Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Według językowej definicji medycyna (słowo pochodzi od łacińskiego „medicina”, które może być przetłumaczone jako „sztuka lekarska”) to nauka zajmująca się chorobami ludzi oraz sposobami ich leczenia [1]. Łączy się zatem z wysiłkami, które mają przyczyniać się do leczenia chorób u ludzi oraz stwarzaniem warunków, by one nie powstawały. Istotą medycyny jest więc pomoc jednostce, a zwłaszcza ratowanie jej przed śmiercią lub znacznym uszczerbkiem na zdrowiu. Medycyna jest przy tym pojęciem wielowymiarowym, gdyż ogniskuje w sobie wiele różnorodnych kwestii, które mają swoje religijne, filozoficzne, etyczne oraz prawne konotacje.
medycyna, prawo medyczne, zawody medyczne, pacjent, ochrona zdrowia, zapobieganie chorobom, początek życia, koniec życia, klauzula sumienia
Medycyna jest elementem działalności intelektualnej człowieka, mającej charakter naukowy, której celem jest leczenie chorób u ludzi. Jest to więc autonomiczna dziedzina wiedzy ukierunkowana na leczenie chorób występujących w społeczeństwie oraz zapobieganie ich powstawaniu. Według przyjętej w 2004 r. przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) systematyki nauk (dziedzin i dyscyplin naukowych) medycyna podstawowa i medycyna kliniczna należą do grupy nauk medycznych i nauk o zdrowiu (medical and health sciences) [2]. Medycyna jako nauka ma charakter interdyscyplinarny, gdyż jest silnie związana z wieloma naukami ścisłymi i przyrodniczymi, m.in. biologią, biochemią, biofizyką, fizjologią, immunologią, farmacją czy genetyką. Współcześnie podkreśla się również silne powiązania medycyny z bioetyką czy psychologią, a więc naukami humanistycznymi.
W ramach medycyny wyróżnia się dwa zasadnicze jej rodzaje: (1) medycynę konwencjonalną (nazywaną również tradycyjną) oraz (2) medycynę niekonwencjonalną (nazywaną również alternatywną). Zgodnie z definicją WHO [3] medycyna konwencjonalna to suma wiedzy, umiejętności i praktyk opartych na teorii, przekonaniach i doświadczeniu właściwych różnorodnym kulturom, stosowanych dla podtrzymania zdrowia, zapobiegania, diagnozowania bądź leczenia chorób fizycznych i psychicznych. Medycyna niekonwencjonalna definiowana jest z kolei jako ogół metod leczniczych wywodzących się z tradycji społecznych i kulturowych, przekonań i doświadczeń, które nie są integralną częścią konwencjonalnej medycyny.
Podstawowym nurtem współczesnej medycyny jest tzw. medycyna oparta na faktach – EBM (ang. evidence-based medicine). Oznacza ona korzystanie w postępowaniu klinicznym ze zweryfikowanych naukowo dowodów, które mogą przemawiać za skutecznością i bezpieczeństwem danej terapii. Jest to więc medycyna oparta na dowodach naukowych, których świadectwem są wyniki badań eksperymentalnych oraz obserwacyjnych (opisowych lub analitycznych).
Na rozwój medycyny ma bardzo silny wpływ rozwój nowoczesnych technologii, a także nauk ścisłych i przyrodniczych. Powoduje on jednocześnie powstawanie dylematów o charakterze filozoficznym, etycznym, teologicznym czy prawnym, które nie występowały w okresie wcześniejszym, albo nie występowały z tak silnym natężeniem, jak dzieje się to obecnie. Dotyczy to zwłaszcza zagadnień związanych z medycznymi aspektami początku i końca życia, jako kwestiami mającymi fundamentalne znaczenie w każdym społeczeństwie i mającymi niezwykle silne konotacje religijne. Nowe techniki medycznie wspomaganej prokreacji (np. zapłodnienia in vitro, selekcji genetycznej embrionów, czy też przedimplantacyjnej diagnostyki genetycznej), a także aborcja wiążą się wprost z teologicznymi pytaniami o określenie momentu początku życia człowieka, a także o status zarodka ludzkiego jako osoby (podmiotu). To samo dotyczy pytań związanych z długością podtrzymywania procesów życiowych w terapii terminalnej, transplantacji oraz określania momentu końca życia. Rozwój medycyny wpływa również na rozliczne pytania o zakres autonomii pacjenta w jego relacji z przedstawicielami zawodów medycznych podczas trwającej terapii, jak również dopuszczalność eksperymentów medycznych czy niektórych świadczeń zdrowotnych lub zabiegów medycznych (np. zmiany płci lub transplantacji).
Ze względu na nieuchronność wystąpienia chorób w społeczeństwie i ich niezwykle istotne znaczenie dla jednostki (mogącej w każdej chwili stać się osobą chorą) medycyna jako nauka istniała zapewne od początku dziejów ludzkości. Jednocześnie ze względu na swoje znaczenie społeczne medycyna była silnie związana z religią (praktykami religijnymi) oraz filozofią. W świecie starożytnym rozpowszechniony był pogląd o nadnaturalnym pochodzeniu wiedzy medycznej. Wiele rytuałów religijnych było i jest bezpośrednio powiązanych z medycyną, gdyż uznawano, że ich odbycie wpływa na większe prawdopodobieństwo powodzenia zabiegów medycznych, a więc uleczenia konkretnej osoby. Za pierwszych lekarzy uznawano istoty boskie lub półboskie (Imhotep, Asklepios, Eskulap), które następnie przekazały ludziom podstawową wiedzę medyczną. Religie oraz ich święte księgi stanowiły też często istotne źródło informacji medycznej. Uwagi odnoszące się do szeroko rozumianego procesu leczenia i zachowania zdrowia można odnaleźć w egipskich papirusach czy Starym Testamencie.
