Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Prawo do uzewnętrzniania i praktykowania przekonań religijnych mieści się w pojęciu wolności religijnej i wiąże się z działalnością kościołów i związków wyznaniowych jako instytucji skupiających swoich wyznawców w drodze do realizacji postawionych celów. Obecność tych podmiotów prawa posiada ze swej natury wymiar społeczny i jest regulowana przez prawo państwowe. W haśle przedstawione zostały rys historyczny i podstawowe zasady prawa regulujące ich działalność. Działalność kościołów i związków wyznaniowych może prowadzić do sytuacji konfliktowych i tu wskazano rozwiązania, jakie przyjmuje się w orzecznictwie.
Prawo do wolności religijnej zapewnia istnienie oraz działalność kościołów i związków wyznaniowych w danym kraju. W swoim wymiarze zewnętrznym prawo to obejmuje normy prawne zezwalające na praktykowanie i uzewnętrznianie przekonań. Współczesne państwa demokratyczne posiadają normy prawne prawa wyznaniowego, czym gwarantują wolność wyznawania religii i innych światopoglądów. Kościoły i związki wyznaniowe posiadają swój status i osobowość prawną, co pozwala im na swobodne realizowanie swojej misji. Podstawą działania kościołów i związków wyznaniowych są szczegółowe uregulowania prawne stworzone niejednokrotnie w ramach wzajemnych porozumień. Obecność i działalność kościołów i związków wyznaniowych w państwie może podlegać pewnym ograniczeniom i może również prowadzić do sytuacji konfliktowych. Konflikty są niejednokrotnie elementem dyskusji publicznej i stają się przedmiotem orzecznictwa sądów krajowych i międzynarodowych.
Kościół; związek wyznaniowy; państwo; rozdział państwa od kościoła, konstytucja, konkordat
W tematyce wolności religijnej, a ściślej – w dziale prawa wyznaniowego – znajdujemy obszar poświęcony kościołom i związkom wyznaniowym. Prawo wyznaniowe przedstawia normy związane z wolnością sumienia i religii poszczególnych ludzi oraz odnoszące się do statusu grup religijnych. Ilustruje ono relacje pomiędzy kościołami i związkami wyznaniowymi a państwem. Kościół jest wspólnotą ludzi wierzących, którzy pochodzą ze wszystkich narodów świata i łączy ich wspólna wiara w jednego Boga, a co za tym idzie – wyznawanie tej wiary. Kościół w teologii chrześcijańskiej widziany jest jako wspólnota założona przez Jezusa Chrystusa i nazwana ludem Bożym. Natomiast związki wyznaniowe definiowane są jako wspólnoty religijne zakładane w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, posiadające własny ustrój, doktrynę i obrzędy kultowe; związek wyznaniowy może uzyskać wpis do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, który jednak nie jest konieczny dla działalności związku wyznaniowego. Ogólnie rzecz biorąc, pojęcie kościoła odnosi się zawsze do Kościoła katolickiego lub/i kościołów chrześcijańskich (kościoły wywodzące się z tradycji protestanckiej, Kościół prawosławny), natomiast pojęcie związków wyznaniowych jest szersze i obejmuje obok związków wyznaniowych chrześcijańskich także niechrześcijańskie (żydowskie, islamskie, hinduistyczne, buddystyczne i inne). Działalność kościołów i związków wyznaniowych musi opierać się na unormowanej odrębnym aktem normatywnym sytuacji prawnej w stosunku do państwa. Kościół katolicki reguluje swoją pozycję prawną na drodze zawarcia Konkordatu, inne kościoły na podstawie ustaw wydanych przez państwo przyznających osobowość prawną tym podmiotom. Inny porządek prawny przewidziany jest dla związków wyznaniowych. Polega on na wpisaniu – po wypełnieniu warunków – do rejestru kościołów i związków wyznaniowych prowadzonego przez odpowiedniego ministra. Zgodnie z art. 30 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. z 2017 r., poz. 1153). Prawo wniesienia wyżej wymienionego wniosku przysługuje co najmniej 100 obywatelom polskim posiadającym pełną zdolność do czynności prawnych, zwanych dalej „wnioskodawcami”. Wniosek powinien zawierać: 1. listę zawierającą ich notarialnie poświadczone podpisy potwierdzające treść wniosku i deklaracji o utworzeniu kościoła lub innego związku wyznaniowego, imię i nazwisko, datę urodzenia, miejsce zamieszkania, rodzaj, serię i numer dokumentu tożsamości oraz numer PESEL każdego z wnioskodawców; 2. informację o dotychczasowych formach życia religijnego i metodach działania kościoła lub innego związku wyznaniowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 3. informację o podstawowych celach, źródłach i zasadach doktrynalnych, obrzędach religijnych; 4. adres siedziby kościoła lub innego związku wyznaniowego oraz dane osób wchodzących do kierowniczych organów wykonawczych: imiona i nazwisko, datę urodzenia, adres zamieszkania, nazwę, serię i numer dokumentu tożsamości, nr PESEL oraz 5. statut.
