Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Pełne hasło: Instytucje religijne w Polsce i Europie (ze szczególnym uwzględnieniem kościołów chrześcijańskich) a wolność zrzeszania się – zarys zagadnienia
Spis treści
Wolność zrzeszania się jest prawem do stowarzyszania się z innymi w celu tworzenia struktur służących do realizacji wspólnych celów zbiorowych. Obejmuje ona w szczególności prawo do tworzenia związków zawodowych dla ochrony interesów ich członków. Obok związków zawodowych, dwa inne rodzaje stowarzyszeń o szczególnym znaczeniu to partie polityczne i organizacje religijne.
W strukturze wyznaniowej 27 krajów Unii Europejskiej dominującym wyznaniem jest chrześcijaństwo, reprezentowane przez trzy główne nurty – katolicyzm, protestantyzm i prawosławie. Ponadto oprócz wyznawców chrześcijaństwa w krajach zjednoczonej Europy zamieszkują wyznawcy islamu, judaizmu, religii orientalnych. W ramach wymienionych wyznań, w tym szczególnie chrześcijaństwa, działają na forum Unii Europejskiej liczne organizacje przybierające postać instytucji religijnych, stowarzyszeń, grup i ruchów religijnych, federacji, itp. Są one zróżnicowane pod względem struktury i funkcji, zasięgu terytorialnego, celów i zakresu przedmiotowego działania.
Wolność zrzeszania się, instytucje religijne, wolność zgromadzeń, wolność sumienia
W znaczeniu węższym przez instytucje religijne rozumie się organizacje o charakterze religijnym, takie jak: kościoły, wyznania, stowarzyszenia, bractwa, zakony, lokalne wspólnoty wiernych, np.: sangha (buddyzm), umma (islam), parafia (katolicyzm, prawosławie, protestantyzm), gmina (pierwotne chrześcijaństwo). Jako kryterium rozróżnienia przyjmuje się najczęściej, obecny w różnym stopniu, czynnik strukturalnej odrębności danej organizacji od ogółu społeczeństwa. Wyodrębnianie się organizacji, grup, instytucji religijnych i ich różnicowanie wiąże się z rozwojem religii i rozwojem społeczeństw, w których daną religię się praktykuje. W znaczeniu szerszym pod pojęciem „instytucje religijne” rozumie się wszystkie elementy stabilizacji danej tradycji religijnej odnoszące się do warstwy symbolicznej (doktryna), rytualnej (kultowej) i socjologicznej (organizacyjnej).
Na przykład w rozumieniu art. 34-35 Ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej instytucjami religijnymi są organizacje zrzeszające osoby należące do Kościoła: erygowane przez biskupa diecezjalnego, wyższego przełożonego zakonnego, Konferencję Episkopatu Polski; założone przez wiernych z udziałem proboszcza, rektora kościoła lub przełożonego zakonnego. Organizacje kościelne mają na celu w szczególności działalność na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego i nauki katolickiej. Działają w ramach tych kościelnych osób prawnych, w których zostały powołane. Organizacjami katolickimi w rozumieniu ustawy są organizacje założone za aprobatą władzy kościelnej, która zatwierdza im kapelana lub asystenta kościelnego. Działają one w łączności z hierarchią kościelną. Mogą mieć na celu w szczególności zgodną z nauką Kościoła działalność społeczno-kulturalną, oświatowo-wychowawczą i charytatywno-opiekuńczą.
Wolność zgromadzenia się i stowarzyszenia się wskazywane są jako jedno z podstawowych praw człowieka. Zostało ono wymienione między innymi w art. 11 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności popisanej w Rzymie 4 listopada 1950 r. W myśl tego artykułu każdy ma prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzenia się oraz do swobodnego stowarzyszania się: „Wykonywanie tych praw nie może być podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa ustawa i które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa państwowego lub publicznego, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwu, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”[1]. Wolność myśli, sumienia i wyznania – wyrażona w art. 9 ww. konwencji – obejmuje wolność uzewnętrzniania swoich przekonań indywidualnie lub wspólnie z innymi. Bez możliwości zrzeszania się wolność sumienia i wyznania nie mogłaby wyrażać się w pełni.