Ze względu na zakaźność niektórych chorób oraz ich powiązanie z warunkami bytowymi, a także działaniami wojennymi, kwestia medycyny od zawsze miała duże znaczenie dla wszystkich ludzkich zbiorowości. W interesie społecznym był więc długofalowy rozwój medycyny jako nauki oparty na faktach naukowych i odrywający się od jej religijnych korzeni oraz gwarantujący jak najszerszą możliwość rozpoznawania i leczenia chorób. Medycyna w starożytności oraz średniowieczu stawała się powoli nauką empiryczną polegającą na tym, że dokonywano systematyzacji wiedzy odnoszącej się do leczenia chorób (zaczerpniętej bezpośrednio z obserwacji ich przebiegu oraz leczenia), jak również opracowywano metody leczenia tych chorób. Za prekursorów empirycznego podejścia do nauk medycznych można uznać Hipokratesa – greckiego lekarza i filozofa (uznawanego za ojca medycyny praktycznej) oraz Galena. Hipokrates zebrał w swoich publikacjach informacje o chorobach, w tym chorobach zakaźnych i sposobie ich leczenia. Na podstawie obserwacji i doświadczeń wyciągał wnioski prowadzące do ustalenia diagnozy i dobierał odpowiadające jej sposoby leczenia, których głównym celem była ochrona osoby chorej (zasada salus aegroti suprema lex), a przede wszystkim nieszkodzenie choremu (zasada primum non nocere). Galen z kolei zebrał wiedzę anatomiczną swoich poprzedników, do której dołączył obserwacje własne (dokonywane często podczas sekcji zwłok małp, gdyż z powodów religijnych rozcinanie ciał ludzkich nie było możliwe). W średniowieczu rozwój medycyny w arabskim kręgu kulturowym związany był z Awicenną i jego dziełami, a w europejskim kręgu kulturowym z działalnością zakonów. Aż do czasów oświecenia medycyna w zachodnim kręgu kulturowym była związana z Kościołem katolickim oraz etyką chrześcijańską, wśród której jedno z pierwszych miejsc zajmowała pomoc bliźniemu. Pierwsze europejskie szpitale (słowo pochodzące od łacińskiego „hospitale” tłumaczy się jako „dom gościnny”) były prowadzone przez wspólnoty religijne, a zasady pobytu w nich regulowało głównie prawo kościelne. Poświęcanie się dla dobra chorych było często elementem reguł poszczególnych zakonów. Zarazem takie szpitale pełniły funkcje przytułków, w miejscach tych łączono opiekę nad chorymi z opieką nad osobami biednymi, a także izolowano chorych na choroby zakaźne. Do rozwoju medycyny w okresie przed początkiem oświecenia przyczyniły się również pierwsze szkoły lekarskie oraz uniwersytety. Za prekursora medycyny nowożytnej można uznać Paracelsusa, niemieckiego lekarza i przyrodnika. Podkreślał on, że lekarz potrzebuje znajomości i biegłości w czterech dyscyplinach: filozofii, astronomii, alchemii i etyce. W następnych wiekach medycyna ulegała daleko idącej sekularyzacji i stała się przede wszystkim domeną nauki, za którą zaczęły podążać od początku XX wieku w coraz większym zakresie regulacje prawne.
Interdyscyplinarny charakter medycyny i jej ścisłe powiązanie z naukami ścisłymi i przyrodniczymi sprawiają, że postęp medycyny był zależny od ich rozwoju, co dotyczy przede wszystkim biologii, chemii, czy nawet fizyki. Począwszy od połowy XIX wieku znaczący rozwój tych dziedzin nauki spowodował również rozwój medycyny, w tym – poprzez zwiększone możliwości obserwacji komórek ludzkich – do poszerzenia wiedzy o funkcjonowaniu ludzkiego ciała i zachodzących w nim przemian. Wpłynęło to na rozwój mikrobiologii i farmakologii, a wraz z rozwojem szczepień (dzięki pracom Ludwika Pasteura oraz Roberta Kocha) doprowadziło do wyeliminowania lub znacznego ograniczenia rozwoju licznych chorób zakaźnych (m.in. poprzez skatalogowanie bakterii i wirusów, a także stosowanie szczepionek).
Niezwykle intensywny rozwój medycyny nastąpił od drugiej połowy XX wieku, gdy postęp technologiczny – przez swój wpływ na nauki medyczne – doprowadził do znacznego ograniczenia śmiertelności (zwłaszcza u dzieci z powodu chorób zakaźnych), a także przedłużenia długości życia człowieka. Jednocześnie na konieczność ścisłego powiązania medycyny z etyką zwróciły uwagę negatywne doświadczenia II wojny światowej, podczas której w imię postępu medycyny dokonywano doświadczeń na ludziach, m.in. uśmiercano ich w celu pozyskania organów do badań lub przeprowadzano na nich eksperymenty. Po tych doświadczeniach medycyna stała się też przedmiotem wielu unormowań w międzynarodowych aktach prawnych, a także działalności organizacji i stowarzyszeń międzynarodowych, takich jak np. WHO – World Health Organization, WMA – World Medical Association, czy też Lekarze bez Granic. Przyjmowane przez nie deklaracje (np. Deklaracja Genewska przyjęta przez WMA) są także podstawą do kształtowania postaw etycznych lekarzy.
