Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Przysięga ma starożytne korzenie; znaczący jest jej rozwój w średniowieczu; w prawie obowiązującym ma istotne, prawne znaczenie. Opracowanie dotyczy instytucji przysięgi we współczesnym prawie polskim oraz w obowiązującym prawie kanonicznnym – z odniesieniami historyczno-prawnymi. Opracowanie uwzględnia: definicję przysięgi i jej charakterystykę; formy przysięgi (od pogańskiej po chrzescijańską i świecką); funkcje przysięgi (zwłaszcza tej stosowanej w postępowaniu dowodowym). Poza tym autorka zwraca uwagę na współczesną dyskusję dotyczącą ,,przysięgi religijnej” – jako jednej z form manifestowania pro foro externo przekonań religijnych.
Przysięga (inaczej: ,,ślubowanie”, ,,rota”; łac. iusiurandum, sacramentum; iuramentum, grec. ὄρκος; łac. etymologia: iurare – ,,przysięgać”, ,,poręczać przysięgą”; sacrarae - poświęcać coś bóstwu, ,,zatwierdzić”). Zagadnienie przysięgi odnosi się m.in. do przyrzeczenia składanego w toku postępowania sądowego (np. świadek w postępowaniu procesowym); ślubowania składanego przez tych, którzy obejmują: urząd organu władzy publicznej (np. prezydent państwa,członek organów władzy centralnej), urząd funkcjonariusza publicznego (np. sędzia, prokurator), urząd kościelny; przysięgi składanej przez osoby, które będą wykonywały zawód zaufania społecznego (np. lekarz, adwokat); także: przysięga składana przez immatrykulowanych studentów, promowanych doktorów nauk etc. Przysięga ma starożytne korzenie; znaczący jest jej rozwój w średniowieczu; współcześnie ma istotne, prawne znaczenie. Przysięga religijna jako jedna z form manifestowania pro foro externo przekonań religijnych człowieka jako podmiotu prawa, jest określana prawem państwowym. Zagadnienie dyskutowane jest w aspekcie wolności religijnej i praw człowieka. Szeroka merytorycznie regulacja prawna tej instytucji jest w prawie kanonicznym.
przysięga, ślubowanie, rota przysięgi, invocatio Dei, wolność religijna, prawa człowieka
Przysięga (ślubowanie) w znaczeniu prawnym to – uroczyste i publiczne zapewnienie, także w znaczeniu zobowiązania, co do określonego postępowania człowieka. Treść roty jest ściśle sprecyzowana, a jej złożenie odbywa się w określonej prawem, zazwyczaj ustnej, formie. Od czasów starożytnych pod pojęciem ,,przysięgi” rozumie się uroczyste, zasadniczo ustne i osobiste, połączone z formalnościami sakralnymi, potwierdzenie pewnej prawdy, zapewnienie lub złożenie obietnicy wobec innej osoby lub grupy osób. Przyrzekający (składający przysięgę) wzywał bóstwa lub zjawiska nadprzyrodzone (np. dotknięcie ziemi lub rzeczy świetej, w średniowiecznej Polsce ,,przysięga na Słońce”); chrześcijanin przyrzekał (i przyrzeka) z powołaniem się na Boga – jako wszechwiedzącego świadka, karzącego za krzywoprzysięstwo. Treść przysięgi zawiera normę przysięgi (treść roty), a jej formuła ma – przede wszystkim – charakter sprawczy. Charakterystyczne są, zazwyczaj występujące, słowa roty, np. ,,przyrzekam”, ,,przysięgam” etc.; oraz, w przypadku ewentualnej nieuczciwości, warunkowe samoprzekleństwo, tj. „Niech mnie Bóg ukarze, jeśli nie…”, „tak mi dopomóż Bóg” (invocatio Dei). W Tradycji chrześcijańskiej, zarówno kanonicznej, jak i świeckiej, przysięgę składa się na Św. Ewangelie, krzyż, relikwie świętych. Krzywporzysięstwo jest zaprzeczeniem prawdy (contra veritatem), sprawiedliwości (contra iustitiam), jest zniewagą wyrządzoną Bogu (contra religionem); podlega penalizacji (ex. gr. crimen falsi).