W społeczeństwach przednowożytnych instytucje religijne stanowiły istotny element struktury danej społeczności, co znajdowało odzwierciedlenie w stratyfikacji społecznej, chociażby w utrwalonym od średniowiecza podziale na stany. Każda warstwa społeczna w innym stopniu i w inny sposób uczestniczyła w dopełnianiu praktyk i rytuałów religijnych, ale wyznaczały one rytm funkcjonowania całej społeczności. Ponadto sprawy państwa i sprawy Kościoła były ze sobą nierozerwalnie związane – władzę królewską legitymizowało namaszczenie przez papieża. Epoka oświecenia zapoczątkowała zmiany w strukturze społeczeństwa i przeniesienie niektórych obowiązków przypisanych wcześniej do konkretnych stanów na utworzone w tym celu organizacje i instytucje. Rola i funkcjonowanie religii w państwie stały się przedmiotem regulacji prawnych. Ustawodawstwo państwowe, a zwłaszcza prawo wyznaniowe, zaczęły określać zakres wolności religijnej, w tym swobody zrzeszania się. Szczegółowa analiza wolności zrzeszania się instytucji religijnych wymaga analizy ustawodawstwa danego kraju. Nie bez znaczenia są tutaj również umowy międzynarodowe, np. prawo Unii Europejskiej, konkordaty.
Analizując ustawodawstwo Unii Europejskiej można wskazać różne instytucje religijne (wyznaniowe), które na przestrzeni lat ustanowiły swoje przedstawicielstwa i biura w Brukseli. Należą do nich: Nuncjatura Apostolska; Komisja Episkopatów Wspólnoty Europejskiej (COMECE); Europejska Komisja Ekumeniczna na Rzecz Kościoła i Społeczeństwa (EECCS); Caritas Europa; Eurodiakonia.
Nuncjatura Apostolska. W 1970 r. papież Paweł VI powołał Delegata Stolicy Apostolskiej przy Wspólnotach Europejskich. Jego zadaniem było utrzymywanie kontaktu z instytucjami europejskimi i prezentowanie stanowiska Kościoła. Papież Jan Paweł II w 1999 r. ustanowił Nuncjaturę Stolicy Apostolskiej przy Unii Europejskiej. Do zadań Nuncjatury należy prezentowanie stanowiska Kościoła katolickiego wobec UE, informowanie Watykanu o działalności UE oraz utrzymywanie bezpośredniego kontaktu z Komisją Europejską.
Komisja Episkopatów Wspólnoty Europejskiej (COMECE). Powstała 3 marca 1980 r. przy aprobacie Watykanu. Aktualnie Komisja składa się z delegowanych biskupów, którzy reprezentują 25 konferencji episkopatów z UE. Do zadań COMECE należą: monitorowanie i analiza procesów politycznych w UE we wszystkich sferach zainteresowania i działalności Kościoła; utrzymywanie kontaktów z politykami i urzędnikami, aby promować poglądy i opinie wyrażane przez COMECE oraz odpowiadać na aktualne problemy i trudności we Wspólnotach poprzez konkretne propozycje współpracy; rozwijanie świadomości wewnątrz wspólnoty Kościoła na temat prawodawstwa, rozwoju i polityki Unii Europejskiej, a także zachęta do refleksji nad wyzwaniami zjednoczonej Europy na gruncie Katolickiej Nauki Społecznej; pomoc Kościołowi na Wschodzie w przezwyciężaniu trudności, zwłaszcza w perspektywie integracji wschodniej części Europy; działania informujące Kościoły w krajach członkowskich o działaniach UE, które mają szczególne znaczenie dla ludzi wierzących[2].
Europejska Komisja Ekumeniczna na Rzecz Kościoła i Społeczeństwa (EECCS). Pełni funkcję przedstawiciela kościołów chrześcijańskich (poza Kościołem katolickim) przy Unii Europejskiej i Radzie Europy. Komisja składa się z przedstawicieli 20 kościołów ewangelickich i prawosławnych z całej Europy, które mają w niej status członków stałych, a także z obserwatorów (z prawem zabierania głosu) – przedstawicieli 18 kościołów i organizacji chrześcijańskich mających w komisji status członków konsultacyjnych. Do zadań EECCS należą monitorowanie prac Unii Europejskiej i Rady Europy utrzymywanie stałych roboczych kontaktów z przedstawicielami tych instytucji informowanie Kościołów zgromadzonych w EECCS o nowych wyzwaniach, jakie integracja niesie dla współczesnych chrześcijan, sugerowanie podejmowania konkretnych tematów i programów duszpasterskich.