W I Rzeczypospolitej medycyną zajmowali się głównie lekarze i cyrulicy. Od XIV wieku medycyna była również wykładana na wydziale lekarskim Akademii Krakowskiej. Rozwój medycyny na ziemiach polskich nastąpił zwłaszcza w drugiej połowie XVIII wieku i na początku XIX wieku dzięki reformom Komisji Edukacji Narodowej oraz wojnom napoleońskim i związanym z tym zapotrzebowaniem na wykształconych lekarzy wojskowych. Początki polskiej tradycji regulowania prawnego problematyki medycyny sięgają z kolei czasów II Rzeczypospolitej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. w związku z licznymi chorobami zakaźnymi, które w powiązaniu ze zniszczeniami wojennymi rozprzestrzeniały się na terenie kraju, zdecydowano się niektóre kwestie sanitarno-medyczne poddać normowaniu prawnemu. Już wówczas wydano dekret Naczelnika Państwa z 8 lutego 1919 r. zatytułowany Państwowa zasadnicza ustawa sanitarna (Dziennik Praw Państwa Polskiego 1919, nr 15, poz. 207), który został szybko zastąpiony przez Zasadniczą Ustawę Sanitarną z 19 lipca 1919 r. (Dz.U. z 1919 r., nr 63, poz. 371 ze zm.), na podstawie której były wydawane liczne rozporządzenia o charakterze medyczno-sanitarnym. Regulację tę uzupełniała m.in. ustawa z 25 lipca 1919 r. w przedmiocie zwalczania chorób zakaźnych oraz innych chorób, występujących nagminnie (Dz.U. z 1919 r., nr 67, poz. 402 ze zm.), zastąpionej następnie ustawą z 21 lutego 1935 r. o zapobieganiu chorobom zakaźnym i o ich zwalczaniu (Dz.U. z 1935 r., nr 27, poz. 198 ze zm.). W tym samym czasie zdecydowano się również uregulować działalność leczniczą, co nastąpiło w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 25 września 1932 r. o wykonywaniu praktyki lekarskiej (Dz.U. z 1932 r., nr 81, poz. 712 ze zm.), którą zastąpiła ustawa z dnia 28 października 1950 r. o zawodzie lekarza (Dz.U. z 1950 r., poz. 458). Jej obecnie obowiązującym odpowiednikiem jest ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r., poz. 790 ze zm.). Pierwszą kompleksową regulacją odnoszącą się do ochrony praw pacjenta była jednak dopiero ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 849 ze zm.).
Medycyna jest ściśle związana z relacjami między jednostkami (przedstawicielami zawodów medycznych i pacjentem). Wraz z rozszerzeniem zakresu jej zainteresowań oraz wyspecjalizowaniem się podmiotów zajmujących się nią stała się zarazem z konieczności przedmiotem regulacji prawnych. Wraz z rozwojem możliwości technicznych medycyny oraz związanym z tym faktem poszerzeniem się kwestii wymagających prawnej regulacji zaczął również wzrastać na niektórych polach konflikt między medycyną a założeniami etycznymi niektórych religii. Dostrzec go można obecnie na tle takich zagadnień, jak aborcja (traktowana w niektórych systemach prawnych na zasadach identycznych do innych świadczeń medycznych), medycznie wspomagana prokreacja, zagadnienia końca życia (np. eutanazja), genetyka, transplantacje etc. Aby obniżyć napięcia społeczne związane z tymi kwestiami zagadnienia medyczne są przedmiotem wielu regulacji prawnych na poziomie konstytucyjnym i ustawowym. Mają one przede wszystkim regulować powstające na tym tle potencjalne konflikty. Z kolei sprzeczność niektórych świadczeń medycznych ze światopoglądem poszczególnych przedstawicieli zawodów medycznych ma rozstrzygać instytucja klauzuli sumienia.
Problematyka medycyny w kontekście wolności religijnej łączy się zarówno z kwestią respektowania wolności religijnej osób wykonujących zawody medyczne (np. lekarzy czy pielęgniarek), zwłaszcza możliwości korzystania przez nie z klauzuli sumienia w sytuacji konieczności udzielenia świadczeń zdrowotnych niemożliwych do pogodzenia z ich przekonaniami religijnymi, jak i z respektowaniem wolności religijnej pacjentów, zwłaszcza możliwości odmowy korzystania przez nich ze świadczeń zdrowotnych niezgodnych z wyznawanymi przez nich poglądami religijnymi.
Do pierwszej z tych kwestii odnosi się rezolucja nr 1763 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 7 października 2010 r. w sprawie prawa do sprzeciwu sumienia w ramach legalnej opieki medycznej [4]. Dokument ten nie jest prawnie wiążący, jednakże wyraźnie wskazuje w punkcie 1., że: Żadna osoba, szpital ani instytucja nie może być przymuszona, pociągana do odpowiedzialności ani w żaden sposób dyskryminowana z powodu odmowy przeprowadzenia, udzielenia, asystowania lub podporządkowania się wykonaniu aborcji, spowodowania poronienia lub przeprowadzenia eutanazji albo jakiegokolwiek innego czynu, który mógłby spowodować śmierć ludzkiego embrionu lub płodu z jakiejkolwiek przyczyny. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy podkreśliło przy tym potrzebę potwierdzenia w ustawodawstwie zwykłym państw członkowskich prawa do sprzeciwu sumienia przedstawicieli zawodów medycznych. W punkcie 4. tej rezolucji Zgromadzenie Parlamentarne zachęca również państwa członkowskie do opracowania wyczerpujących i przejrzystych rozwiązań definiujących i regulujących prawo do sprzeciwu sumienia w odniesieniu do zdrowia i świadczeń medycznych, które będą szanować dostęp do legalnych procedur medycznych.
