.
Regulacja ta ma na celu poszanowanie zasad społecznych państw przyjmujących.
Procedura powrotu migranta do kraju pochodzenia a poszanowanie wolności religijnej
Podstawową gwarancją na etapie powrotu migranta do kraju pochodzenia jest poszanowanie zasady non-refoulement. Zgodnie z art. 19 KPP:
Nikt nie może być usunięty z terytorium państwa, wydalony lub wydany w drodze ekstradycji do państwa, w którym istnieje poważne ryzyko, iż może być poddany karze śmierci, torturom lub innemu nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.
W praktyce nieludzkie traktowanie może przybierać również formę prześladowań ze względu na wyznanie.
Cudzoziemcy w procesie powrotowym, w przypadku, gdy zachodzi ryzyko ich ucieczki lub stanowią zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa, przebywają w ośrodkach detencyjnych. Podstawą prawną dla zastosowania detencji są przepisy tzw. dyrektywy powrotowej (2008/115), implementowane do polskiej ustawy o cudzoziemcach. Gwarancje poszanowania wolności wyznania w czasie detencji znalazły się w art. 415 ust. 1 pkt 9 ustawy. Zgodnie z nim:
Cudzoziemiec umieszczony w strzeżonym ośrodku lub przebywający w areszcie dla cudzoziemców ma prawo do:
(...)
9) posiadania przedmiotów kultu religijnego, wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych oraz słuchania lub oglądania w pomieszczeniach mieszkalnych lub w miejscu przebywania nabożeństw transmitowanych przez środki masowego przekazu, w sposób niezakłócający ustalonego porządku pobytu w strzeżonym ośrodku lub w areszcie dla cudzoziemców;
Cudzoziemcy niestosujący się do zasad panujących w ośrodkach strzeżonych mogą podlegać karom dyscyplinarnym (art. 421 ustawy o cudzoziemcach). Zgodnie jednak z ustępem 4 art. 421, podczas wymierzania kary należy brać pod uwagę wartości kulturowe i przekonania religijne cudzoziemca.
Wolność wyznania osób ubiegających się o ochronę międzynarodową i uchodźców
W prawie europejskim prawo do ochrony międzynarodowej gwarantuje art. 18 KPP. Zgodnie z nim:
Gwarantuje się prawo do azylu z poszanowaniem zasad Konwencji genewskiej z 28 lipca 1951 roku i Protokołu z 31 stycznia 1967 roku dotyczących statusu uchodźców oraz zgodnie z Traktatem o Unii Europejskiej i Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (…).
Prawna definicja uchodźcy znalazła się pierwotnie w konwencji genewskiej i została powtórzona w tzw. dyrektywie kwalifikacyjnej (dyrektywa 2011/95), stanowiąc podstawę udzielania ochrony międzynarodowej przez państwa członkowskie. Zgodnie z art. 2 lit. d dyrektywy:
„uchodźca” oznacza obywatela państwa trzeciego, który na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do szczególnej grupy społecznej przebywa poza państwem swojego obywatelstwa i nie może lub nie chce z powodu tej obawy korzystać z ochrony tego państwa, lub bezpaństwowca, który przebywając z takich samych powodów jak wyżej poza państwem swojego dawnego miejsca zwykłego pobytu, nie może lub nie chce z powodu tej obawy powrócić do tego państwa i do którego nie ma zastosowania art. 12;
Tym samym jedną z przyczyn prześladowania osób ubiegających się o ochronę międzynarodową mogą być prześladowania ze względu na wyznanie i konieczność ucieczki, celem zachowania możliwości korzystania z wolności religijnej. Religia została zdefiniowana na potrzeby stosowania dyrektywy szeroko i zgodnie z art. 10 ust. 1 lit. b:
pojęcie religii obejmuje w szczególności posiadanie przekonań teistycznych, nieteistycznych i ateistycznych, prywatne lub publiczne uczestniczenie lub nieuczestniczenie w formalnych – indywidualnych lub wspólnotowych – praktykach religijnych, inne czynności religijne czy wyrażane poglądy lub formy indywidualnych lub wspólnotowych zachowań opartych na wierzeniach religijnych lub nakazanych takimi wierzeniami;
Wolność wyznania została zagwarantowana również na etapie procedury udzielania ochrony międzynarodowej. Zgodnie z art. 10 dyrektywy 2013/32 (tzw. dyrektywy proceduralnej):
personel rozpatrujący wnioski i podejmujący decyzje miał, w razie potrzeby, możliwość konsultacji z ekspertami na temat konkretnych zagadnień, takich jak kwestie medyczne, kulturowe, religijne oraz związane z dziećmi i płcią
Ochrona wolności wyznania migrantów regularnych
Migranci regularni, podlegający jurysdykcji państwa przyjmującego, korzystają również z instrumentów ochrony praw człowieka zagwarantowanych w tym państwie. Sytuacja ta dotyczy zarówno migrantów ekonomicznych, jak też studentów, beneficjentów ochrony międzynarodowej oraz rezydentów długoterminowych UE. Warto wspomnieć, że w raporcie przygotowanym przez Komitet Ministrów Rady Europy „Human rights in culturally diverse societies” wymienia się prawa o charakterze kulturalnym, które należy zagwarantować wobec migrantów. Wśród nich wymienia się przede wszystkim wolność ekspresji artystycznej, prawo do edukacji, prawo uczestnictwa w życiu kulturalnym oraz wolność religijną i możliwość swobodnego praktykowania jej.