Caritas Europa. Zrzesza 49 krajowych organizacji charytatywnych Kościoła katolickiego działających w 46 państwach europejskich. Jest zaangażowana w analizowanie i zwalczanie ubóstwa i wykluczenia społecznego, promowanie prawdziwie integralnego rozwoju ludzkiego, sprawiedliwości społecznej i zrównoważonych systemów społecznych w Europie i na całym świecie[3]. Realizacja tych zadań odbywa się we współpracy z agendami unijnymi.
Eurodiaconia. W obecnej formie istnieje od 1992 r. i została powołana do współpracy z agendami Unii Europejskiej. Składa się z 52 kościołów ewangelickich i chrześcijańskich organizacji pozarządowych działających w oparciu o chrześcijańskie zasady tradycji reformacyjnej, anglikańskiej oraz prawosławnej. Jej celem jest świadczenie usług opieki społecznej i zdrowotnej oraz propagowanie sprawiedliwości społecznej[4].
Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej działa obecnie 15 kościołów i innych związków wyznaniowych, których stosunki z Państwem są uregulowane odrębnymi aktami prawnymi[5]. Są to:
Kościół Katolicki w Rzeczypospolitej Polskiej – Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U. 1998, nr 51, poz. 318) oraz ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2019, poz. 1347).
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – ustawa z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz. U. 2014, poz. 1726).
Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2015, poz. 43).
Kościół Ewangelicko-Reformowany w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2015, poz. 483).
Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2014, poz. 1712).
Kościół Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2015, poz. 169).
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2014, poz. 1889).
Kościół Polskokatolicki w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2014, poz. 1599.).
Gminy wyznaniowe żydowskie tworzące Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2014, poz. 1798).
Kościół Katolicki Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2015, poz. 44).
Kościół Starokatolicki Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2015, poz. 14).
Kościół Zielonoświątkowy w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2015, poz. 13).
Wschodni Kościół Staroobrzędowy, nie posiadający hierarchii duchownej – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nie posiadającego hierarchii duchownej (Dz. U. nr 38, poz. 363, z późn. zm.).
Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 30, poz. 240, z późn. zm.).
Karaimski Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 30, poz. 241, z późn. zm.).
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji w Polsce (Wydział Rejestru Kościołów i Innych Związków Wyznaniowych) prowadzi informatyczny Rejestr kościołów i innych związków wyznaniowych, do którego są wpisane kościoły i inne związki wyznaniowe niemające uregulowanej sytuacji prawnej w formie odrębnej ustawy oraz organizacje międzykościelne. Informatyczny Rejestr składa się z dwóch działów: A) do którego wpisuje się kościoły i inne związki wyznaniowe (razem – 169); B) do którego wpisuje się organizacje międzykościelne (razem – 5)[6].
Na gruncie Konstytucji RP wolność zrzeszania się ma podwójny charakter. Z jednej strony została ona ujęta w art. 12 jako zasada prawna ustroju RP . Z drugiej strony nie można jej odmówić znaczenia tradycyjnego, to znaczy rozumienia jej w kategoriach wolności jednostki zgodnie z art. 58 Konstytucji. Jest to zasada społeczeństwa obywatelskiego pozostająca w ścisłym związku z zasadą pomocniczości, o której mowa we wstępie do Konstytucji. Gwarantuje ona wszystkim obywatelom wolność samoorganizowania się w celu formułowania zróżnicowanych programów i tworzenia organizacji (wspólnot) służących realizacji zamierzonych celów. W ramach tej zasady społeczeństwo obywatelskie korzysta z wolności tworzenia organizacji i struktur w wybranej przez siebie formie. Dotyczy to także wymiaru religijnego, tzn. organizowania się w grupach religijnych. Współcześnie w państwach demokratycznych należą one do organizacji, których działalność odpowiada potrzebom społecznym stowarzyszenia, w ramach których członkowie bronią swoich potrzeb i dążą do samorealizacji i rozwoju osobowego we wszystkich wymiarach życia.
