Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Karta Narodów Zjednoczonych (ang. The Charter of the United Nations, dalej: Karta NZ) otwarta do podpisu 26 czerwca 1945 r. jest umową międzynarodową, która powołała do życia Organizację Narodów Zjednoczonych, określając jej statut, strukturę, zasady działania, kompetencje, zadania i cele. Wśród zobowiązań zawartych w Karcie NZ i zatwierdzonych przez Narody Zjednoczone na szczególną uwagę zasługuje przyjęcie uniwersalnej zasady poszanowania praw człowieka, które przysługują każdej jednostce z racji bycia człowiekiem i nie są zależne od czasu i miejsca, w którym się ona znajduje. Państwa członkowskie mają obowiązek pokojowego współdziałania i podjęcia odpowiednich środków, aby zagrożenie lub naruszenie praw człowieka usunąć i przywrócić właściwy stan rzeczy. W tym celu Karta NZ ustanawia spójny system kontroli przestrzegania przez państwa członkowskie zobowiązań w niej zawartych. Uniwersalizm Karty NZ polega na objęciu jej postanowieniami jak największej liczby państw, które będą postępować według określonych w niej zasad w stopniu koniecznym dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
Organizacja Narodów Zjednoczonych, Rada Bezpieczeństwa, zakaz użycia siły zbrojnej, środki pokojowe, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, prawa człowieka, prawo weta, rezolucja, Rada Praw Człowieka, Komitet Praw Człowieka, prawo międzynarodowe
Karta Narodów Zjednoczonych (ang. The Charter of the United Nations, dalej: Karta NZ) to fundamentalny dla rozwoju międzynarodowej ochrony praw człowieka, w tym prawa do wolności sumienia i wyznania, traktat międzynarodowy powołujący do życia Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ, ang. The United Nations), określający jej cele, zasady działania i głosowania, członków oraz główne organy. Została ona przyjęta w celu utrzymania wspólnymi siłami państw-członków ONZ międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz przyjaznych stosunków między państwami, jak również rozwiązywania w drodze przyjaznej współpracy międzynarodowej problemów globalnych o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym, humanitarnym, a zwłaszcza popierania praw człowieka, w tym także wolności religijnej. W systemie prawa międzynarodowego postanowienia zawarte w Karcie NZ mają pierwszeństwo nad zobowiązaniami członków ONZ wynikającymi z innych umów międzynarodowych.
Istota Karty NZ sprowadza się w głównej mierze do zapewnienia społeczności międzynarodowej pokojowego współistnienia poprzez wyniesienie wymienionej w art. 2 zasady zakazu stosowania groźby i użycia siły zbrojnej do rangi jednej z fundamentalnych zasad prawa międzynarodowego. Karta NZ pełni współcześnie rolę gwaranta pokojowego regulowania sporów międzynarodowych z wyrzeknięciem się prowadzenia wojny agresywnej, by uchronić przyszłe pokolenia od klęski wojny, która dwukrotnie za naszego życia wyrządziła ludzkości niewypowiedziane cierpienia (Preambuła). Zakaz ten nie ma jednak charakteru absolutnego i Karta NZ przewiduje dwa wyjątki od tej zasady. Siła zbrojna może być użyta jedynie jako zbiorowy międzynarodowy środek przymusu i w sytuacji, gdy środki pokojowego rozstrzygania sporów są lub okażą się niedostateczne.
Ta naczelna zasada łączy się z postulatem poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności przez każdego człowieka bez różnicy rasy, płci, języka lub religii, pozostawiając jednak ich zdefiniowanie późniejszym aktom prawnym przyjętym przez ONZ, które określane są Międzynarodową Kartą Praw Człowieka. Powstanie Karty NZ było inspirowane potrzebą stworzenia międzynarodowych ram prawnych, które mogłyby efektywnie zagwarantować każdemu równość wobec prawa i skutecznie wyeliminować dyskryminację rasową, płciową, kulturową oraz religijną na poziomie międzynarodowym, by przywrócić wiarę w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki, równość praw mężczyzn i kobiet oraz narodów wielkich i małych (Preambuła). Karta NZ jest zatem pierwszym aktem prawnym, który wyniósł kwestię ochrony praw człowieka do rangi fundamentalnego zagadnienia o zasięgu globalnym, a nie jedynie regionalnym. Był to wyraźny sygnał, że prawa i wolności każdego człowieka, a wśród nich również wolność religijna, mają wartość nadrzędną i ponadczasową względem partykularnych interesów państw. Przysługują one każdemu z racji bycia człowiekiem, niezależnie od przynależności etnicznej oraz pomimo wszelkich zmian i podziałów zachodzących w narodach, czy to o charakterze politycznym, czy społecznym lub kulturowym. Innymi słowy, Karta NZ uznała uniwersalny charakter praw człowieka. Jeśli zatem dochodzi do ich zagrożenia lub naruszenia, wspólnota międzynarodowa ma obowiązek podjąć starania o przywrócenie właściwego stanu rzeczy. W tym celu Karta NZ przewiduje szereg mechanizmów kontrolnych pozwalających monitorować wypełnianie zobowiązań przyjętych przez państwa członkowskie ONZ. Z perspektywy podpisanych uprzednio umów międzynarodowych o współpracy państw na rzecz pokoju i bezpieczeństwa dopiero Karta NZ jest dokumentem, w którym opracowany został spójny system kontroli przestrzegania praw człowieka.