Praktyczny aspekt realizacji wolności religijnej przez migrantów jest zjawiskiem niezwykle różnorodnym. Na potrzeby niniejszego wywodu zasadne wydaje się przytoczenie podstawowych orzeczeń sądów międzynarodowych, które ukształtowały wzorzec praktycznej realizacji wolności religijnej przez cudzoziemców.
Kluczowym orzeczeniem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TS) był wyrok w sprawie Y i Z (C 71/11 i C 99/11). Sprawa dotyczyła dwóch Pakistańczyków, którzy twierdzili, że w przypadku ich wydalenia do ojczyzny będą narażeni na nieludzkie traktowanie ze względu na przynależność do grupy ahmadiyya, która jest zreformowaną formą Islamu. Organ administracyjny Republiki Niemieckiej uznał, że cudzoziemcy mogą powrócić do ojczyzny, ponieważ restrykcje nakładane na członków grupy ahmadiyya nie dotyczą zasadniczej sfery wiary, a jedynie jej uzewnętrzniania. Ostatecznie sąd krajowy zwrócił się z pytaniem prejudycjalnym do TS o dokonanie wykładni art. 10 KPP. Trybunał uznał, że w przypadku, gdy cudzoziemcy w związku z ich wyznaniem będą narażeni w kraju pochodzenia na rzeczywiste ryzyko nieludzkiego traktowania i karania, to należy zakwalifikować taką sytuację jako prześladowanie w rozumieniu dyrektywy kwalifikacyjnej. Ponadto Trybunał podkreślił, że nie można oczekiwać od cudzoziemców, że powstrzymają się od praktyk religijnych, gdyż ochrona wolności wyznania obejmuje zarówno sferę wewnętrzną, jak też zewnętrzną (forum internum i forum externum).
Szerszą linię orzeczniczą w sprawach ochrony wolności wyznania cudzoziemców wypracował Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPCz) w oparciu o art. 9 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (EKPCz). Wśród najważniejszych orzeczeń wymienić należy sprawę Perry przeciwko Łotwie (skarga nr 30273/02). Skarżący był obywatelem USA i pastorem. Na Łotwie założył filię swojego związku wyznaniowego Poranna Gwiazda (Morning Star). Władze państwa przyjmującego zabroniły mu działalności religijnej, ale wydały pozwolenie pobytowe. Pastor twierdził, że decyzja ta narusza art. 9 Konwencji. Trybunał przychylił się do stanowiska skarżącego, argumentując, że prawo krajowe nie przewidywało nałożenia tego typu ograniczeń. W kolejnej sprawie Nolan i K przeciwko Rosji (skarga 2512/04) ETPCZ uznał, że doszło do naruszenia art. 9 Konwencji poprzez wydanie wobec obywatela USA, członka kościoła Unification Church, decyzji zakazującej mu wjazdu na terytorium Rosji.
Różnice kulturowe wynikające z wyznawanej przez migrantów religii mogą wpływać również na charakter uczestnictwa cudzoziemców w życiu publicznym i społecznym. Od lat kwestią kontrowersyjną jest kontrola graniczna osób, które w wyraźny sposób manifestują swoje wyznanie przez strój. Warto podkreślić, że kontrola w ruchu lotniczym ma charakter zaostrzony ze względów bezpieczeństwa. W sprawie Suku Phull (skarga nr 35753/02) skarżący, który był Sikhem podnosił, że konieczność zdjęcia przez niego turbanu podczas odprawy, stanowiła naruszenie art. 9 Konwencji (ostatecznie Trybunał uznał skargę za niedopuszczalną). Podobnej sytuacji dotyczyła sprawa Shamindera Puriego, który został poddany kontroli na lotnisku Okęcie i musiał zdjąć turban. Sprawa miała charakter krajowy i Sąd Najwyższy rozpatrując skargę kasacyjną uznał, że zdjęcie turbanu stanowiło naruszenie wolności wyznania, ale było uzasadnione ochroną bezpieczeństwa publicznego i tym samym zachowanie Straży Granicznej mieściło się w granicach prawa (Wyrok SN z 17 września 2014 r.; I CSK 439/13).