W prawie polskim kwestię tę reguluje obecnie art. 39 wspomnianej powyżej ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, który wskazuje, że: Lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30, z tym że ma obowiązek odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący zawód na podstawie stosunku pracy albo w ramach służby ma także obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego. Lekarz zobowiązany jest jednak do udzielenia pomocy lekarskiej, choćby było to niezgodne z jego sumieniem, w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia pacjenta (art. 30 tej ustawy). Brzmienie obu tych przepisów jest konsekwencją wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r., K 12/14 (Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy – Seria A 2015, nr 9, poz. 143), w którym uznano poprzednio obowiązujące brzmienie art. 39 zdanie pierwsze w związku z art. 30 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty za częściowo niezgodne z zasadą prawidłowej legislacji wywodzoną z art. 2 Konstytucji RP i art. 53 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP (w zakresie, w jakim nakładało ono na lekarza obowiązek wykonania niezgodnego z jego sumieniem świadczenia zdrowotnego w innych przypadkach niecierpiących zwłoki), a także częściowo niezgodny z art. 53 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP (w zakresie, w jakim nakładało ono na lekarza powstrzymującego się od wykonania świadczenia zdrowotnego niezgodnego z jego sumieniem obowiązek wskazania realnych możliwości uzyskania takiego świadczenia u innego lekarza lub w innym podmiocie leczniczym).
Trybunał uznał, że w świetle art. 53 ust. 1 Konstytucji oraz aktów prawa międzynarodowego, prawo do sprzeciwu sumienia powinno być uznane za prawo pierwotne względem jego ograniczeń. Regulacje odnoszące się do sprzeciwu sumienia nie kreują więc przywileju dla przedstawicieli zawodów medycznych, gdyż wolność sumienia każdego człowieka jest kategorią pierwotną, którą prawo konstytucyjne oraz regulacje międzynarodowe jedynie poręczają. Wolność sumienia – w tym ten jej element, którym jest sprzeciw sumienia – musi być respektowana niezależnie od tego, czy istnieją przepisy ustawowe ją potwierdzające. Ustawodawca nie może więc dowolnie kształtować albo znosić tego „przywileju”, lecz musi respektować konstytucyjne warunki ustanawiania ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela. Trybunał uznał więc, że w świetle hierarchii wartości konstytucyjnych trudno jest uznać, aby inne prawa pacjenta (niezwiązane z jego życiem i zdrowiem), mogłyby mieć pierwszeństwo przed wartością, jaką jest w demokratycznym państwie prawnym wolność sumienia, wywodzona wprost z godności człowieka. Trybunał uznał też, że konstytucyjna gwarancja wolności sumienia chroni jednostkę nie tylko przed przymusem podjęcia bezpośredniego zamachu na chronione dobro, lecz także przed takim postępowaniem niezgodnym z sumieniem jednostki, które pośrednio prowadzi do nieakceptowalnego etycznie skutku (wskazania realnych możliwości uzyskania takiego świadczenia u innego lekarza), w szczególności przed przymusem współdziałania w osiąganiu celu niegodziwego.
Trybunał stwierdził jednak, że z art. 65 ust. 1 Konstytucji nie można wyprowadzić obowiązku państwa zagwarantowania pracy w warunkach wolności od konfliktów sumienia. Z przepisu tego nie wynika prawo do wykonywania zawodu w sposób wolny od konieczności podejmowania trudnych wyborów, związanych z różnego rodzaju odpowiedzialnością. Zwłaszcza osoby wykonujące zawody medyczne w razie wystąpienia sytuacji konfliktu wartości muszą podejmować decyzje, a także ponosić ich konsekwencje prawne i ekonomiczne.
Wykonywanie świadczeń medycznych musi również uwzględniać religijność obywateli, tak aby nie byli oni zmuszani do otrzymywania tych z nich, które są niezgodne z ich przekonaniami religijnymi. Jako najbardziej charakterystyczne przykłady można podać zakaz transfuzji krwi przyjmowany przez Świadków Jehowy, sprzeciw katolików wobec dokonywania aborcji czy eutanazji, czy ograniczone możliwości dokonywania przeszczepów w religii żydowskiej. Generalną zasadą jest na tle porównawczym uznanie, że pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielanie mu określonych świadczeń medycznych, co w sposób oczywisty zakłada istnienie prawa do odmowy udzielenia takiej zgody. Przeprowadzenie badania lub udzielenie innych świadczeń medycznych pacjentowi pomimo braku zgody albo wobec zgłoszenia sprzeciwu należą do rzadkości i dotyczą przede wszystkim sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia pacjenta lub przypadków, kiedy brak zgody lub wyraźny sprzeciw wyrażany jest przez przedstawicieli ustawowych osoby małoletniej. Jednocześnie dopuszcza się składanie przez pacjentów tzw. oświadczeń pro futuro, a więc oświadczeń, w których wskazują oni, jakie świadczenia medyczne nie powinny być im udzielane w przypadku utraty przez nich przytomności, a więc niemożliwości samodzielnego wyrażenia sprzeciwu. W prawie polskim w postanowieniu Sądu Najwyższego z 27 października 2005 r., III CK 155/05 (Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2006, nr 7–8, poz. 137) przyjęto, że: Oświadczenie pacjenta wyrażone na wypadek utraty przytomności, określające wolę dotyczącą postępowania lekarza w stosunku do niego w sytuacjach leczniczych, które mogą zaistnieć, jest dla lekarza – jeżeli zostało złożone w sposób wyraźny i jednoznaczny – wiążące. Orzeczenie to zostało wydane na kanwie stanu faktycznego, w którym takie oświadczenie – brak zgodny na żadną formę transfuzji krwi bez względu na okoliczności – złożyła pacjentka będąca Świadkiem Jehowy.