Kompetencje przyznane Organizacji Narodów Zjednoczonych w Karcie NZ są na tyle szerokie, że może ona zajmować się praktycznie każdym zagadnieniem istotnym dla życia jednostek i narodów, nie może jednak interweniować w wewnętrzne sprawy państwa. Ideą leżącą u podstaw takiego układu rzeczy jest rozwijanie między państwami wzajemnej współpracy opartej na przyjaźni. Zobowiązanie się przez sygnatariuszy Karty NZ do popierania praw i podstawowych wolności człowieka oraz zachęcania innych narodów do ich poszanowania zostało stopniowo skonkretyzowane w kolejnych dokumentach międzynarodowych oraz działaniach podejmowanych przez ONZ, która stanowi ośrodek uzgadniania działalności narodów (Preambuła). Wyrażony w Karcie NZ zakaz dyskryminacji m.in. ze względu na wyznanie został rozwinięty w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, w której wyraźnie wskazano, że jednym z podstawowych praw człowieka jest wolność religijna. Gwarancje wolności religijnej zapisane w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. oraz ogłoszenie w 1981 r. Deklaracji w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach stanowią bezpośrednią realizację wpisanych w Karcie NZ zasad godności i równości przynależnych każdej jednostce. Należy zatem mieć na uwadze, że obecne standardy ochrony wolności religijnej gwarantowane w wielu aktach prawa międzynarodowego wyrastają z Karty NZ, która doprowadziła do harmonizacji wysiłków państw na szczeblu ponadnarodowym.
Doświadczenia dwóch wojen światowych obfitujących w krzywdy i cierpienia wyrządzane ludzkości oraz nieefektywność działań Ligi Narodów spowodowały konieczność wypracowania nowych mechanizmów podejmowania decyzji w celu zagwarantowania trwałego pokoju i uchronienia świata od nowych wojen. Liga Narodów była organizacją międzynarodową z siedzibą w Genewie. Została utworzona z inicjatywy prezydenta Stanów Zjednoczonych Thomasa Woodrow’a Wilsona po I wojnie światowej na mocy podpisanego 28 czerwca 1919 r. traktatu wersalskiego. Głównym jej celem było zapewnienie pokoju oraz rozwój współpracy międzynarodowej. Liga Narodów nigdy nie stała się organizacją powszechną (nie przystąpiły do niej Stany Zjednoczone, Związek Sowiecki należał do niej w latach 1934-1939, Niemcy i Japonia wystąpiły z niej w 1933 r., a Włochy w 1937 r.). Głównie z tego powodu okazała się niezdolna do zapewnienia pokoju, a w praktyce służyła utrzymywaniu hegemonii politycznej Francji i Wielkiej Brytanii. Faktycznie zakończyła swoją działalność wraz z wybuchem II wojny światowej (formalnie została rozwiązana uchwałą Zgromadzenia ONZ z 18 kwietnia 1946 r.). Zrodziła się zatem idea powołania do życia nowej organizacji międzynarodowej, która przejęłaby dotychczasowe zobowiązania Ligi Narodów i skutecznie je realizowała.
W okresie przygotowań do utworzenia nowej organizacji międzynarodowej prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin D. Roosevelt oraz premier Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej Winston Churchill podpisali dnia 14 sierpnia 1941 r. na wodach Atlantyku deklarację zawierającą wspólne zasady polityki obu państw ukierunkowanej na poszanowanie reguł demokracji, sprawiedliwości i pokoju, zwaną Kartą Atlantycką. Oba państwa stwierdzały w niej, że nie będą dążyć do ekspansji terytorialnej i nie wyrażą zgody na zmiany terytorialne wbrew woli zainteresowanych narodów, pozostawiając im prawo do niepodległości, samostanowienia, rozwoju gospodarczego oraz do życia w pokoju, jak również wyrzekając się stosowania metod przemocy. W kolejnych miesiącach sygnatariuszami Karty Atlantyckiej stały się wszystkie państwa pozostające w stanie wojny z Niemcami. Niemniej jednak wiele z państw-sygnatariuszy Karty Atlantyckiej podejmowało w czasie trwającej II wojny światowej działania stojące w całkowitej sprzeczności z zapisanymi w deklaracji zobowiązaniami. Brak konsekwencji państw w przestrzeganiu zobowiązań połączony z brakiem jakichkolwiek sankcji za ich naruszenie doprowadziły do opracowania przez delegacje wielkich mocarstw, zgromadzone na konferencji w Dumbarton Oaks obradującej w dniach 21 sierpnia — 28 października 1944 r., nowego projektu statutu organizacji międzynarodowej. Dokument określany jako Propozycje w sprawie utworzenia powszechnej organizacji międzynarodowej finalnie został opracowany dopiero po zakończeniu drugiej wojny światowej na trwającej od 25 kwietnia 1945 r. konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Organizacji Międzynarodowej.