Przepisy odnośnie nadania osobowości prawnej kościołom i związkom wyznaniowym, a także ich relacje względem państwa różnią się w wielu krajach europejskich. Określają je konstytucje poszczególnych państw lub inne akty prawne. Generalnie w Europie wszystkie państwa uznają równość kościołów i związków wyznaniowych wobec prawa oraz mają wypracowane zasady współpracy, lecz znajdujemy i takie państwa, które dają miejsce uprzywilejowane jednemu kościołowi (np. Grecja lub Wielka Brytania) lub zupełnie separują się od kościołów i związków wyznaniowych (np. Francja).
Unia Europejska w Klauzuli kościelnej do traktatu amsterdamskiego zobowiązała się do przestrzegania i nienaruszania statusu, jakim cieszą się kościoły i związki wyznaniowe w państwach członkowskich zgodnie z przepisami prawa. Unia Europejska obok kościołów i związków wyznaniowych w takiej samej mierze przestrzega statusu organizacji o charakterze filozoficznym i bezwyznaniowym.
Aspekt historyczny relacji pomiędzy kościołami i związkami wyznaniowymi sięga czasów starożytności. W tradycji przedchrześcijańskiej jest nieobecny, gdyż panował wówczas monizm pogański, w którym utożsamiano władzę religijną i polityczną, a monarcha był jednocześnie głową państwa oraz przywódcą i najwyższym kapłanem religijnym. Dopiero pojawienie się chrześcijan, którzy odmówili oddawania czci cesarzom i bogom rzymskim, zmieniło sposób widzenia rzeczywistości, wprowadzając w ten sposób dualizm chrześcijański. Chrześcijanie deklarowali posłuszeństwo cesarzowi w sprawach doczesnych, a odmawiali tego w sprawach religijnych. Dopiero w 313 roku edykt mediolański zagwarantował chrześcijanom swobodę wyznawania kultu. Od tego momentu można mówić o wolności religijnej. W jak trudnych okolicznościach formowały się relacje pomiędzy Kościołem a cesarzem, pokazują nam zjawiska cezaropapizmu (cesarz usiłował rościć sobie pretensje do posiadania władzy w Kościele) oraz teokracji papieskiej (gdzie miała miejsce supremacja władzy papieskiej nad władzą cesarską). W XIV wieku, wraz z pojawieniem się nowych idei filozoficznych i na skutek doniosłych wydarzeń politycznych, upadło Cesarstwo Rzymskie i powstało wiele suwerennych państw, które wypracowują różne modele relacji pomiędzy państwem a Kościołem i związkami wyznaniowymi. Zmiany te są o tyle istotne, że w XVI wieku miała miejsce Reformacja, która doprowadziła do powiązania spraw wiary z racjami politycznymi, wywołując wiele wojen i prześladowań religijnych, a w konsekwencji do powstania kościołów protestanckich. Od tej pory idea wolności religijnej była już inaczej postrzegana i każdy władca miał prawo decydować o wierze swoich poddanych. Tak kształtujące się relacje pomiędzy Kościołem a państwem w Europie zbiegły się z powstaniem w 1787 roku zapisów w Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i Pierwszej Poprawki do Konstytucji w 1789 roku, która określała, że nikt nie może zabronić swobodnego praktykowania religii, oraz gwarantowała, że obejmowanie urzędów państwowych nie może być uzależnione od wyznania wiary. W tym samym czasie w Europie miała miejsce rewolucja francuska. Towarzyszyło jej podpisanie w 1789 roku Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, która gwarantowała wolność religijną dla każdego obywatela. Po burzliwym okresie prześladowań katolików dokonano poprzez różne akty prawne (m.in. Konstytucję cywilną kleru z roku 1790) zmian w relacjach pomiędzy państwem i Kościołem. Akty prawne rewolucji wpłynęły w zasadniczy sposób na ukształtowanie się