Z kwestią wolności religijnej związana jest także problematyka udzielania pacjentom obowiązkowych świadczeń medycznych oraz zabiegów ratujących życie. Kwestie te wiążą się również z przyjmowanym w danym systemie prawnym zakresem autonomii pacjenta. Obowiązkowe świadczenia medyczne (np. szczepienia lub leki) mogą pozostawać w konflikcie z wyrażanymi przez daną jednostkę poglądami religijnymi (np. co do ich wytwarzania z płodów poddanych aborcji). W takich przypadkach jednostka może zostać przymuszona na drodze administracyjnej do przyjęcia określonego szczepienia lub leku (por. zwłaszcza przepisy rozdziału 4 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1845 ze zm. w związku z przepisami ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, tekst jedn. Dz.U. z 2020 r., poz. 1427, ze zm.). Może ponosić również odpowiedzialność karnoprawną (por. art. 115 § 1 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń, tekst jedn. Dz.U. z 2021 r., poz. 2008, ze zm.). W przypadku obowiązkowych świadczeń medycznych u dzieci poniżej osiemnastego roku życia, ze względu na odpowiedzialność za nie spoczywającą na rodzicach lub opiekunie prawnym sprawujących nad nimi pieczę, także oni mogą być przymuszeni na drodze administracyjnoprawnej do udzielenia ich dziecku takiego świadczenia (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 25 kwietnia 2018 r., II OSK 2434/17; zob. też art. 115 § 2 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń). W niektórych systemach prawnych dopuszcza się jednak powołanie przez pacjenta na tzw. wyjątki religijne, umożliwiające uchylenie się od obowiązkowego leczenia lub przyjęcia leku. Z brakiem szczepienia lub przyjęcia leku może być jednak skorelowana niemożliwość uczestnictwa z imprezach masowych, w tym zgromadzeniach religijnych.
Jednocześnie – uwzględniając autonomię pacjenta – na wielu płaszczyznach wprowadza się rozwiązania umożliwiające uwzględnianie jego poglądów religijnych także w innym zakresie niż odmowa zgody lub sprzeciw na udzielanie mu świadczeń medycznych. Przykładowo – mimo wielu wciąż trwających sporów – w naukach medycznych jako kryterium umożliwiające stwierdzenie śmierci człowieka przyjmuje się tzw. kryterium śmierci pnia mózgu. Zgodnie z „Międzynarodowymi wytycznymi dla stwierdzania śmierci” (International Guidelines for the Determination ot Death) [5] za „operacyjną definicję śmierci” przyjmuje się trwałą utratę świadomości i wszystkich funkcji mózgu, w wyniku trwałego zaprzestania krążenia lub katastrofalnego uszkodzenia mózgu. Kryterium śmierci całego mózgu zostało też faktycznie przyjęte przez Papieską Akademię Nauk w Deklaracji o sztucznym przedłużaniu życia i dokładnym ustaleniu momentu śmierci z 21 października 1985 r., która uznała, że osobę uważa się za zmarłą, kiedy utraciła w sposób nieodwracalny wszelką zdolność integrowania i koordynowania funkcji fizycznych i umysłowych ciała. Aprobatę dla przyjęcia kryteriów śmierci mózgowej potwierdził również papież Jan Paweł II w przemówieniu, które wygłosił 29 sierpnia 2000 r. do uczestników Kongresu Światowego Towarzystwa Transplantologicznego w Rzymie [6]. Jednocześnie jednak w kilku stanach USA (np. stanach New York i New Jersey) z powodu protestów ortodoksyjnych Żydów od lat 90. XX w. obowiązują klauzule, które nakazują brać pod uwagę wynikający z motywów religijnych lub moralnych sprzeciw pacjentów wobec narzucania im wyboru standardów określających ich śmierć. Oznacza to, że jeśli pacjent nie uznaje śmierci mózgowej za śmierć człowieka, nie można wobec niego stwierdzać śmierci na bazie kryteriów neurologicznych i nie jest możliwe odłączenie go od urządzeń podtrzymujących życie. Powody przyjęcia takiego rozwiązania są związane z tradycją religijną judaizmu, w którym śmierć rozpoznawana jest po bezruchu, ustaniu pracy serca i braku oddechu. Niezbędnym warunkiem uznania śmierci człowieka jest przy tym koniunkcja wszystkich trzech objawów. Podobna sytuacja istnieje w Japonii, gdyż na podstawie ustawy z 1997 r. o transplantacji organów kryterium śmierci mózgu może być zastosowane jedynie do tych pacjentów, którzy wyrazili zgodę na pobranie od nich organów po śmierci. W pozostałych wypadkach stwierdzenie śmierci następuje na podstawie kryteriów krążeniowo-oddechowych. Ze względów religijnych możliwe jest więc pozostawienie pacjentowi możliwości wyboru określonej definicji „tego, kiedy umiera”, a wyrażane poglądy religijne mogą mieć wpływ na diagnozowanie śmierci u tych pacjentów, którzy się na dane kryteria śmierci nie zgadzają.