Wspólnotowa, zbiorowa ochrona wolności sumienia i wyznania obejmuje Kościoły i inne związki wyznaniowe. W takim ujęciu są one uznawane za podmioty o własnych prawach w tym zakresie, za pośrednictwem lub przy udziale których jednostki zaspokajają poważną część swoich potrzeb religijnych (art. 53 ust. 2 Konstytucji). Wykonywanie przez te podmioty własnych uprawnień religijnych jest niekiedy warunkiem możliwości realizacji swoich uprawnień przez jednostki (np. do udziału w celebracjach religijnych, zgromadzeniach liturgicznych). Do listy podmiotów wolności sumienia i wyznania należą również organizacje społeczne, na przykład stowarzyszenia, fundacje realizujące statutowe cele religijne w taki sposób jak związki wyznaniowe, organizacje działające w ramach określonych związków wyznaniowych lub organizacje międzywyznaniowe, instytucje religijne. Mogą one przybrać formę mniej lub bardziej sformalizowaną. Mogą również być stowarzyszeniem nieformalnym obejmującym grupę osób realizujących praktyki religijne w swojej wspólnocie. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 16 lutego 1999 r., SK 11/98 (Dz. U. 1999, nr 20, poz. 182) uznał, że wolność religii obejmuje wszystkie religie i przynależność do wszystkich związków wyznaniowych, nie jest ograniczona do uczestnictwa we wspólnotach wyznaniowych tworzących formalnie wyodrębnioną strukturę organizacyjną i zarejestrowanych w stosownych rejestrach prowadzonych przez władzę publiczną. W obydwu wymiarach ochrony wolności sumienia i wyznania szczególne znaczenie ma respektowanie konstytucyjnej zasady równości wszystkich wobec prawa oraz prawa wszystkich do równego traktowania przez władze publiczne. Najistotniejsze jest respektowanie zakazu dyskryminowania kogokolwiek w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z powodu przekonań w sprawach religijnych i moralnych, przynależności do określonego związku wyznaniowego bądź też pozostawania poza związkami wyznaniowymi. Bardzo ważne jest także równouprawnienie Kościołów i innych związków wyznaniowych; poszanowanie ich własnej autonomii wobec państwa, wzajemnej niezależności państwa i Kościołów oraz innych związków wyznaniowych, każdego w swoim zakresie, ale też współdziałanie dla dobra człowieka i dobra wspólnego, zachowanie bezstronności władz publicznych w Rzeczypospolitej Polskiej w sprawach religijnych, światopoglądowych i filozoficznych oraz zapewnienie swobody ich wyrażania w życiu publicznym (art. 25 Konstytucji).
Omawiając zagadnienie instytucji religijnych, ważne jest również właściwe umiejscowienie ich w perspektywie prawnej. Analizując ustawodawstwo międzynarodowe, należy odwołać się do Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską podpisanego w Warszawie 28 lipca 1993 r. Art. 4 Konkordatu dotyczy osobowości prawnej Kościoła katolickiego: „1. Rzeczpospolita Polska uznaje osobowość prawną Kościoła Katolickiego.
2. Rzeczpospolita Polska uznaje również osobowość prawną wszystkich instytucji kościelnych terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie przepisów prawa kanonicznego. Władza kościelna dokonuje stosownego powiadomienia kompetentnych organów państwowych. 3. Inne instytucje kościelne mogą na wniosek władzy kościelnej uzyskać osobowość prawną na podstawie prawa polskiego”[7].
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej w rozdziale drugim określa osoby prawne Kościoła i ich organy. Wyróżnia się w ustawie osobę prawną o zasięgu ogólnopolskim, którą jest Konferencja Episkopatu Polski. W art. 7 określona została osobowość prawna terytorialnych jednostek organizacji Kościoła katolickiego (metropolie; archidiecezje; diecezje; administratury apostolskie; parafie; kościoły rektoralne; Caritas Polska; Caritas diecezji; Papieskie Dzieła Misyjne) oraz osoby, które je reprezentują. Art. 8 określa natomiast osobowość prawną personalnych jednostek terytorialnych (Ordynariat Polowy; kapituły; parafie personalne; Konferencja Wyższych Przełożonych Zakonnych Męskich; Konferencja Wyższych Przełożonych Zakonnych Żeńskich; instytuty życia konsekrowanego, w tym instytuty zakonne i świeckie, oraz stowarzyszenia życia apostolskiego; prowincje zakonów; opactwa, klasztory niezależne, domy zakonne; wyższe i niższe seminaria duchowne diecezjalne; wyższe i niższe seminaria duchowne zakonne, jeżeli, w myśl przepisów danego zakonu, mają charakter samoistny. Art. 9 omawianej ustawy wskazuje osobowość prawną szkół wyższych, instytutów naukowych i dydaktyczno- naukowych, wymieniając: Katolicki Uniwersytet Lubelski; Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie; Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu; Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu; Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie oraz jego dwie sekcje: św. Jana Chrzciciela i św. Andrzeja Boboli „Bobolanum”; Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie; kościelne instytuty naukowe i dydaktyczno-naukowe kanonicznie erygowane. W tej samej Ustawie w art. 33 „osobom należącym do Kościoła zapewnia się swobodę zrzeszania w celu realizacji zadań wynikających z misji Kościoła”[8]. Prawną działalność instytucji religijnych uznaje się w następujących obszarach: kult publiczny; katecheza i szkolnictwo; duszpasterstwo wojskowe; duszpasterstwo specjalne (obejmuje m.in. zakłady wychowawcze i opiekuńcze dla dzieci i młodzieży, sanatoria, szpitale, zakłady lecznicze, zakłady karne); działalność charytatywno-opiekuńcza; budownictwo sakralne i kościelne oraz cmentarze; kultura i środki masowego przekazu.