modeli relacji pomiędzy państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi w Europie – i nie tylko, co potwierdziły powstające w XIX wieku ideologie liberalne i socjalistyczne. Wojny XX wieku doprowadziły do przekonania, że ochrona praw człowieka, w tym prawa do wolności religijnej, jest podstawowym zadaniem społeczeństw. Ten obowiązek wzięły na siebie powstające kolejno organizacje międzynarodowe: Liga Narodów, ONZ, Rada Europy, Unia Europejska. Kościół katolicki ze swej strony dokonał przełomu podczas Soboru Watykańskiego II, publikując w 1965 roku Dignitatis humanae (deklarację o wolności religijnej).
W perspektywie historycznej za sukces należy uznać zagwarantowanie wolności religijnej, a w konsekwencji możliwości funkcjonowania kościołów i związków wyznaniowych w poszczególnych państwach oraz na płaszczyźnie międzynarodowej w wielu dokumentach prawa międzynarodowego czy w konstytucjach państw. Nie rozwiązało to jednak wielu problemów w relacjach pomiędzy państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi, szczególnie w krajach spoza zachodniego kręgu kulturowego (państwa islamskie, państwa religii dalekowschodnich).
Pomiędzy XVIII a XX wiekiem ukształtowały się modele relacji pomiędzy państwem a Kościołem i związkami wyznaniowymi. Państwo w tym czasie określiło siebie jako państwo świeckie, które wolne jest w regulowaniu swojej pozycji względem kościołów i związków wyznaniowych. Za pierwszy model relacji państwo – kościół uznać można amerykański model państwa świeckiego, w literaturze nazywany separacją czystą. Jest to wzajemny system niezależności państwa i kościołów; nie ma religii państwowej, obejmowanie stanowisk nie może być uzależnione od wyznawanej wiary, zabronione jest ograniczanie wolności religijnej, gwarantuje się wolność sumienia poszczególnym obywatelom, a także związkom wyznaniowym. Państwo ze swej strony zapewnia całkowitą niezależność kościołów i związków wyznaniowych i nie może ingerować w ich sprawy wewnętrzne. Kościoły i związki wyznaniowe są obecne w życiu publicznym państwa i korzystają z jego pomocy w spełnianiu swojego posłannictwa, szczególnie w zakresie socjalnym. Zgoła inny jest drugi model – francuski rozdział kościoła od państwa, nazywany separacją wrogą. Zarówno skomplikowany przebieg rewolucji francuskiej, jak i późniejsze działania rządzących we Francji doprowadziły do stworzenia systemu wrogo nastawionemu do religii i do Kościoła katolickiego. Historycy szczegółowo opisują wydarzenia rewolucji francuskiej, prowadzone walki, prześladowania religijne aż do stwarzania dokumentów dyskryminujących Kościół. Wśród nich znajdujemy ustawę o rozdziale Kościoła od państwa z roku 1795, dekrety przeciw Kościołowi wydawane podczas Komuny Paryskiej 1871 aż do ustawy o rozdziale Kościoła od państwa w 1905 roku. Wbrew deklaracjom, że nikt nie może być prześladowany z powodu przekonań religijnych i ich uzewnętrzniania, za sprawą tych aktów prawnych sprowadzono religię do sfery prywatnej. Wprowadzono nowy podział administracyjny Kościoła katolickiego, rozwiązano wszystkie śluby zakonne, stanowiska biskupów i proboszczów obsadzano w drodze wyboru, ograniczano swobodę wykonywania kultu przez duchownych, zabroniono występowania publicznie w stroju duchownym, zakazano eksponowania symboli religijnych i zmuszano duchownych do składania przysięgi na ustawę cywilną, zsekularyzowano szkolnictwo, zabraniając nauczania religii w szkołach. Powyższe działania doprowadziły do nieuznawania Kościoła katolickiego jako legalnej