Karta NZ jest umową międzynarodową podpisaną na zakończenie konferencji dnia 26 czerwca 1945 r. Jej sygnatariuszami było 50 państw, których delegacje uczestniczyły w konferencji. Ówczesny Rząd Polski w Londynie nie został na nią zaproszony, stąd Polska jako 51. państwo założycielskie podpisała Kartę NZ 16 października 1945 r., po tym, jak nowy Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej 5 lipca 1945 r. uzyskał uznanie Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, a Minister Spraw Zagranicznych Wincenty Rzymowski otrzymał pełnomocnictwo do złożenia podpisu na traktacie zdeponowanym w Waszyngtonie. Przepisy Karty NZ zawarte w 111 artykułach podzielonych na dziewiętnaście rozdziałów weszły w życie 24 października 1945 r., kiedy to Stany Zjednoczone, Chiny, ZSRR, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii oraz Francja (uznawane za „wielką piątkę” założycielską) oraz większość sygnatariuszy ratyfikowały traktat. Data 24 października każdego roku obchodzona jest jako Dzień Narodów Zjednoczonych.
Porównując działalność ONZ z jej poprzedniczką, Ligą Narodów, należy zwrócić uwagę, że Karta NZ kładzie główny nacisk na utrzymanie pokoju, zapobieganie i łagodzenie konfliktów zbrojnych, a nie na rozstrzyganie sporów. Pakt Ligi Narodów nie wykluczał wojny jako - ostatecznego co prawda - sposobu załatwiania sporów międzynarodowych, wprowadzając trzymiesięczny okres karencji między zapadłym wyrokiem lub decyzją Rady Ligi Narodów. W tym zakresie Karta NZ przoduje, ograniczając załatwianie sporów na arenie międzynarodowej głównie do środków pokojowych.
W art. 1 Karty NZ określone zostały cztery zasadnicze cele działalności ONZ, są to: 1) utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa; 2) rozwijanie przyjaznych stosunków pomiędzy narodami, popieranie praw człowieka i zachęcanie do ich poszanowania przez wszystkich bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania; 3) rozwiązywanie problemów międzynarodowych w drodze współpracy międzynarodowej oraz 4) ustanowienie ośrodka uzgadniania działalności narodów. Mimo że Karta NZ w sposób lakoniczny odnosi się do wolności sumienia i wyznania, to przyjęta w niej ogólna koncepcja ochrony praw człowieka miała fundamentalne znaczenie dla dalszego kierunku rozwoju instrumentów prawnych służących jej ochronie. Karta NZ jasno bowiem wskazuje, że wykluczona jest dyskryminacja osób ze względu na różnice religijne i każdy człowieka winien korzystać z tych samych praw.
Naczelne zasady postępowania ONZ
Art. 2 Karty NZ wymienia naczelne zasady postępowania ONZ, która na zasadzie dobrowolności zrzesza pragnące kierować się nimi „miłujące pokój” państwa. W zamkniętym katalogu zasad znajdują się: 1) suwerenna równość wszystkich państw członkowskich; 2) wypełnianie zobowiązań wynikających z Karty NZ w dobrej wierze w myśl zasady o obowiązku przestrzegania umów (pacta sunt servanda); 3) pokojowe załatwianie sporów; 4) niestosowanie groźby lub przemocy; 5) okazywanie przez państwo członkowskie pomocy ONZ w każdej akcji podjętej zgodnie z Kartą NZ przy jednoczesnym powstrzymaniu się od udzielenia jej państwu, wobec którego ONZ zastosowała środki zapobiegawcze lub środki przymusu; 6) zapewnienie postępowania zgodnie z przyjętymi zasadami również przez państwa niebędące członkami ONZ w stopniu koniecznym dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz 7) nieingerowanie ONZ w wewnętrzne sprawy państw członkowskich. Sposób ujęcia zasad w Karcie NZ wskazuje, że ma ona być narzędziem uniwersalnym i dążyć do objęcia swoim zasięgiem jak największej ilości państw.
Organy ONZ
Dla zapewnienia realizacji założonych celów i przyjętych zasad funkcjonowania organizacji Karta NZ powołała do życia sześć głównych organów ONZ, którymi są: 1) Zgromadzenie Ogólne; 2) Rada Bezpieczeństwa; 3) Rada Gospodarcza i Społeczna; 4) Rada Powiernicza; 5) Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości oraz 6) Sekretariat. Każdemu z tych organów przydzielono określoną funkcję, aby wzmocnić efektywność działań podjętych przez ONZ. Dodatkowo Karta NZ przewiduje możliwość powołania organów pomocniczych takich jak komisje lub komitety doradcze, których obecnie jest bardzo wiele.
