Wprowadzenie

Międzynarodowy Dzień Upamiętniający Ofiary Aktów Przemocy ze względu na Religię lub Wyznanie, #MDUOAP (ang. International Day Commemorating the Victims of Acts of Violence Based on Religion or Belief, #UNIDVRBV) – to święto obchodzone 22 sierpnia dla upamiętnienia ofiar nienawiści, aktów przemocy i nietolerancji z powodu religii lub wyznania. Zostało ustanowione 28 maja 2019 r. przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych z inicjatywy polskiej dyplomacji reprezentowanej przez Ministra Spraw Zagranicznych Jacka Czaputowicza.

Rezolucja A/RES/73/296 ustanawiająca Międzynarodowy Dzień została podjęta w reakcji na rosnącą na całym świecie liczbę aktów nietolerancji i przemocy ze względu na religię lub przekonania, często o charakterze przestępczym i międzynarodowym zasięgu. Stanowi ona dla państw członkowskich ONZ przypomnienie, że są one odpowiedzialne za propagowanie i ochronę praw człowieka, w tym prawa do wolności myśli, sumienia i wyznania. Promuje tym samym dialog międzyreligijny, międzywyznaniowy i międzykulturowy na poziomie lokalnym, krajowym, regionalnym i międzynarodowym.

Słowa kluczowe: wolność sumienia i religii, przemoc ze względu na religię lub wyznanie, prześladowania, Organizacja Narodów Zjednoczonych, prawa człowieka, 22 sierpnia

Historyczne ujęcie

Wolność religii lub przekonań należy do podstawowych, niezbywalnych i nienaruszalnych praw człowieka. Została ona ujęta w art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, a następnie potwierdzona w art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, który wszedł w życie w 1976 r. i został dotychczas ratyfikowany przez 173 państwa. Wolność sumienia i wyznania została ujęta również w art. 9 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (zwanej Konwencją Europejską) zawartej w 1950 r. przez państwa członkowskie Rady Europy. Jako jedno z podstawowych i niezbywalnych praw człowieka stanowi przedmiot zainteresowania i ochrony największych organizacji międzynarodowych, w tym Organizacji Narodów Zjednoczonych.

W działalność Organizacji Narodów Zjednoczonych od początku zaangażowane były grupy religijne  również obecnie są w niej aktywne różne wspólnoty religijne i organizacje NGO (ang. non governmental organisation – organizacje pozarządowe). W ramach ONZ kwestią religii i jej znaczenia w rozwiązywaniu problemów międzykulturowych i międzyreligijnych, przeciwdziałaniu konfliktom oraz promowaniu kultury pokoju zajmuje się przede wszystkim UNESCO. Organizacja uznaje dialog międzyreligijny za komponent dialogu międzykulturowego. Od lat 90. XX w. organizowała wiele międzynarodowych konferencji poświęconych temu tematowi, a ich pokłosiem były np. deklaracja barcelońska z 1994 r. (w której dostrzeżono pluralizm kulturowy współczesnego świata i doceniono rolę religii jako czynnika sensotwórczego, a zarazem gwarantującego pokojowe współistnienie różnych kultur) czy deklaracja maltańska z 1997 r. (o tytule Roads of Faith, podkreślająca rolę pokojowego dialogu międzyreligijnego opartego na poszanowaniu różnic między religiami)¹.

W trosce o zachowanie wolności religijnej w krajach członkowskich ONZ już w 1986 r. Komisja Praw Człowieka ONZ powołała w następstwie rezolucji 1986/20 urząd specjalnego sprawozdawcy ds. nietolerancji religijnej (special rapporteur on religious intolerance). W 2000 r. Rada zdecydowała o zmianie tytułu mandatu na „specjalny sprawozdawca ds. wolności religii lub przekonań” (special rapporteur on freedom of religion or belief).