instytucji i pozbawienia go osobowości prawnej. Wolność religijną ograniczono zaś do sfery prywatnej. Rosnąca rola praw człowieka po II wojnie światowej spowodowała przesunięcie akcentu w relacjach państwa do kościołów i związków wyznaniowych z wrogości na bardziej przyjazny. Jednak Republika Francuska wśród swoich osiągnięć szczyci się ideą laicyzmu, dlatego stosunek państwa wobec religii i wyrażania swoich poglądów w sferze publicznej, a co za tym idzie – także wobec instytucji reprezentujących ludzi wierzących pozostaje nadal wrogi lub nieprzychylny.
Zupełnie inny model powstał w Niemczech i jest nazywany separacją skoordynowaną, inaczej przyjazną. Według tego modelu kościoły i związki wyznaniowe są autonomiczne i posiadają zdolność rządzenia się własnym prawem – ta przestrzeń prawna jest wolna od jakiegokolwiek uzależnienia od państwa. Wszystkie zagadnienia interesujące zarówno państwo, jak i kościoły czy związki wyznaniowe są rozstrzygane w drodze dwustronnych negocjacji i uregulowań. W tym modelu istotną rolę odgrywa zrozumienie i koordynacja zadań dla dobra wspólnego wszystkich. Model niemiecki rozdziału stał się inspiracją do ukształtowania stosunków pomiędzy państwem i kościołem oraz związkami wyznaniowymi w wielu krajach europejskich.
Każde Państwo posiada zapisy konstytucyjne określające pozycje prawną kościołów i związków wyznaniowych, a także zasady regulujące wzajemny stosunek państwa do kościołów i związków wyznaniowych. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 25 ust. 1-3 reguluje podstawowe zasady relacji państwo – kościół i inne związki wyznaniowe. Fundamentalne miejsce zajmuje zasada równouprawnienia art. 25 ust. 1 mówiąca o tym, że odrzucona została forma państwa wyznaniowego i pozycja uprzywilejowana jednego kościoła. Ta zasada, mówiąc o równouprawnieniu, podkreśla równość i identyczne traktowanie wszystkich kościołów i związków wyznaniowych, które, posiadając tę samą cechę, winny być traktowane w identyczny sposób. Nie oznacza to jednak bezwzględnego egalitaryzmu, gdzie równość utożsamia się z identycznością. Zatem w ramach równości każdemu winno być zagwarantowane prawo do publicznego sprawowania kultu, lecz gdy zachodzą między wyznaniami różnice, każde powinno być potraktowane w sposób odmienny i zróżnicowany. Zróżnicowanie w traktowaniu podmiotów nie zawsze oznacza dyskryminację. W ustępie 2 art. 25 Konstytucji przedstawiona została zasada bezstronności władz publicznych wobec przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Dotyczy to władz wszystkich rodzajów i szczebli. Powinny one odznaczać się postawą obiektywną, ukierunkowaną na jednakowe odniesienie do wszystkich przekonań i niemającą nic wspólnego z uprzedzeniami. Bezstronność nie może przybierać formy neutralności państwa, gdyż może to prowadzić do eliminacji elementów religijnych z życia publicznego. Trzecia zasada zapisana w ust. 3 art. 25 mówi o autonomii i niezależności. Kościoły i związki wyznaniowe winny cieszyć się autonomią, mając prawo do samoorganizacji, posiadania własnej struktury organizacyjnej i sprawowania zarządu, w który pod żadnym pozorem nie mogą ingerować władze publiczne. Tak przedstawiona autonomia pozostaje w prawidłowej relacji do niezależności państwa od związków wyznaniowych, gdzie instytucje państwowe nie podlegają jakiejkolwiek władzy związków wyznaniowych. Ks. prof. Józef Krukowski, analizując to zagadnienie, pisze, że „różnica między autonomią a niezależnością polega głównie na tym, że autonomia każdej społeczności pojmowana jest w relacjach ad intra – w stosunkach między jej władzą centralną i terenową; zaś niezależność w relacjach ad extra – w stosunkach miedzy władzami odrębnych społeczności”[1].