Zgromadzenie Ogólne ONZ (eng. General Assembly, dalej: ZO ONZ) jest głównym organem plenarnym i decyzyjnym, w którego pracach uczestniczą przedstawiciele wszystkich państw członkowskich (każde może być reprezentowane przez maksimum pięciu przedstawicieli). Każdy reprezentowany kraj posiada jeden głos. Co roku we wrześniu pełnoprawni członkowie ONZ spotykają się w Sali Zgromadzenia Ogólnego w Nowym Jorku na dorocznej sesji i debacie generalnej, w której uczestniczy i przemawia wiele głów państw. Na mocy art. 10 Karty ZO ONZ posiada mandat do omawiania wszelkich zagadnień lub spraw wchodzących w zakres Karty (a są one określone bardzo szeroko) i udzielać zaleceń członkom ONZ i Radzie Bezpieczeństwa. ZO ONZ może rozważać zwłaszcza ogólne zasady współdziałania, jak i każdą sprawę dotyczącą utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa wniesioną również przez państwo niebędące członkiem ONZ - włącznie z zasadami dotyczącymi rozbrojenia i regulacji zbrojeń - oraz udzielać zaleceń członkom Organizacji Narodów Zjednoczonych, albo Radzie Bezpieczeństwa, albo też zainteresowanemu państwu (art. 11 Karty NZ). O sytuacjach mogących zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu, lub gdy konieczne jest przeprowadzenie akcji, ZO ONZ powiadamia Radę Bezpieczeństwa. Do „spraw ważnych” w ZO ONZ zaliczane są zalecenia dotyczące utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, wybór niestałych członków Rady Bezpieczeństwa, członków Rady Gospodarczej i Społecznej oraz Rady Powierniczej, przyjmowanie nowych członków do ONZ, zawieszanie w korzystaniu z praw i przywilejów członkowskich, wykluczanie członków z Organizacji, funkcjonowanie systemu powiernictwa oraz budżet. Uchwały ZO ONZ w tych sprawach podejmowane są większością 2/3 głosów członków obecnych i głosujących (nie bierze się pod uwagę głosów wstrzymujących się, jedynie „za” oraz „przeciw”). W pozostałych sprawach decyzje zapadają zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujących. ZO ONZ obraduje na corocznych sesjach zwyczajnych oraz na zwołanych na żądanie Rady Bezpieczeństwa lub większości członków ONZ sesjach nadzwyczajnych.
Rada Bezpieczeństwa ONZ (ang. Security Council, dalej: RB) to organ zarządzający, od 1963 r. składa się z piętnastu krajów członkowskich (poprzednio było ich 11). Członkami stałymi RB ONZ określanymi jako „wielka piątka” są Chiny, Rosja, Stany Zjednoczone, Francja i Wielka Brytania. Pozostałych dziesięciu członków niestałych wybiera ZO ONZ, kierując się sprawiedliwym podziałem geograficznym oraz wkładem danego państwa w realizację określonych przez ONZ celów, zwłaszcza utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Ich kadencja trwa 2 lata i wybierani są w systemie rotacyjnym, po pięciu członków każdego roku. W odniesieniu do zapisów Karty NZ RB ponosi „główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa” (art. 24 Karty NZ), co ma zapewnić szybkie i skuteczne działanie ONZ. Sposób głosowania w RB zależny jest od rodzaju rozważanych spraw: w sprawach merytorycznych wymagana jest większość 9 członków przy braku sprzeciwu stałego członka, w sprawach proceduralnych wystarcza większość 9 członków ogółu. Co do kwestii merytorycznych dotyczących pokojowego załatwiania sporów istnieje zastrzeżenie, że strona będąca w sporze wstrzymuje się od głosowania. Każde państwo, niezależnie od tego, czy jest członkiem ONZ, a którego dotyczy spór lub interes omawiany przez RB, może zostać zaproszone do udziału w obradach bez prawa głosu. System głosowania w RB uzależnia więc podjęcie niezwykle istotnych decyzji od jednomyślności jej stałych członków. Kraje te w istocie posiadają „prawo weta” w kwestiach merytorycznych pod warunkiem, że nie są one stroną w sporze. Wynika to z przyjętego założenia, że trwały pokój na świecie jest możliwy do osiągnięcia jedynie wtedy, gdy mocarstwa o największym potencjale politycznym i militarnym są jednomyślne co do kierunku działań i potrafią owocnie współpracować ze sobą. Coraz wyraźniejszą tendencją staje się podejmowanie decyzji bez głosowania, a więc w drodze konsensusu osiąganego przez prowadzenie rokowań z zainteresowanymi stronami do momentu uzgodnienia takiej formuły, która jest możliwa do zaakceptowania przez wszystkich. Wśród kompetencji przyznanych RB Karta NZ wymienia w rozdziale VII, dotyczącym akcji w razie zagrożenia lub naruszenia pokoju oraz aktów agresji, możliwość użycia jako ultima ratio siły zbrojnej.
Rada Gospodarcza i Społeczna (ang. Economic and Social Council - ECOSOC, dalej: RGiS) jest również organem zarządzającym. Składa się ona z 54 członków wybieranych przez ZO ONZ na trzy lata w systemie rotacyjnym (co roku wybieranych jest 18 nowych członków). Przydział miejsc podlega kryteriom geograficznym ustalonym w Uchwale ZO ONZ z 1971 r.: 14 miejsc zarezerwowanych jest dla państw afrykańskich, 11 dla azjatyckich, 6 dla państw Europy Wschodniej, 10 dla Ameryki Łacińskiej, a 13 dla Europy Zachodniej i pozostałych państw. Wśród kompetencji przyznanych RGiS Karta NZ wymienia: analizę, inicjowanie badań, opracowywanie sprawozdań, przygotowywanie projektów konwencji, zwoływanie międzynarodowych konferencji i udzielanie zaleceń dotyczących międzynarodowych zagadnień gospodarczych, społecznych, kulturalnych, wychowawczych, zdrowia publicznego i pokrewnych. Do jej właściwości należy również udzielanie zaleceń dotyczących „zapewnienia poszanowania i przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich” (art. 62). Każdy członek RGiS ma w niej jednego przedstawiciela. Uchwały podejmowane na jej forum zapadają zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujących. W ramach RGiS funkcjonują wyspecjalizowane komisje do spraw gospodarczych, społecznych, popierania praw człowieka i inne, konieczne dla wykonywania przyznanych jej funkcji.