W ostatnich latach kwestie religijne zyskiwały na forum ONZ coraz więcej uwagi. Zgromadzenie Ogólne przyjęło kolejne rezolucje, których celem miało być wzmocnienie tolerancji religijnej, międzyreligijnego porozumienia i współpracy, m.in.:

• Promotion of Religious and Cultural Understanding, Harmony and Cooperation (Promowanie porozumienia, harmonii i współpracy religijnej i kulturowej), A/RES/58/128, przyjęta 19 grudnia 2003 r.;

• Promotion of Interreligious Dialogue (Promowanie dialogu międzyreligijnego), A/RES/59/23, przyjęta 11 listopada 2004 r.;

• Promotion of Religious and Cultural Understanding, Harmony and Cooperation (Promowanie porozumienia, harmonii i współpracy religijnej i kulturowej), A/RES/59/142, przyjęta 15 grudnia 2004 r.;

• Elimination of all Forms of Religious Intolerance (Eliminacja wszelkich form nietolerancji religijnej), A/RES/59/199, przyjęta 20 grudnia 2004 r.;

• Promotion of Interreligious and Intercultural Dialogue, Understanding and Cooperation for Peace (Promowanie dialogu, porozumienia i współpracy międzyreligijnej i międzykulturowej na rzecz pokoju), A/RES/61/221, przyjęta 20 grudnia 2006 r.;

• Rezolucja ustanawiająca Światowy Tydzień Międzywyznaniowej Harmonii przypadający na pierwszy tydzień lutego (World Interfaith Harmony Week), A/RES/65/5, przyjęta 20 października 2010 r.;

• Rezolucja uchwalona przez Radę Praw Człowieka ONZ: Combating Intolerance, Negative Stereotyping and Stigmatization of, and Discrimination, Incitement to Violence and Violence against, Persons Based on Religion or Belief (Zwalczanie nietolerancji, negatywnych stereotypów i stygmatyzacji, a także dyskryminacji, podżegania do przemocy i przemocy wobec osób ze względu na religię lub przekonania), A/HRC/RES/16/18, przyjęta 24 marca 2011 r.;

• Rezolucja ustanawiająca 21 sierpnia Międzynarodowym Dniem Pamięci i Hołdu dla Ofiar Terroryzmu (International Day of Remembrance of and Tribute to the Victims of Terrorism), A/RES/72/165, przyjęta 19 grudnia 2017 r.;

• Combating Terrorism and Other Acts of Violence Based on Religion or Belief (Zwalczanie terroryzmu i innych aktów przemocy ze względu na religię lub przekonania), A/RES/73/285, przyjęta 2 kwietnia 2019 r.

W lipcu 2005 r. Sekretarz Generalny ONZ powołał do istnienia Alliance of Civilizations (Sojusz cywilizacji, UNAOC), który ma służyć za narzędzie do zapobiegania konfliktom i rozwiązywania ich. Jego działania skierowane są przeciwko siłom ekstremistycznym, a na rzecz wzajemnego szacunku dla kultur, tradycji i przekonań religijnych oraz w celu łączenia i przezwyciężania uprzedzeń i polaryzacji.

Pozytywne działania ONZ ukierunkowane na wspieranie pokojowego współistnienia różnych kultur i religii nie doprowadziły jednak do całkowitego wygaszenia konfliktów religijnych na świecie. W obliczu niesłabnącej fali ataków wymierzonych w przedstawicieli różnych wyznań i mniejszości religijnych konieczne stało się działanie na rzecz zwiększenia międzynarodowej świadomości w odniesieniu do sytuacji ofiar prześladowań religijnych oraz zwalczanie aktów przemocy związanych z religią lub światopoglądem i naruszeń prawa do wolności sumienia i wyznania - inicjatywą odpowiadającą na te potrzeby stał się Międzynarodowy Dzień Upamiętniający Ofiary Aktów Przemocy ze względu na Religię lub Wyznanie.

Prace nad rezolucją ustanawiającą wspomniany Międzynarodowy Dzień rozpoczęły się z inicjatywy polskiej dyplomacji pod koniec 2018 r. W opracowywaniu jej tekstu współuczestniczyła międzyregionalna grupa państw, w której skład weszły: Brazylia, Egipt, Irak, Jordania, Kanada, Nigeria, Pakistan oraz Stany Zjednoczone. Ostatecznie tekst przyjęło – wyrażając pełne poparcie dla zawartych w nim treści i zobowiązań – 88 państw członkowskich ONZ, reprezentujących wszystkie grupy geograficzne oraz różne religie i kultury.