Art. 53 ust. 2 Konstytucji wskazuje, że wolność religii obejmuje prawo jednostek do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się one znajdują. Również ustawa z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r., poz. 1153 ze zm.) wskazuje, że pacjentowi przysługuje prawo do posiadania i korzystania z przedmiotów potrzebnych do uprawiania kultu i praktyk religijnych (art. 4 ust. 1 pkt 2 tej ustawy), a także może on, zgodnie z zasadami swojego wyznania, uczestniczyć w czynnościach i obrzędach religijnych oraz wypełniać obowiązki religijne i obchodzić święta religijne (art. 2 pkt 2 tej ustawy). Gwarancje prawa do opieki duszpasterskiej zawarte są również w niektórych aktach prawnych, określających status poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych w państwie polskim (por. np. art. 27 ust. 1 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Rzeczypospolitej Polskiej, tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 1726; art. 22 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, tekst jedn. Dz.U. z 2015 r., poz. 43, czy art. 19 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej, tekst jedn. Dz.U. z 2015 r., poz. 169), oraz w Konkordacie zawartym między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisanym w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r., nr 51, poz. 318), zgodnie z którego art. 17 Rzeczpospolita Polska zapewnia warunki do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych osobom przebywającym w zakładach opieki zdrowotnej (ust. 1), co obejmuje w szczególności zapewnienie im możliwości uczestniczenia we Mszy św. w niedziele i święta oraz w katechizacji i rekolekcjach, a także korzystania z indywidualnych posług religijnych w zgodzie z celami pobytu tych osób w zakładach opieki zdrowotnej (ust. 2). Realizacją tych regulacji w odniesieniu do ustawodawstwa zwykłego jest w prawie polskim regulacja rozdziału 10 wskazanej powyżej ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Jej art. 36–38 statuują prawo pacjenta przebywającego w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą (w postaci stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych) do opieki duszpasterskiej (obciążając kosztami realizacji tego prawa podmiot leczniczy). Jednocześnie art. 37 ustawy wskazuje, że w sytuacji pogorszenia się stanu zdrowia lub zagrożenia życia pacjenta podmiot leczniczy jest zobowiązany umożliwić pacjentowi kontakt z duchownym jego wyznania. W wypadku naruszenia takiego prawa pacjentowi może być przyznane zadośćuczynienie na podstawie (por. art. 4 ust. 1 wskazanej ustawy). Prawo do opieki duszpasterskiej przewidziane jest również przez unormowania deontologicznie odnoszące się do poszczególnych zawodów medycznych (przykładowo artykuł 19 zd. 1 KEL stanowi, że chory w trakcie leczenia ma prawo do kontaktów z duchownym). Szczególnym obszarem działalności opieki duszpasterskiej są szpitale psychiatryczne. Poszczególne kościoły i związki wyznaniowe starają się zarazem ulepszać proces przygotowania duchownych do takiej posługi przez organizację odpowiednich szkoleń lub kursów.
W orzecznictwie polskim przedmiotem kontrowersji jest sprawowanie opieki duszpasterskiej nad osobami nieprzytomnymi lub niezdolnymi do komunikacji z otoczeniem. W wyroku Sądu Najwyższego z 20 marca 2013 r., II CSK 1/13 (Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna – Zbiór Dodatkowy 2014, nr 4, poz. 69), stwierdzono, że pacjentowi będącemu ateistą udzielono sakramentu namaszczenia chorych, gdy był w stanie śpiączki farmakologicznej, i wskazano, że osoba niewierząca może oczekiwać, że nie będzie poddawana praktykom religijnym wbrew swojej woli, czy też zmuszana do udziału w nich, oraz zaznaczył, że poddanie człowieka nieakceptowanym przez niego praktykom może być naruszeniem jego dóbr osobistych. Konsekwencją wyroku jest uznanie, że podmiot leczniczy w zakresie, który jest konieczny dla dopełnienia obowiązków nałożonych na niego, może gromadzić dane na temat światopoglądu, w tym wyznania pacjentów (np. w momencie przyjęcia ich do danego podmiotu udzielać im informacji, czy życzą sobie posługi kapelana odpowiedniego do wyznawanej przez nich religii). Kwestia ta jest o tyle istotna, że w praktyce można spotkać również przypadki dochodzenia zadośćuczynienia przez członków rodziny zmarłego pacjenta w sytuacji, gdy zaniechano mu udzielenia sakramentu namaszczenia chorych, mimo iż znajdował się w stanie nieprzytomności i zagrożenia życia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 17 października 2012 r., I ACa 420/12 – w wyroku tym oddalono jednak takie roszczenia, wskazując, że ani sam pacjent przed utratą świadomości, ani osoby mu najbliższe nie zainicjowały same wizyty duszpasterza, a personel medyczny nie powinien wnikać „tak głęboko w sferę prywatną” pacjenta lub członków jego rodziny, aby pytać ich o wyznanie).
Rozwój medycyny, a wraz z nią m.in. technik transplantacji, wspomaganej prokreacji oraz podtrzymywania życia, prowadzi do zwiększenia liczby przypadków, w których mogą powstawać konflikty między medycyną a religią wyznawaną przez poszczególnych członków społeczeństwa. Pluralizm religijny sprawia, że wiele czynności medycznych może pozostawać w sprzeczności z poglądami wyznawanymi przez określoną grupę religijną. Wielokrotnie pojawiają się też wątpliwości odnośnie do tego, czy określona metoda leczenia (np. oparta na lekach produkowanych z wykorzystaniem linii komórkowych ludzkich płodów uzyskanych w wyniku aborcji) spełnia wymogi etyczne lub religijne oraz prowadzi do rzeczywistej ochrony osoby ludzkiej. Przedstawiciele religii w imię dobra wspólnego mogą dążyć do ustawowego wykluczenia udzielania tego typu świadczeń w danym kraju.
Rozwój technologii w dziedzinie medycyny wywołuje dużo nowych problemów etyczno-prawnych wymagających ingerencji legislacyjnej. W wielu systemach prawnych przyjmuje się, że rozwiązania ustawodawcze powinny być poprzedzone przygotowaniem raportów informujących społeczeństwo o naturze pojawiających się problemów oraz o ich możliwych konsekwencjach prawnych i społecznych. Opracowanie takich raportów powierza się specjalnym grupom eksperckim, złożonym z przedstawicieli różnych specjalności i profesji (prawa, medycyny, etyki, teologii). Również Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny – Konwencja o prawach człowieka i biomedycynie przyjęta przez Komitet Ministrów Rady Europy w dniu 19 listopada 1996 r. (określana jako „Europejska Konwencja Bioetyczna” lub „Konwencja z Oviedo”) sugeruje powoływanie takich grup ekspertów, gdyż gwarantuje to istnienie rzeczywistej dyskusji oraz potencjalne uwzględnienie w niej argumentów o charakterze religijnym.