Rada Powiernicza (ang. Trusteeship Council, dalej: RP ONZ) została powołana w 1945 r. w celu zapewnienia międzynarodowego nadzoru nad ówczesnymi jedenastoma Terytoriami Powierniczymi, które znajdowały się pod administracją siedmiu państw członkowskich, oraz zapewnienia podjęcia odpowiednich kroków zmierzających do przygotowania tych terytoriów do samodzielnych i niepodległych rządów. Do roku 1994 wszystkie Terytoria Powiernicze uzyskały samorządność lub niezależność (ostatnim była wyspa Palau wchodząca w skład Powierniczych Wysp Pacyfiku). Z tego też powodu Uchwałą z dnia 25 maja 1994 r. RP ONZ zmieniła swój regulamin wewnętrzny, znosząc obowiązek corocznego zbierania się, i zgodziła się na spotkania zwoływane jedynie doraźnie w razie potrzeby na wniosek Przewodniczącego Rady, większości członków ZO lub RB. RP ONZ zawiesiła działalność w dniu 1 listopada 1994 r.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (ang. International Court of Justice, dalej: MTS) jest głównym organem sądowym ONZ. Jego siedziba znajduje się w Pałacu Pokoju w Hadze (Holandia). Jest to jedyny z sześciu głównych organów Organizacji Narodów Zjednoczonych, który nie znajduje się w Nowym Jorku (Stany Zjednoczone). Organ ten składa się z piętnastu niezawisłych sędziów wybieranych przez ZO ONZ i RB bezwzględną większością głosów na okres 9 lat w sposób rotacyjny (co 3 lata ustępuje trzech sędziów). Zadaniem MTS jest rozstrzyganie, zgodnie z prawem międzynarodowym, sporów prawnych przedłożonych mu przez państwa oraz wydawanie opinii doradczych w kwestiach prawnych skierowanych do niego przez upoważnione organy Narodów Zjednoczonych i wyspecjalizowane agencje. Na mocy Karty NZ każde państwo będące członkiem ONZ jest zobowiązane wykonać wyrok MTS w każdej sprawie, w której jest stroną. Jeśli tego nie uczyni, drugiej stronie w sporze przysługuje odwołanie do RB, która, o ile uzna to za konieczne, może zalecić lub zdecydować, jakie środki powinny być zastosowane w celu wykonania wyroku. Statut MTS stanowi integralną część Karty NZ.
Sekretariat (ang. Secretariat) składa się z Sekretarza Generalnego i dziesiątek tysięcy międzynarodowych członków personelu ONZ, którzy wykonują codzienną pracę ONZ z upoważnienia Zgromadzenia Ogólnego i innych głównych organów Organizacji. Sekretarz Generalny jest głównym urzędnikiem administracyjnym, którego na pięcioletnią, odnawialną kadencję powołuje Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Co roku składa on ZO ONZ sprawozdanie z działalności Organizacji. Do jego zadań należy przygotowywanie projektu budżetu, zarządzanie majątkiem, troska o zbieranie składek członkowskich. Wśród przyznanych mu kompetencji wyróżnia się możliwość zwrócenia uwagi Radzie Bezpieczeństwa na każdą sprawę, która jego zdaniem może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Poza tym ma on także prawo do uczestniczenia w posiedzeniach ZO ONZ i wszystkich trzech rad. Zarówno personel Sekretariatu, jak i Sekretarz Generalny nie są związani żadnymi instrukcjami pochodzącymi od poszczególnych rządów państw ani innych władz będących poza ONZ. Ponoszą swoją odpowiedzialność wyłącznie przed Organizacją. Państwa członkowskie zobowiązane są respektować międzynarodowy charakter funkcjonariuszy ONZ i powstrzymać się od wywierania na nich jakichkolwiek nacisków.