Rezolucja została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne 28 maja 2019 r. Jednoznacznie potępiono w niej wszelkie akty terroryzmu i praktyki ekstremistyczne, a także akty przemocy ze względu na religię lub wyznanie. Uznano natomiast konieczność wdrażania istniejących mechanizmów prawnych chroniących przed dyskryminacją i przestępstwami z nienawiści oraz poszerzania edukacji o prawach człowieka w celu zwalczania przypadków nietolerancji, dyskryminacji i przemocy ze względu na religię lub wyznanie. Wskazano na potrzebę udzielania ofiarom tak motywowanej przemocy odpowiedniego wsparcia i pomocy. Przypomniano również, że prawa człowieka, w tym wolność sumienia i religii, wolność przekonań, swoboda ekspresji i swoboda dostępu do informacji odgrywają istotną rolę we wzmacnianiu demokracji oraz zwalczaniu wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji ze względu na religię lub światopogląd.

Stan rzeczy

Rezolucja ustanawiająca Międzynarodowy Dzień Upamiętniający Ofiary Aktów Przemocy ze względu na Religię lub Wyznanie została podjęta w reakcji na rosnącą na całym świecie liczbę aktów nietolerancji i przemocy ze względu na religię lub przekonania. Od kilku lat obserwuje się na całym świecie nasilenie zarówno intensywności prześladowań, jak i liczby ataków na mniejszości religijne. Do najjaskrawszych przykładów należą:

• oparta na terrorze kampania ISIS w Iraku i Syrii, zwłaszcza ludobójstwo na jezydach i zbrodnie popełniane na chrześcijanach,

• masakra mniejszości muzułmańskiej Rohindżów oraz prześladowania ludności chrześcijańskiej ze stanu Kaczin w Mjanmie,

• ataki bojowników z plemienia Fulbe i oddziałów ekstremistycznej muzułmańskiej organizacji Boko Haram na nigeryjskie osady,

• represje i przymusowe umieszczanie w karnych obozach reedukacji politycznej w Chinach setek tysięcy muzułmańskich Ujgurów,

• prześladowania mniejszości religijnych w Pakistanie.

Według danych zebranych przez niemiecką gazetę „Welt am Sonntag” ekstremiści dokonali od 11 września 2011 r. 31 221 ataków terrorystycznych na całym świecie kosztem życia 146 811 osób². Zgodnie z raportem opracowanym przez Pew Research Center w 2017 r. chrześcijanie byli nękani w 143 krajach na świecie, muzułmanie w 140, Żydzi w 78, wyznawcy hinduizmu w 23, buddyści w 19, a osoby niewierzące i nieidentyfikujące się z żadną religią - w 23 krajach³. Jak informuje w swoim raporcie specjalny sprawozdawca Narodów Zjednoczonych ds. wolności sumienia i wyznania, prawie 47% krajów i terytoriów na świecie ma takie prawo lub politykę, które penalizują bluźnierstwo, apostazję lub zniesławienie religii. W ponad 70 krajach ONZ w 2017 r. obowiązywały przepisy przeciwko bluźnierstwu i zniesławieniu religii, a co najmniej 20 krajów na całym świecie karało apostazję. W 2015 r. działania związane z konwersją spotykały się z wrogością społeczną w 25 krajach, a w 27 krajach spotykały się z reakcją w postaci przemocy fizycznej. W ok. 6,8% krajów na całym świecie ograniczono publiczne przestrzeganie praktyk religijnych, w tym świąt religijnych i szabatu, a 10,2% państw ograniczyło prawo do manifestowania wyznania w sferze publicznej⁴.

Celem represji i ataków najczęściej są mniejszościowe grupy religijne, przy czym akty przemocy nie są specyficzne jedynie dla regionów ogarniętych konfliktem. Dla przykładu francuski rząd odnotował w 2019 r. 154 incydenty o charakterze antymuzułmańskim, 687 incydentów o charakterze antysemickim i 1052 incydenty antychrześcijańskie⁵. Niemieckie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Budownictwa i Ojczyzny odnotowało w 2019 r. 128 przestępstw z nienawiści wymierzonych w chrześcijan, 950 wymierzonych w muzułmanów i 2032 przeciwko żydom⁶. Zgodnie z danymi OSCE/ODIHR w 2018 r. w Szwecji doszło do 151 aktów o charakterze antysemickim, 380 aktów skierowanych przeciwko muzułmanom i 280 przeciwko chrześcijanom⁷. Ta sama baza danych dokumentuje 1326 incydentów antysemickich, 3530 antymuzułmańskich i 535 antychrześcijańskich w Wielkiej Brytanii tylko w samym 2018 r.⁸