Klamrą spinającą wyżej przedstawione zasady relacji pomiędzy państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi jest zasada współdziałania sformułowana na końcu ustępu 3 art. 25. Zasada ta mówi o działaniach wspólnych celem osiągnięcia „dobra człowieka” i „dobra wspólnego”.
Uregulowania prawne dotyczące Kościołów i związków wyznaniowych w poszczególnych państwach są – jak wcześniej powiedziano – zróżnicowane i wynikają z przyjętego modelu relacji państwo – kościół i związki wyznaniowe. Podstawą tych relacji i, co za tym idzie, rozstrzygania sporów na tym tle mają być zapisy konstytucyjne. Obok zapisów konstytucyjnych poszczególne państwa posiadają regulacje szczegółowe, które określają sposób nabycia osobowości prawnej i zasady działania. W Polsce obok Konstytucji istnieje Konkordat, umowa pomiędzy Stolicą Apostolską a władzami Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy regulujące w sposób indywidualny sytuacje poszczególnych związków wyznaniowych.
W wielu państwach ustawodawstwo wewnętrzne odnosi się pośrednio lub bezpośrednio do aktów międzynarodowych przedstawiających w szerokim aspekcie zagadnienie wolności religijnej. Wśród tych aktów znajdujemy: Powszechną Deklarację Praw Człowieka, Europejską Konwencję Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych.
Sytuacje konfliktowe rozstrzygane są na drodze sądowej. Analiza orzecznictwa pokazuje najczęściej spotykane sytuacje konfliktowe:
Działalność kościołów i związków wyznaniowych uregulowana odpowiednimi aktami prawnymi narażona jest na sytuacje konfliktowe mające różne uwarunkowania. Przykładem może być powiązanie przepisów o ochronie danych osobowych z kwestią wystąpienia z Kościoła katolickiego. Naczelny Sąd Administracyjny w orzeczeniu z 21.05.2018 roku, I OPS 6/17 odwoływał się do szczegółowych norm prawa kanonicznego, nie gwarantujących w pełni poszanowania autonomii woli jednostki, która chciałaby wystąpić z Kościoła. Ostatecznie linia orzecznictwa uległa ujednoliceniu i okazała się nad wyraz korzystna dla Kościoła katolickiego. Nastąpiło to jednak ze szkodą dla sfery wolności i praw odstępców. W wyrokach z 9.02.2016 roku (I OSK 1509/15, I OSK 3179/15, I OSK 579/15, I OSK 1466/15, I OSK 2585/15, I OSK 2691/15) oraz wyroku z 19.02.2016 roku, I OSK 3111/14 NSA stanął na stanowisku, że Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych nie jest w ogóle organem kompetentnym do dokonywania oceny skuteczności wystąpienia z Kościoła, a sprawy tego rodzaju nie mieszczą się w zakresie ustawowych zadań. W toku postępowania kontrolnego, by GIODO mógł korzystać z kompetencji przewidzianych w art. 12 pkt 2 wówczas obowiązującej ustawy o ochronie danych osobowych, konieczne było przedłożenie aktu chrztu wnioskodawcy z właściwą adnotacją. W przypadku braku takiego dokumentu GIODO powinien umorzyć postępowanie. Powyższe tezy zostały potwierdzone w postanowieniu NSA z 21.05.2018 roku, I OPS 6/17. Potwierdza to również wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 9 lutego 2016 roku, I OSK 2691/15 w sprawie dotyczącej przynależności do Kościoła katolickiego. Sprawy sporne dotyczące problematyki przynależności do Kościoła katolickiego, w tym wystąpienia z tego Kościoła, są sprawami kościelnymi, które winny być rozstrzygane na zasadach i w trybie określonym przez prawo kościelne.