Ponadto na mocy Rezolucji nr 60/251 Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 15 marca 2006 r. ustanowiono dodatkowy organ pomocniczy do promowania praw człowieka, czyli Radę Praw Człowieka (ang. Human Rights Council, UNHRC) z siedzibą w Genewie. Zastąpiła ona działającą uprzednio Komisję Praw Człowieka, którą powołano 10 grudnia 1946 r. jako jedną z pierwszych komisji utworzonych przez Radę Gospodarczą i Społeczną. Głównym zadaniem Rady Praw Człowieka jest wspieranie poszanowania i ochrony wszystkich praw człowieka (obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, społecznych, religijnych i kulturowych). W tym celu Rada, kierując się zasadami powszechności, bezstronności i obiektywności, prowadzi międzynarodowy dialog i współpracę z rządami państw, organizacjami oraz innymi instytucjami społecznymi, analizując przypadki naruszeń praw człowieka, wydając zalecenia dotyczące zaprzestania ich łamania i edukując społeczeństwo w zakresie rozwoju praw człowieka. Członkami Rady Praw Człowieka są przedstawiciele 47 państw wybierani rotacyjnie przez ZO ONZ na 3-letnią kadencję według klucza geograficznego. Kadencja Polski w Radzie przypadła na lata 2006-2007, 2011-2013 oraz 2020-2022. W ramach swojej działalności, na podstawie Rezolucji Rady Praw Człowieka nr 5/1 z dnia 18 czerwca 2007 r., Rada Praw Człowieka rozpatruje ponadto skargi zarówno od osób indywidualnych, jak i organizacji pozarządowych dotyczące stałych, ciężkich i udokumentowanych naruszeń podstawowych praw i wolności człowieka przez państwo będące członkiem ONZ. Dwa organy pomocnicze uczestniczące w procedurze, tj. Grupa Robocza ds. Zawiadomień (ang. Working Group on Communications) oraz Grupa Robocza ds. Sytuacji (ang. Working Group on Situations) badają i dokonują merytorycznej oceny zarzutów zawartych w skardze. Na tej podstawie decydują o dalszych etapach monitorowania sytuacji (w tym o powołaniu eksperta i o poinformowaniu o naruszeniach Rady Praw Człowieka). By system ochrony praw człowieka uczynić bardziej efektywnym, działająca jako organ pomocniczy Rada Praw Człowieka przeprowadza co cztery lata Powszechny Okresowy Przegląd Praw Człowieka (ang. Universal Periodic Review). Ten unikatowy i komplementarny względem innych procedur ochrony praw człowieka mechanizm, któremu podlegają wszystkie państwa członkowskie ONZ z racji ratyfikowania Karty NZ, pozwala monitorować sposób wypełniania zobowiązań dotyczących przestrzegania praw człowieka w każdym z tych krajów i kierowania szczegółowych zaleceń, weryfikowanych ponownie na posiedzeniach UNHRC. W ten sposób ONZ dąży do wyrównania poziomu ochrony praw człowieka w społeczności międzynarodowej i aktywnego reagowania na wszelkie przejawy naruszeń podstawowych wolności.
Międzynarodowa Karta Praw Człowieka
Obecna działalność ONZ skupia się głównie na pokojowej współpracy państw w celu rozwiązania problemów i spraw wniesionych na forum ONZ. Zamiast stosowania środków militarnych i sądowych dąży się zatem do zmniejszenia napięć, niedopuszczenia do eskalacji konfliktu lub też „zamrożenia” sporu (co jednak nie stanowi ostatecznego rozwiązania problemu). Niemniej jednak Karta NZ zajmuje szczególne miejsce w międzynarodowym porządku prawnym, tworząc ramy prawne dla zachowań całej społeczności międzynarodowej. Stąd uchodzi ona obecnie za dokument podobny rangą do krajowych konstytucji. Już w trakcie opracowywania Karty NZ było jednak wiadomo, że zbyt ogólnie odnosi się ona do praw człowieka, w tym do wolności sumienia i religii, dlatego dokumentem, który wyznaczył kształt prawa międzynarodowego w tym zakresie jako „wspólny standard” dla całego świata jest Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (PDPCz) uchwalona 10 grudnia 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Jako rezolucja nie ma ona charakteru wiążącego i nie tworzy prawa, gdyż była wyrazem woli politycznej państw. Z uwagi na fakt, że uzyskała powszechną akceptację ze strony wielu państw, które ją cytowały i włączały do swoich krajowych porządków prawnych, obecnie PDPCz jest zaliczana do źródeł prawa zwyczajowego w systemie prawa międzynarodowego (zob. hasło: Prawo międzynarodowe). Przepis art. 18 PDPCz zapewnia osobom prawo do wolności myśli, sumienia i religii, które obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań, jak też wolność manifestowania religii lub przekonań publicznie lub prywatnie, poprzez nauczanie, praktyki religijne, sprawowanie kultu i rytuałów. Użyte w deklaracji pojęcia takie jak „sumienie” czy „religia” nie zostały w niej zdefiniowane, gdyż uznano je za niebudzące wątpliwości i niewymagające definicji legalnych. Deklaracja przyjęła szerokie rozumienie wolności sumienia i religii w aspekcie pozytywnym. Wolność ta obejmuje zarówno wewnętrzną sferę przekonań światopoglądowych, jak i jej zewnętrzne przejawy. Deklaracja jednak milczy o prawach osób niewierzących. Jej uzupełnieniem w kontekście wolności religijnej jest art. 26 PDPCz gwarantujący wolność nauczania i wychowania. Z integralności przepisów na gruncie Deklaracji wynika, że w zakres uprawnień rodziców względem swojego dziecka wchodzą decyzje dotyczące wyboru moralnego i religijnego modelu nauczania i wychowywania.