Według obliczeń organizacji Open Doors ok. 260 mln chrześcijan na całym świecie zmaga się ze szczególnie silnymi prześladowaniami (stan na 2020 r., wzrost o 6% w stosunku do roku poprzedniego). Nie jest to dokładna liczba, lecz wynik szacunków opartych na algorytmach Światowego Indeksu Prześladowań (ŚIP). Obejmuje ona jedynie 50 krajów, które znajdują się na tym indeksie. Oznacza to, że 1 na 8 chrześcijan na świecie poddanych jest szczególnie ciężkim prześladowaniom. W 11 krajach stopień nasilenia prześladowań uznaje się za ekstremalnie wysoki. Jeszcze w 2014 roku jedynym krajem o ekstremalnym stopniu prześladowań była Korea Północna. Raport z 2020 roku odnotowuje 2983 chrześcijan zabitych w minionym roku z powodu wiary w 50 krajach ŚIP, 3711 przetrzymywanych bez procesu, aresztowanych, skazanych lub uwięzionych oraz 9488 ataków na kościoły lub inne miejsca należące do chrześcijan⁹.

Aspekty praktyczne

Przywołane wyżej dane wskazują na konieczność podjęcia działań mających na celu zwiększenie międzynarodowej świadomości w zakresie prześladowań na tle religijnym oraz zjawiska narastania przemocy i dyskryminacji ze względu na religię lub wyznanie. Stąd zachęta dla państw członkowskich ONZ, by aktywnie włączały się w obchody Międzynarodowego Dnia Upamiętniającego Ofiary Aktów Przemocy ze względu na Religię lub Wyznanie.

W ramach obchodów Międzynarodowego Dnia w 2020 r. papież Franciszek napisał na Twitterze: „Bóg nie potrzebuje być przez nikogo broniony i nie chce, aby Jego imię było używane do terroryzowania ludzi. Proszę wszystkich o zaprzestanie używania religii w celu budzenia nienawiści, przemocy, ekstremizmu i ślepego fanatyzmu. #LudzkieBraterstwo” . Przedstawiciele największych organizacji międzynarodowych wystosowali z tej okazji komunikaty, w których podkreślili wartość sumienia i wyznania, wezwali do potępienia wszelkiej przemocy i ataków terrorystycznych motywowanych nienawiścią, w tym antysemityzmem, islamofobią i chrystianofobią, oraz wyrazili solidarność z ofiarami aktów przemocy ze względu na religię lub wyznanie. Jednocześnie zwrócili uwagę na trudną sytuację światową w związku z pandemią COVID-19, podkreślając rolę przedstawicieli religii w niesieniu pomocy i udzielaniu wsparcia społecznego chorym. Przestrzegali jednak przed towarzyszącym pandemii nasilaniem przejawów niechęci wobec przedstawicieli różnych wyznań czy światopoglądów i uznali je za sygnały mogące zapowiadać naruszenia wolności religijnej i praw człowieka.

W Polsce obchody Międzynarodowego Dnia Upamiętniającego Ofiary Aktów Przemocy ze względu na Religię lub Wyznanie w 2020 r. zorganizowało Laboratorium Wolności Religijnej działające w Toruniu. 21 sierpnia w Warszawskim Domu Technika NOT odbyła się konferencja prasowa przy współudziale Papieskiego Stowarzyszenia Pomoc Kościołowi w Potrzebie oraz Stowarzyszenia Polskich Mediów. Główne obchody odbyły się 22 sierpnia o godzinie 21.00. W całej Polsce zostały wówczas podświetlone budynki urzędów i instytucji kultury. Zaproszenie do udziału w obchodach Międzynarodowego Dnia Upamiętniającego Ofiary Aktów Przemocy ze względu na Religię lub Wyznanie spotkało się z dużym odzewem lokalnych władz, które rozpowszechniły informację o obchodach na swoich stronach internetowych i kanałach medialnych. Natomiast Zespół Laboratorium Wolności Religijnej zebrał się na Górze Zamkowej w Dobrzyniu nad Wisłą, by uczcić ofiary prześladowań zapaleniem pochodni i modlitwą.

Bibliografia

Akty prawne, rezolucje ONZ

Human Rights Council, Combating Intolerance, Negative Stereotyping and Stigmatization of, and Discrimination, Incitement to Violence and Violence Against, Persons Based on Religion or Belief, https://www2.ohchr.org/english/bodies/hrcouncil/docs/16session/A.HRC.RES.16.18_en.pdf (dostęp: 04.11.2020).