Procesu integracji z krajem przyjmującym dotyczyło orzeczenie w sprawie Osmanoglu i Kocabas przeciwko Szwajcarii (skarga nr 29086/12). Skarżący posiadali obywatelstwo szwajcarskie i tureckie. Zarzucali oni władzom Szwajcarii naruszenie art. 9 Konwencji poprzez brak możliwości rezygnacji przez ich córki ze szkolnych lekcji basenu, które, w ocenie skarżących, stały w sprzeczności z ich wyznaniem. Trybunał uznał, że brak możliwości rezygnacji z zajęć basenowych ma na celu ochronę dzieci cudzoziemskich przed wykluczeniem społecznym i wzmocnienie procesu integracji.
Literatura:
Annual Report on Migration and Asylum 2021. Statistical Annex, Co-produced by Eurostat and European Migration Network, June 2022.
Asylum Report 2022. Executive Summary, European Union Agency for Asylum.
Benhabib S., The Rights of Others. Aliens, Residents and Citizens, Cambridge 2011.
Brzozowski W., Wolność myśli, sumienia i religii [w:] Prawa człowieka, red. W. Brzozowski, A. Krzywoń, M. Wiącek, Warszawa 2021, s. 211 – 236.
Castles S., Miller M.J., Migracje we współczesnym świecie, Warszawa 2011.
Cichy D., Uchodźcy w Kościele, Lublin 2016.
Chetail V., International Migration Law, Oxford 2019.
Clayton G., Firth G., Immigration and Asylum Law, Oxford 2016.
Dawson M., The Governance of EU Fundamental Rights, Cambridge 2018.
Fassman H., Reeger U., “Old” immigration countries in Europe. The concept and empirical examples [w:] European Immigration. Trends, Structures and Policy Implications, red. M. Okólski, Amsterdam 2012, s. 65 - 90.
Foner N., The Social Effects of Immigration [w:] The Oxford Handbook of Politics of International Migration, red. M.R.Rosenblum, D. J. Tichenor, Oxford 2012, s. 190 – 214.
Greer S., Gerards J., Slowe R., Human Rights in the Council of Europe and the European Union, Cambridge 2019.
Grosfeld J., Fear of Islam [w:] Kryzys migracyjny w Europie. Wyzwania etyczne, społeczno – kulturowe i etniczne, red. J. Balicki, W. Necel, Warszawa 2017.
Human rights in culturally diverse societies. Guidelines adopted by the Committee of Ministers and Compilation of Council of Europe standards, Council of Europe 2016.
Kamiński I.C., Komentarz do art. 9 Karty Praw Podstawowych [w:] Karta Praw Podstawowych UE. Komentarz, red. A. Wróbel, Warszawa 2013, s. 320 – 346.
Koser K., International Migration. A Very Short Introduction, Oxford 2016.
Kosińska A.M., Kulturalne prawa człowieka. Regulacje normatywne i ich realizacja, Lublin 2014.
Kosińska A.M., Prawa kulturalne obywateli państw trzecich w prawie Unii Europejskiej, Lublin 2018.
Kosińska A. M., Wolność myśli, sumienia i religii migrantów w prawie Unii Europejskiej i w prawie krajowym wybrane problemy [w:] Aktualne problemy wolności myśli, sumienia i religii, red. P. Stanisz, A.M. Abramowicz, M. Czelny, Lublin 2015, s. 135 – 148.
Krasteva A., Visibilization of the Invisible: Gender, Islam, Insecurity [w:] Security, Insecurity and Migration in Europe, red. G. Lazaridis, Routledge 2016, s. 201 – 218.
Martin S., International Migration. Evolving Trends from the Early Twentieth Century to the Present, Cambridge 2014.
Michałkiewicz – Kądziela E., Prawo do tożsamości człowieka w prawie międzynarodowym, Warszawa 2020.
Motomura H., Immigration Outside the Law, Oxford 2017.
Persecuted Forgotten? A report on Christians oppressed for their faith 2017–19, Aid to the Church in Need, ACN United States.
Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Migrantów i Podrużujących, Instrukcja Erga migrantes caritas Christi, Lublin 2004.
Religious Freedom in the World, 2021, Aid to the Church in Need, ACN International.
Santini A., Spatti M., Migration and Religious Freedom: the Legislative and Judicial Framework at International and European Level [w:] Migrants and Religion: Paths, Issues, and Lenses. A Multidisciplinary and Multi-Sited Study on the Role of Religious Belongings in Migratory and Integration Processes, red. L. Zanfrini, Leiden – Boston 2020, s. 111 – 123.
Stawiński P., Migracje a religia. Wybrane aspekty, "Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej" Z. 126, Rocznik 2018, ss. 175-186.