Karta NZ oraz PDPCz stanowią zatem podstawę dalszego rozwoju systemu ochrony praw człowieka, którego kolejnymi etapami było uchwalenie przez Zgromadzenie Ogólne NZ w 1966 r. dwóch paktów: Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP) oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (MPPGSiK), w których prawo do wolności religijnej zostało uszczegółowione także od strony negatywnej. Zawarty w MPPOiP art. 18 wyznacza ramy międzynarodowego standardu ochrony wolności religijnej, w którym wykluczone jest użycie przymusu stanowiącego zamach na wolność posiadania lub przyjmowania wyznania albo przekonań według własnego wyboru każdej jednostki ludzkiej. Możliwości ograniczania tej wolności w sferze zewnętrznej dotyczą jedynie przewidzianej w ustawach konieczności ochrony: bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych osób. Państwa-strony paktów zobowiązały się też do poszanowania wolności rodziców do wychowywania religijnego i moralnego dziecka zgodnie z własnymi przekonaniami oraz wyboru odpowiedniej dla niego szkoły (art. 18 ust. 4 MPPOiP oraz art. 13 ust. 3 MPPGSiK). Na mocy art. 20 ust. 2 MPPOiP zabronione jest szerzenie nienawiści religijnej, art. 26 paktu gwarantuje równe traktowanie wszystkich ludzi bez względu na religię w zakresie korzystania z ochrony prawnej, zaś art. 27 zabrania pozbawiania mniejszości religijnych, a także etnicznych i językowych, prawa do posiadania, wespół z innymi członkami swej grupy, własnego życia kulturalnego, prawa do wyznawania własnej religii oraz do posługiwania się własnym językiem. Organem powołanym na mocy art. 28 MPPOiP do monitorowania stanu przestrzegania zobowiązań zawartych w pakcie przez państwa-strony jest Komitet Praw Człowieka. Po pierwsze, bada on sprawozdania z realizacji zobowiązań i podjętych w tym celu środków, przedłożone przez państwa-strony paktu. Po drugie, na mocy art. 41 MPPOiP Komitet Praw Człowieka może przyjmować i rozpatrywać zawiadomienia pochodzące od państwa, które uznało kompetencje Komitetu Praw Człowieka, dotyczące nieprzestrzegania zobowiązań wynikających z paktu przez inne państwo-stronę, pod warunkiem, że również to państwo złożyło stosowne oświadczenie o uznaniu takiej kompetencji Komitetu Praw Człowieka. Po trzecie, Komitet Praw Człowieka rozpatruje też skargi indywidualne pochodzące od obywateli państw-stron, które ratyfikowały Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (przyjęty przez ZO ONZ 16 grudnia 1966 r.; Polska jest nim związana od 7 lutego 1992 r.). Warunkiem rozpatrzenia skargi przez Komitet jest wyczerpanie krajowych środków ochrony prawnej, od czego nie upłynęło 5 lat. Naruszenie wskazane w skardze musi też dotyczyć prawa, które jest zagwarantowane w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych wraz z przyjętymi dwoma Protokołami Fakultatywnymi do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (w sprawie zniesienia kary śmierci został przyjęty przez ZO Drugi Protokół Fakultatywny 15 grudnia 1989 r.) tworzą razem Międzynarodową Kartę Praw Człowieka (International Bill of Rights) i są urzeczywistnieniem jednego z celów wyrażonych w art. 1 Karty NZ, którym jest rozwój i wzmocnienie ochrony praw człowieka.
Problematyka poszanowania wolności religijnej jest obecna w wielu innych umowach, a także rezolucjach i zaleceniach poświęconych ochronie praw człowieka i wypracowanych przez ONZ. Na tym tle, mając na względzie cele zapisane w Karcie NZ, działalność podejmowana na forum ONZ ma ogromne znaczenie praktyczne dla promowania wolności religijnej na całym świecie, jej ochrony i eliminowania wszelkich form dyskryminacji oraz przemocy. Prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania uznawane przez Narody Zjednoczone za fundamentalne prawo każdej jednostki ludzkiej stanowiące o jej godności jest również przedmiotem zainteresowania ONZ, co uwidacznia się w podejmowanych przez ZO ONZ rezolucjach wspierających tolerancję i pluralizm religijny oraz umacniających międzynarodowy system ochrony przestrzegania praw człowieka. Należy wśród nich wskazać na uchwaloną jednogłośnie przez ZO ONZ rezolucję z 2019 r., przyjętą z inicjatywy Polski w celu ustanowienia 22 sierpnia każdego roku Międzynarodowym Dniem Upamiętniającym Ofiary Aktów Przemocy ze względu na Religię lub Wyznanie.
Specjalny Sprawozdawca ds. wolności religii i wyznania
W odniesieniu do ochrony wolności religijnej w społeczności międzynarodowej zjednoczonej pod egidą ONZ należy wskazać także na istnienie „specjalnej procedury” polegającej na pełnieniu 3-letniego tematycznego mandatu przez specjalnego sprawozdawcę ds. wolności religii i wyznania (Special Rapporteur on freedom of religion or belief). Podstawą mandatu dla eksperta monitorującego swobodę religijną jest Deklaracja w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach z 1981 r. W ramach prowadzonej działalności może on m.in. przeprowadzać wizyty w krajach, w których dochodzi do naruszeń prawa, prowadzić badania nad stanem przestrzegania wolności religijnej oraz sporządzać wytyczne i raporty, czego celem jest umacnianie standardu wolności religijnej w ramach całościowego systemu praw człowieka.