UN General Assembly, Combating Terrorism and other Acts of Violence Based on Religion or Belief, https://undocs.org/en/A/RES/73/285 (dostęp: 04.11.2020).

UN General Assembly, Elimination of all Forms of Religious Intolerance, https://undocs.org/en/A/RES/59/199 (dostęp: 06.11.2020).

UN General Assembly, International Day Commemorating the Victims of Acts of Violence Based on Religion or Belief, https://undocs.org/en/A/RES/73/296 (dostęp: 04.11.2020).

UN General Assembly, International Day of Remembrance of and Tribute to the Victims of Terrorism, https://undocs.org/A/RES/72/165 (dostęp: 05.11.2020).

UN General Assembly, Promotion of Interreligious and Intercultural Dialogue, Understanding and Cooperation for Peace, https://undocs.org/en/A/RES/61/221 (dostęp: 06.11.2020).

UN General Assembly, Promotion of Interreligious Dialogue, https://undocs.org/en/A/RES/59/23 (dostęp: 06.11.2020).

UN General Assembly, Promotion of Religious and Cultural Understanding, Harmony and Cooperation, https://undocs.org/en/A/RES/58/128 (dostęp: 06.11.2020).

UN General Assembly, Promotion of Religious and Cultural Understanding, Harmony and Cooperation, https://undocs.org/en/A/RES/59/142 (dostęp: 06.11.2020).

UN General Assembly, World Interfaith Harmony Week, http://www.worldharmonyrun.org/images/global/theme/interfaith/unga-a-res-65-05-w-interfaith-har-w-2010-nov.pdf (dostęp: 05.11.2020).

Raporty

Bundesministerium des Innern, für Bau und Heimat, Übersicht Hasskriminalität: Entwicklung der Fallzahlen 2001−2019, https://docreader.readspeaker.com/docreader/?jsmode=1&cid=btste&lang=de_de&url=https%3A%2F%2Fwww.bmi.bund.de%2FSharedDocs%2Fdownloads%2FDE%2Fveroeffentlichungen%2F2020%2Fpmk-2019-hasskriminalitaet-2001-2019.pdf%3F__blob%3DpublicationFile%26amp%3Bv%3D7&referer=https%3A%2F%2Fwww.bmi.bund.de%2F&v=Google%20Inc (dostęp: 23.10.2020).

Délégation Interministérielle à la Lutte contre le Racisme, l'Antisémitisme et la Haine Anti-LGBT, Bilan 2019 des actes antireligieux, antisémites, racistes et xenophobes, https://www.gouvernement.fr/bilan-2019-des-actes-antireligieux-antisemites-racistes-et-xenophobes (dostęp: 23.10.2020).

Human Rights Council, “They came to destroy”: ISIS Crimes Against the Yazidis (A/HRC/32/CRP.2), https://www.ohchr.org/Documents/HRBodies/HRCouncil/CoISyria/A_HRC_32_CRP.2_en.pdf (dostęp: 22.10.2020).

Human Rights Council, Freedom of religion or belief. Report of the Special Rapporteur on freedom of religion or belief (A/HRC/40/58), https://undocs.org/A/HRC/40/58 (dostęp: 23.10.2020).

Human Rights Council, Report of the independent international fact-finding mission on Myanmar (A/HRC/39/64), https://www.ohchr.org/Documents/HRBodies/HRCouncil/FFM-Myanmar/A_HRC_39_64.pd (dostęp: 22.10.2020).

Open Doors, World Watch List 2020.

OSCE/ODIHR Hate Crime Reporting, Sweden, https://hatecrime.osce.org/sweden?year=2018 (dostęp: 23.10.2020).

OSCE/ODIHR Hate Crime Reporting, United Kingdom, https://hatecrime.osce.org/united-kingdom (dostęp: 23.10.2020).

U.S. Department of State, 2017 Report on International Religious Freedom: Nigeria, https://www.state.gov/reports/2017-report-on-international-religious-freedom/nigeria/ (dostęp: 23.10.2020).

U.S. Department of State, 2019 Report on International Religious Freedom: Syria, https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/syria/ (dostęp: 23.10.2020).

U.S. Department of State, 2019 Report on International Religious Freedom: China - Xinjiang, https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/china/xinjiang/ (dostęp: 23.10.2020).