W referowanym zagadnieniu instytucji religijnych i wolności zrzeszania się istotna jest również Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach. Została uchwalona w celu stworzenia warunków do pełnej realizacji gwarantowanej przepisami Konstytucji wolności zrzeszania się zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka i Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych, umożliwienia obywatelom równego, bez względu na przekonania, prawa czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i wyrażania zróżnicowanych poglądów oraz realizacji indywidualnych zainteresowań, a także dla uszanowania tradycji i powszechnie uznawanego dorobku ruchu stowarzyszeniowego.
Źródła:
Codex Iuris Canonici. Auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus. Kodeks Prawa Kanonicznego, przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984.
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE 2016, C 202.
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., Dz. U. 1998, nr 51, poz. 318.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483 z późn. zm.
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Dz. U. 1993, nr 61, poz. 284.
Kościoły i związki wyznaniowe wpisane do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, https://www.gov.pl/web/mswia/rejestr-kosciolow-i-innych-zwiazkow-wyznaniowych, (dostęp z: 07.12.2020.
Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Poznań 2002.
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 2019, poz. 1347.
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, Dz. U. 2020, poz. 2261.
Literatura:
Białas-Zielińska K., Religie, kościoły i związki wyznaniowe w prawie Unii Europejskiej, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/39050/PDF/017.pdf, dostęp z: 01.12.2020.
Firlit E., Instytucje religijne w krajach Unii Europejskiej, Warszawa 2009.
Firlit E., Obecność i działalność instytucji religijnych w publicznej przestrzeni Europy, Warszawa 2009.
Góralski W., Pieńdyk A., Zasada niezależności i autonomii państwa i Kościoła w Konkordacie polskim z 1993 roku, Warszawa 2000.
Konkordaty polskie. Historia i teraźniejszość, J. Krukowski (red.), Lublin 2019.
Krukowski J., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2007.
Kuczma P., Wolność zrzeszania się, https://www.repozytorium.uni.wroc.pl/Content/52930/19_Pawel_Kuczma.pdf, dostęp z: 08.12.2020.
Orzeszyna K., Podstawy relacji między państwem a Kościołami w Konstytucjach państw członkowskich i traktatach Unii Europejskiej, Lublin 2007.
Szewczyk R., Kościoły i związki wyznaniowe a prawo traktatowe Unii Europejskiej, „Studia Ełckie” 2011, t. 13, s. 353-368.
Ks. prof. uczelni dr hab. Tomasz Białobrzeski jest absolwentem Wyższego Seminarium Duchownego w Płocku, Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie oraz Uniwersytetu Nawarry w Pampelunie (Hiszpania). Jest pracownikiem naukowo-dydaktycznym na Wydziale Prawa Kanonicznego UKSW w Warszawie, na którym od września 2019 roku pełni funkcję dyrektor Instytutu Prawa Kanonicznego. W diecezji płockiej pełni urząd oficjała Sądu Biskupiego.
[1] Por. art. 12 i art. 10 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej.
[2] http://www.comece.eu/site/en/home, dostep z: 10.12.2020.
[3] https://www.caritas.eu/, dostęp z:10.12.2020.
[4] https://www.eurodiaconia.org/, dostep z:10.12.2020.
[5] https://www.gov.pl/web/mswia/koscioly-i-inne-zwiazki-wyznaniowe..., dostęp z: 05.05.2021.
[6] https://www.gov.pl/web/mswia/rejestr... , dostęp z: 30.03.2021.
[7] Art. 4 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisanego w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., Dz. U. 1998, nr 51, poz.318.
[8] Art. 33 Ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 2019, poz. 1347.