Efektywność interwencji Rady Bezpieczeństwa ONZ
Chociaż powstały na gruncie Karty NZ system kontroli przestrzegania postanowień traktatowych stanowi rozbudowaną sieć instytucji, które posiadają szeroki wachlarz instrumentów wspierających ich działalność, to nie można pominąć nieustannych prób zreformowania organizacji. Kwestia możliwych przekształceń w szczególności dotyczy Rady Bezpieczeństwa ONZ, a mają one służyć zwiększeniu efektywności jej działania. Korzystanie przez pięciu stałych członków RB z prawa weta w celu ochrony własnych interesów (statystyki pokazują, że państwem najczęściej korzystającym z tego przywileju jest Rosja - były ZSRR) nierzadko stawia ich w pozycji uprzywilejowanej w stosunku do reszty państw członkowskich i rodzi poważne wątpliwości co do kierowania się przez Narody Zjednoczone zasadą równości. W efekcie organ, któremu Karta NZ powierzyła główną odpowiedzialność w utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, okazał się wielokrotnie nieskuteczny w rozwiązywaniu konfliktów w ramach prowadzonych przez siebie działań. Wskazuje się też, że zakres kompetencji przyznanych RB nie nadąża za zmianami zachodzącymi we współczesnym świecie, w którym coraz mniejszy jest udział sporów prowadzonych między państwami na rzecz konfliktów wewnętrznych. Możliwość podejmowania z upoważnienia ONZ międzynarodowej ingerencji, często o charakterze humanitarnym, w sprawy suwerennego państwa jest wciąż przedmiotem ożywionej dyskusji. W grę wchodzi bowiem konflikt między zasadą utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (która zakazuje co do zasady użycia siły zbrojnej) a zasadą ochrony praw człowieka. Podjęcie jednostronnej humanitarnej interwencji zbrojnej z upoważnienia RB ONZ w celu ochrony danej zbiorowości ludzkiej przed naruszaniem jej praw (przejawiającym się m.in. w stosowanych na masową skalę prześladowaniach na tle religijnym czy etnicznym) pozostaje realnym problemem zwłaszcza w świetle obecnej w prawie międzynarodowym koncepcji odpowiedzialności społeczności międzynarodowej za ochronę praw jednostek.
Akty prawne:
1. Karta Narodów Zjednoczonych, Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i Porozumienie ustanawiające Komisję Przygotowawczą Narodów Zjednoczonych wraz z aktami wykonawczymi, Dz.U. 1947, nr 23, poz. 90.
2. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka - rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217 A (III) przyjęta i proklamowana w dniu 10 grudnia 1948 r., http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948.html, dostęp z: 08.12.2021.
3. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167.
4. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Dz.U. 1977, nr 38, poz. 169.
5. Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 16 grudnia 1966 r. w Nowym Jorku, Dz.U. 1994, nr 23, poz. 80.
6. Drugi Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych w sprawie zniesienia kary śmierci, przyjęty w Nowym Jorku dnia 15 grudnia 1989 r., Dz.U. 2014, poz. 891.
7. Deklaracja ONZ w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1981.html, dostęp z: 08.12.2021.
Literatura:
Antonowicz L., Czy zakończenie dekolonizacji zostało odroczone ad infinitum?, w: Ubi Ius, Ibi Remedium. Księga Dedykowana Pamięci Profesora Jana Kolasy, red. B. Krzan, Warszawa 2016.
Årsheim H., Making Religion and Human Rights at the United Nations, Berlin 2018.
Bierzanek R., Symonides J., Prawo Międzynarodowe Publiczne, Warszawa 2019.
Hanhimäki J. M., The United Nations: A Very Short Introduction, Oxford 2015.
Klabbers J., International Law, 3rd ed., Cambridge 2020.
Kowalski M., Ius ad bellum a systemowy charakter prawa międzynarodowego, [w]: Państwo a prawo międzynarodowe jako system prawa, red. R. Kwiecień, Lublin 2015.
Krukowski J, Ochrona wolności religijnej w umowach międzynarodowych, „Roczniki Nauk Prawnych” 1993, t. 3.
Kwiecień R., Od wojny sprawiedliwej do wojny z terroryzmem. Siła zbrojna i reglamentacja jej używania (ius contra bellum) w świetle prawa międzynarodowego, Warszawa 2019.
Menkes J., Wasilkowski A., Organizacje międzynarodowe. Prawo instytucjonalne, Warszawa 2006.
Skorini H., Free Speech, Religion and the United Nations: The Political Struggle to Define International Free Speech Norms, New York 2020.
Staszków J. (red.), Karta Narodów Zjednoczonych 1945-2005, „Krakowskie Studia Międzynarodowe” 2005, nr 1.
Steiner S., Christie J., Religious Soft Diplomacy and the United Nations: Religious Engagement as Loyal Opposition, London 2021.
Stensvold A., Religion, State and the United Nations: Value Politics, London 2016.
Symonides J., Organizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i perspektywy, Warszawa 2012.
Widłak T., O konstytucjonalizacji prawa międzynarodowego, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego” 2010, t. 8, s. 49-79.
prawo międzynarodowe, prawa człowieka, MDUOAP
Karta Narodów Zjednoczonych: http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php, dostęp z: 08.12.2021.
Oficjalna strona ONZ: un.org, dostęp z: 08.12.2021.
Strona dot. aktualnej działalności Rady Bezpieczeństwa: securitycouncilreport.org, dostęp z: 08.12.2021.
Biblioteka ONZ - The Dag Hammarskjöld Library: https://library.un.org, dostęp z: 08.12.2021.
Wzór formularza skargi do Komitetu Praw Człowieka: https://www2.ohchr.org/english/bodies/docs/annex1.pdf, dostęp z: 08.12.2021.
Dr Weronika Kudła: prawnik, italianistka. Absolwentka Wydziału Prawa i Administracji oraz Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, uczestnik VIII edycji Akademii Młodych Dyplomatów Europejskiej Akademii Dyplomacji w Warszawie, stypendystka programu Erasmus na Uniwersytecie Tor Vergata w Rzymie.