U.S. Department of State, 2019 Report on International Religious Freedom: Pakistan, https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/pakistan/ (dostęp: 23.10.2020).

Inne źródła

Bazán J.L, Fulani militias’ terror: Compilation of news (2017-2020), working paper, Brussels 2020, https://issuu.com/lince53/docs/16052020_fulani_attacks_nigeria_2017_2020_full_rep (dostęp: 22.10.2020).

Boehle J., Religions, civil society and the UN system, “Studies in Interreligious Dialogue” 2007, vol. 17, no 1, p. 20–30.

Brown E.M., Persecution of Christians in Muslim-Majority Countries, “Journal of Ecumenical Studies” 2016, vol. 51, no 2, p. 198–209.

Franciszek, Oficjalne konto na portalu “Twitter”, https://twitter.com/Pontifex_pl (dostęp: 16.10.2020).

Governments must do more to support victims of violence, https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=26181&LangID=E (dostęp: 16.10.2020).

Global Conflict Tracker, Boko Haram in Nigeria, https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/boko-haram-nigeria (dostęp: 22.10.2020).

International Day Commemorating the Victims of Acts of Violence Based on Religion or Belief: declaration by the High Representative on behalf of the European Union, https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2020/08/21/international-day-commemorating-the-victims-of-acts-of-violence-based-on-religion-or-belief-declaration-by-the-high-representative-on-behalf-of-the-european-union/ (dostęp: 16.10.2020).

UNAOC, What We Do, https://www.unaoc.org/what-we-do/ (dostęp: 23.10.2020).

Laboratorium Wolności Religijnej, https://laboratoriumwolnosci.pl/podsumowanie-obchodow-22-sierpnia-mduoap/ (dostęp: 23.10.2020).

Mang P.Z., Ethnic persecution: a case study of the Kachin in Burma, “International Journal of Public Theology” 2015, vol. 9, no 1, p. 68–93.

Message by Mr. Miguel Moratinos, The High Representative for the United Nations Alliance of Civilizations, on the International Day Commemorating the Victims of Acts of Violence Based on Religion or Belief, 22 August 2020, https://www.unaoc.org/2020/08/message-international-day-commemorating-the-victims-of-acts-of-violence-based-on-religion-or-belief/ (dostęp: 16.10.2020).

Michałowska G., Różnorodność kulturowa, dialog międzykulturowy i dialog międzyreligijny, w: eadem, UNESCO. Sukcesy, porażki, wyzwania, Warszawa 2020, s. 398–403.

Pew Research Center, A Closer Look at How Religious Restrictions Have Risen Around the World, https://www.pewforum.org/2019/07/15/harassment-of-religious-groups-steady-in-2017-remaining-at-10-year-high/ (dostęp: 23.10.2020).

Polska inicjatorem ustanowienia Międzynarodowego Dnia Upamiętniającego Ofiary Aktów Przemocy ze względu na Religię lub Wyznanie, https://www.gov.pl/web/dyplomacja/polska-inicjatorem-ustanowienia-miedzynarodowego-dnia-upamietniajacego-ofiary-aktow-przemocy-ze-wzgledu-na-religie-lub-wyznanie (dostęp: 16.10.2020).

Presler T., A Toll on the Soul: Costs of Persecution among Pakistan's Christians, “International Bulletin of Missionary Research” 2015, vol. 39, no 2, p. 72–77.

Secretary General's Message on the International Day Commemorating The Victims of Acts of Violence Based on Religion or Belief, 22 August 2020, https://unrcca.unmissions.org/secretary-generals-message-international-day-commemorating-victims-acts-violence-based-religion-or (dostęp: 16.10.2020).

Special Rapporteur on freedom of religion or belief, https://www.ohchr.org/en/issues/freedomreligion/pages/freedomreligionindex.aspx (dostęp: 04.11.2020).

TVP 3 Bydgoszcz, Pochodnie zapłonęły. Upamiętnili prześladowanych ze względu na wiarę, https://bydgoszcz.tvp.pl/49527985/pamiec-o-przesladowanych-za-wiare (dostęp: 23.10.2020).

Wiberg Pedersen E.M., Persecution of Christians: A taboo?, “Dialog” 58, 3 Sep 2019, p. 164–166.

Hasła powiązane:

prawa człowieka, dialog międzyreligijny, wolność sumienia, organizacje broniące wolności religijnej, Karta ONZ