Szklanna A., Ochrona prawna cudzoziemca w świetle orzecznictwa europejskiego trybunału praw człowieka, Warszawa 2010.
Tunia A., Prawo do uzewnętrzniania przekonań religijnych jako wyraz gwarancji wolności sumienia i religii jednostki w prawie III RP [w:] Środki ochrony praw człowieka w państwach postsocjalistycznych. Zagadnienia wybrane, red. A. Frankiewicz – Bodynek, A. Pawlak, Kraków 2015, s. 319 – 332.
Weissbrodt D., Divine M., International Human Rights of Migrants [w:] Foundations of International Law, red. B. Opeskin, R. Perruchoud, J. Pedpath – Cross, Cambridge University Press 2012.
World Migration Report 2022, International Organisation on Migration (IOM) UN.
Wójcik – Żołądek M., Współczesne procesy migracyjne: definicje, tendencje, teorie, „Studia Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu” (Migracje i polityka migracyjna, red. Ł. Żołądek), nr 4(40)/2014, s. 9 – 36.
Źródła prawa:
Prawo międzynarodowe:
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2, Dz. U. z 1993 r. Nr 61 poz. 284.
Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r., Dz.U. z 1991 r. Nr 119 poz. 515.
Protokół dotyczący statusu uchodźców sporządzony w Nowym Jorku dnia 31.01.1967 r., Dz. U. z 1991 r. Nr 119 poz. 517 i 518.
Prawo unijne:
Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana, Dz. Urz. UE C 202 z 7.06.2016 r., s. 47.
Traktat o Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana, Dz. Urz. UE C 202 z 7.06.2016, s. 13-46.
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE C 202 z 7.06.2016 r., s. 389-405.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/399 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie unijnego kodeksu zasad regulujących przepływ osób przez granice (kodeks graniczny Schengen), Dz. Urz. UE L 77 z 23.03.2016 r., s. 1-52
Dyrektywa Rady 2003/86/WE z dnia 22 września 2003 r. w sprawie prawa do łączenia rodzin, Dz. Urz. UE L 251 z 3.10.2003 r., s. 12–18.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/115/WE z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie wspólnych norm i procedur stosowanych przez państwa członkowskie w odniesieniu do powrotów nielegalnie przebywających obywateli państw trzecich, Dz. Urz. UE L 348 z 24.12.2008 r., s. 188 - 197.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie norm dotyczących kwalifikowania obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako beneficjentów ochrony międzynarodowej, jednolitego statusu uchodźców lub osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej oraz zakresu udzielanej ochrony (wersja przekształcona), Dz. Urz. UE L 337 z 20.12.2011 r., s. 9 (mająca zastosowanie od dnia 21 grudnia 2013 r.)
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/32/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie wspólnych procedur udzielania i cofania ochrony międzynarodowej Dziennik Urzędowy UE L 180 z 29.06.2013 r., s. 60.
Prawo krajowe:
Ustawa o cudzoziemcach z 12 grudnia 2013 r., Dz.U.2021.2354 t.j. z dnia 2021.12.20.
Orzecznictwo
Decyzja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o niedopuszczalności skargi z 11.01.2005 r. w sprawie Suku Phull przeciwko Francji, nr skargi 35753/03.
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 8.11.2007 r. w sprawie Perry przeciwko Łotwie, nr skargi 30273/03.
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 12.02.2009 r. w sprawie Nolan i K. przeciwko Rosji, nr skargi 2512/04.
Wyrok TSUE z 5.09.2012 r. w sprawie Bundesrepublik Deutschland przeciwko Y i Z , C 71/11 i C 99/11, ECLI:EU:C:2012:518.
Wyrok Sądu Najwyższego z 17 września 2014 r. w sprawie z powództwa S. P. przeciwko Skarbowi Państwa - Komendantowi Głównemu Straży Granicznej o ochronę dóbr osobistych, sygn. akt I CSK 439/13.
Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 10.01.2017 r. w sprawie Osmanoglu i Kocabas przeciwko Szwajcarii, nr skargi 29086/12.
Asylum Report 2022 | European Union Agency for Asylum (europa.eu)
Dr hab. Anna Magdalena Kosińska –profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Szczecińskiego. Tytuł doktora uzyskała w 2012 r. na podstawie rozprawy "Kulturalne prawa człowieka - regulacje normatywne i ich realizacja". W 2019 r. uzyskała stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych w dyscyplinie naukowej prawo na podstawie monografii "Prawa kulturalne obywateli państw trzecich w prawie Unii Europejskiej" (Wydawnictwo KUL 2018).
Współtwórczyni serii wydawniczej "Prawo i Polityka Migracyjna", wydawanej przez KUL i Instytut na rzecz Państwa Prawa. Prowadzi badania w obszarze prawa migracyjnego i praw człowieka.