W celu rozwiązywania różnorodnych konfliktów między medycyną a religią oraz etyką wspomniane wcześniej grupy ekspertów lub komisje bioetyczne tworzy się także przy uniwersytetach lub klinikach badawczych. Poszczególni przedstawiciele religii dążą również do powoływania własnych komisji bioetycznych w tym celu, aby zwracać uwagę na kwestie religijne i moralne związane z daną działalnością leczniczą (np. eksperymentów badawczych, zwłaszcza jeżeli miałyby dotyczyć one dzieci, kobiet w ciąży lub osób częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnionych).
Ze względu na znaczenie społeczne i kontrowersyjność niektórych kwestii dostrzec można w perspektywie porównawczej tendencję do regulowania niektórych kwestii związanych z medycyną nie tylko na płaszczyźnie ustawowej, lecz także na płaszczyźnie konstytucyjnej. Przykładowo art. 39 Konstytucji wskazuje, że: nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody. Kwestie medyczne mogą być również w powiązaniu z przesłanką ochrony zdrowia publicznego (art. 31 ust. 3 Konstytucji) jedną z podstaw ograniczenia praw i wolności konstytucyjnych obywatela, gdy jest to konieczne w demokratycznym państwie prawa, a także – w powiązaniu z przesłanką zdrowia (por. art. 53 ust. 5 Konstytucji) – jedną z podstaw do ustawowego ograniczania wolności uzewnętrzniania religii. Także art. 9 ust. 2 EKPC również przewiduje możliwość ograniczenia wolności uzewnętrzniania wyznania lub przekonań między innymi ze względu na konieczność ochrony zdrowia, co powinno być powiązane z kwestiami o charakterze medycznym. Sprawowanie obrzędów religijnych może być więc ograniczone ze względu na konieczność ochrony zdrowia, np. w okresie epidemii. Na podstawie art. 68 ust. 4 Konstytucji władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych, co umożliwia im – przy zastosowaniu przepisów ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1845 ze zm.) – na ograniczenie uzewnętrzniania poglądów religijnych przez niektóre podmioty (np. zakazując im wstępu do miejsc sprawowania kultu). Wyznawcy religii mogą więc doznawać ograniczeń wolności religijnej, w tym również prawa do pochówku zgodnie ze wskazaniami danej religii (np. palenia zwłok w Indiach) ze względu na istotne wskazania medyczne.
[1] Wielki słownik języka polskiego – hasło: medycyna, https://wsjp.pl/haslo/podglad/2955/medycyna/4054525/nauka (data dostępu: 30.12.2022).
[2] https://www.oecd.org/science/inno/38235147.pdf (data dostępu: 30.12.2022).
[3] https://www.who.int/health-topics/traditional-complementary-and-integrative-medicine#tab=tab_1 (data dostępu: 30.12.2022).
[4] https://nil.org.pl/uploaded_files/art_1585656790_rezolucja-rady-europy-prawo-do-klauzuli-sumienia-w-ramach-legalnej-opieki-medycznej.pdf (data dostępu: 30.12.2022).
[5] Opublikowane w „Intensive Care Medicine” 2014, t. 40, nr 6, s. 788–797.
[6] Opublikowane w „L’Osservatore Romano” 2000, nr 11–12, s. 37–39.
Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia – Porozumienie zawarte przez Rządy reprezentowane na Międzynarodowej Konferencji Zdrowia i Protokół dotyczący Międzynarodowego Urzędu Higieny Publicznej, podpisane w Nowym Jorku dnia 22 lipca 1946 r. (Dz.U. z 1948 r., nr 61, poz. 477).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483 ze zm.).
Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. z 1993 r., nr 17, poz. 78 ze zm.).
Konkordat zawarty między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r., nr 51, poz. 318).
Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny – Konwencja o prawach człowieka i biomedycynie (przyjęta przez Komitet Ministrów Rady Europy w dniu 19 listopada 1996 r.).
Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r., poz. 790 ze zm.).
Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r., poz. 2134 ze zm.).
Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r., poz. 849 ze zm.).
Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r., poz. 1845 ze zm.).
Ustawa z dnia 20 maja 2010 r. o wyrobach medycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r., poz. 211 ze zm.).
Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r., poz. 711 ze zm.).
Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r., 479 ze zm.).
Ustawa z dnia 15 września 2015 r. o zdrowiu publicznym (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r., poz. 1956 ze zm.).
Wyrok Sądu Najwyższego Stanu New Jersey z dnia 31 marca 1976 r., In re Quinlan.
Wyrok Sądu Najwyższego Kalifornii z dnia 9 lipca 1990, Moore v. Regents of the University of California.
Orzeczenie TK z dnia 15 stycznia 1991 r., U. 8/90, OTK 1991, nr 1, poz. 8.
Wyrok II Senatu Federalnego Trybunału Konstytucyjnego RFN z dnia 28 maja 1993 r., 2 BvF 2/90, 4/92 i 5/92.
Orzeczenie TK z dnia 28 maja 1997 r., K 26/96 (Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy 1997, nr 2, poz. 19).
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2005 r., III CK 155/05 (Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2006, nr 7–8, poz. 137).
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 17 października 2012 r., I ACa 420/12.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2013 r., II CSK 1/13 (Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna – Zbiór Dodatkowy 2014, nr 4, poz. 69).
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 października 2015 r., K 12/14 (Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy – Seria A 2015, nr 9, poz. 143).
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 25 kwietnia 2018 r., II OSK 2434/17.
Bagińska E. (red.), System prawa medycznego. Tom 5. Odpowiedzialność prywatnoprawna, Warszawa 2021.