Innym przykładem – nagłaśnianym medialnie – jest sprawa odmowy rejestracji Kościoła Latającego Potwora Spaghetti. Organ, jakim jest MSWiA, wskazał, że postępowanie o wpis do rejestru jest bezprzedmiotowe, gdyż osoby wnioskujące o wpis Kościoła Latającego Potwora Spaghetti do rejestru nie utworzyły wspólnoty religijnej, o której mowa w art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (tekst jednolity Dz. U. z 2005 r. Nr 231, poz. 1965 ze zm.). W ocenie organu Kościół Latającego Potwora Spaghetti nie spełnia przesłanek z ustawy, gdyż nie powstał w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, a jedynie ją parodiuje, nie posiada także własnego ustroju i obrzędów kultowych. Innymi słowy, zdaniem organu przedmiotowe postępowanie rejestrowe nie dotyczy w ogóle wspólnoty wyznaniowej utworzonej w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, a tylko taka może być podmiotem postępowania o wpis do rejestru.
Zagadnienie funkcjonowania kościołów i związków wyznaniowych wiąże się z praktycznymi aspektami ich funkcjonowania w państwie. Nabyta osobowość prawna daje im możliwość działania i realizacji podstawowych celów. Pośród celów znajdujemy; swobodne i publiczne pełnienie swojej misji, autonomię w organizacji struktury, wolność w obsadzaniu urzędów i sprawowaniu kultu, realizację funkcji publicznej odnośnie zawierania małżeństw i nauczania religii w przedszkolach i szkołach publicznych, prowadzenie placówek oświatowych, prowadzenie duszpasterstw, organizacji kościelnych, stowarzyszeń i działalności społecznej. Ponadto posiadanie budynków, cmentarzy, fundacji oraz prawo do stworzenia systemu finansowego Kościoła i związków wyznaniowych.
Akty normatywne prawa międzynarodowego i europejskiego:
Literatura
Kościół katolicki, kościoły, związki wyznaniowe, wolność religijna
Ks. dr hab. Roman Szewczyk – kapłan diecezji ełckiej, absolwent Warmińskiego Seminarium Duchownego „Hosianum” w Olsztynie, magister teologii (KUL Lublin), doktor obojga praw (Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym), doktor habilitowany (UWM w Olsztynie). Wykładowca prawa kanonicznego, wyznaniowego, cywilnego, europejskiego na Wydziale Teologii oraz Wydziale Prawa i Administracji UWM w Olsztynie, wykładowca prawa kanonicznego w WSD Diecezji Ełckiej. Oficjał Sądu Biskupiego Diecezji Ełckiej (2002–2020), wykładowca prawa cywilnego w Wyższej Szkole Finansów i Zarządzania w Białymstoku (1999–2013).
[1] J. Krukowski, Kościół i Państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000, s. 285.