Borysiak W., Bosek L., The Determination of Death under Polish Law in Comparative, Historical and Medical Perspective, „European Journal of Health Law” 2021, nr 1.
Bosek L., Gwarancje godności ludzkiej i ich wpływ na polskie prawo cywilne, Warszawa 2012.
Bosek L. (red.), Medical law, Warszawa 2019.
Bosek L., Wnukiewicz-Kozłowska A. (red.), System prawa medycznego. Tom 2. Szczególne świadczenia zdrowotne, Warszawa 2018.
Bosek L. (red.), Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz, Warszawa 2020.
Bosek L. (red.), Ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Komentarz, Warszawa 2021.
Glanowski G., Umowa o świadczenie zdrowotne, Warszawa 2019.
Herring J., Medical Law and Ethics, Oxford 2020.
Hołub G., Duchliński P. (red.), Człowiek na granicy istnienia. Dyskusje o śmierci mózgowej i innych aspektach umierania, Kraków 2017.
Honsell H. (red.), Handbuch des Arztrechts, Zürich 1994.
Janiszewska B., Zgoda na udzielenie świadczenia zdrowotnego. Ujęcie wewnątrzsystemowe. Warszawa 2013.
Kubiak R., Prawo medyczne, Warszawa 2021.
Kubiak R., Kubicki L. (red.), System Prawa Medycznego. Tom I. Pojęcie, źródła i zakres prawa medycznego, Warszawa 2018.
Karkowska D., Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz, Warszawa 2016.
Laing J., McHale J., Principles of Medical Law, Oxford 2017.
Lang W. (red.), Prawne problemy ludzkiej prokreacji, Toruń 2002.
Laude A., Mathieu B., Tabureau D., Droit de la santé, Paris 2012.
Nesterowicz M., Prawo medyczne, Toruń 2019.
Nesterowicz M., Prawo medyczne. Komentarze i glosy do orzeczeń sądowych, Warszawa 2017.
Nesterowicz M. (red.), Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz, Warszawa 2009.
Norkowski J.M., Medycyna na krawędzi. Ewolucja definicji śmierci człowieka w kontekście transplantacji narządów, Radom 2011.
Poklewski-Koziełł K., Oświadczenia woli pro futuro pacjenta jako instytucja prawna, „Państwo i Prawo” 2000, z. 3.
Resch R., Wallner F. (red.), Handbuch Medizinrecht, Wien 2015.
Safjan M., Prawo i medycyna. Ochrona praw jednostki a dylematy współczesnej medycyny, Warszawa 1998.
Safjan M., Prawo wobec ingerencji w naturę ludzkiej prokreacji, Warszawa 1990.
Safjan M. (red.), Prawo wobec medycyny i biotechnologii. Zbiór orzeczeń z komentarzami, Warszawa 2011.
Safjan M., Bosek L. (red.), Konstytucja RP. Tom I. Komentarz – art. 1–86, Warszawa 2016.
Safjan M., Bosek L. (red.), System prawa medycznego. Tom 1. Instytucje prawa medycznego, Warszawa 2018.
Spickhoff A. (red.), Medizinrecht, München 2018.
Sośniak M., Cywilna odpowiedzialność lekarza, Warszawa 1989.
Stellamor K., Steiner J.W., Handbuch des österreichischen Arztrechts. Arzt – Recht – Ethik. Band I: Arzt und Recht, Wien 1999.
Syska M., Medyczne oświadczenia pro futuro na tle prawnoporównawczym, Warszawa 2013.
Świderska M., Zgoda pacjenta na zabieg medyczny, Toruń 2007.
Zielińska E. (red.), Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, Warszawa 2014.
Zobacz także (powiązane hasła)
klauzula sumienia, zdrowie publiczne
Deklaracja Genewska Światowego Stowarzyszenia Lekarzy – WMA: https://nil.org.pl/dzialalnosc/osrodki/osrodek-bioetyki/etyka-medyczna/491-deklaracja-genewska-swiatowego-stowarzyszenia-lekarzy-wma (data dostępu: 30.12.2022).
Kodeks Etyki Lekarskiej: https://nil.org.pl/dokumenty/kodeks-etyki-lekarskiej (data dostępu: 30.12.2022).
Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny – Konwencja o prawach człowieka i biomedycynie: https://www.coe.int/t/dg3/healthbioethic/texts_and_documents/ETS164Polish.pdf (data dostępu: 30.12.2022).
Odwoławcza Komisja Bioetyczna: https://www.gov.pl/web/zdrowie/komisje-bioetyczne (data dostępu: 30.12.2022).
Prawo do klauzuli sumienia w ramach legalnej opieki medycznej: https://nil.org.pl/uploaded_files/art_1585656790_rezolucja-rady-europy-prawo-do-klauzuli-sumienia-w-ramach-legalnej-opieki-medycznej.pdf (data dostępu: 30.12.2022).
World Health Organization: https://www.who.int (data dostępu: 30.12.2022).
Dr Witold Borysiak – doktor nauk prawnych, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości. Dwukrotny stypendysta Fundacji na rzecz Nauki Polskiej oraz laureat stypendium Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego dla wybitnych młodych naukowców. Odbył staże badawcze w wielu zagranicznych ośrodkach naukowych, m.in. w ramach stypendium SCIEX na Uniwersytecie w Genewie, w Szwajcarskim Instytucie Prawa Porównawczego w Lozannie, w Instytucie Maxa-Plancka Zagranicznego i Międzynarodowego Prawa Prywatnego w Hamburgu oraz w Instytucie Europejskiego Prawa Deliktów w Wiedniu. Autor wielu publikacji z zakresu prawa prywatnego i medycznego, m.in. współautor Systemu prawa prywatnego oraz Systemu prawa medycznego, komentarzy do Kodeksu cywilnego, Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Konstytucji.