Archaiczny i zwyczajowy charakter przyrzeczenia – ze względu na ważkość i działanie pożądane – a następnie jako instytucja ius scriptum, świadczy o jego wielowiekowej ewolucji. Przysięga wywołująca skutki prawne była powszechnie znana kulturom starożytnym: Rzymu, Grecji, Mezopotamii, Egiptu, Izraela, Persji, Indii, Chin i in.
Pierwszym potwierdzonym źródłowo przypadkiem, gdzie prawodawca rzymski użył terminu technicznego sacramentum (dosł. legis actio sacramento) była Ustawa XII Tablic (lex XII Tabularum) z ok. 451-450 a.Ch. Termin miał dwa podstawowe znaczenia. Po pierwsze – dotyczył kwoty pieniężnej składanej w postępowaniu in iure; po drugie – odnosił się do, wywodzącej się z archaicznego prawa sakralnego, przysięgi składanej ,,na wierność” przez urzędników oraz żołnierzy (vide infra).
W rzymskim prawie prywatnym wyróżniano zasadniczo dwa rodzaje przysięgi. Jedna była uroczyście składana przed sędzią (apud iudicem) i była obligatoryjna (iusiurandum in litem, iusiurandum in iure, iusiurandum necessarium). Poza tym dotyczyło to pozasądowego, dobrowolnego zaprzysiężenia stron zaangażowanych w spór o charakterze majątkowym, dotyczącego zasadności wzajemnych pretencji stron (iusturandum voluntarium).
Przysięga in litem była składana przez powoda apud iudicem w procesie o rzecz. Skarżący potwierdzał w ten sposób, oszacowanie przez siebie, wartości rzeczy spornej.
Przysięga konieczna (iusiuradnum necessarium) była składana w pierwszej fazie procesu (stąd określenie synonimiczne – iusiurandum in iure). Wymagano jej tylko konkretnym przypadku, tj. gdy dług opiewał na ok. kwotę pieniężną (certa pecunia). Pozwany na żądanie powoda miał złożyć przysięgę (referre), że w tej sprawie zaprzecza długowi (roszczenie nie istnieje). Gdy pozwany złożył przyrzeczenie tego rodzaju – pod rygorem dokonania krzywoprzysięstwa – był uwolniony; w razie odmowy zostałby narażony do natychmiastowej egzekucji na jego majątku. Miał on jednakże prawo do obowiązek złożenia przysiegi przerzucić (diferre) na skarżącego. W przypadku odmowy powód tracił roszczenie. Fakt, że przysięgano apud iudicem w fazie in iure, prowadziło do szybkiego zakończenia (albo na korzyść strony, która przysięgała, lub przeciwko niej); in specie: D. 12.2: De iureiurando sive voluntario sive necessario sive iudiciali; C. 4.1: De rebus creditis et de iureiurando). Iusiurandum in litem była dopuszczalna w rzymskich skargach: rzeczowych (np. rei vindicatio, vindicatio servitutis, vindicatio pignoris, petitio hereditatis); osobowych (np. a. ad exhibendum; a. depositi, a. commodati, a. rei uxoriae, a. rerum amotarum); penalnych (np. a. furti, a. de dolo , a. quod metus causa; w tzw. skargach ścisłego prawa (a. stricti iudicii). Rzymscy juryści okresu kasycznego dostrzegali różnorodny charakter przysięgi procesowej (odniesienia m.in. do nowacji, ugody, wyroku sądowego). Istota rzymskiej przysięgi procesowej była sporna doktrynie romanistycznej.
Przysięga dobrowolna (określenie voluntaria pochodzi z prawa justyniańskiego) była przeciwieństwem tej, która miała charakter obligatoryjny. Dochodziła do skutku poprzez porozumienie stron. W literaturze podkreśla się (np. A. Berger, op. cit., s. 534), że zawierała pewien ,,rodzaj transakcji” i miała większe znaczenie, niż wyrok, np. D. 12. 2. 2 (Paulus libro 18 ad edictum: Iusiurandum speciem transactionis continet maioremque habet auctoritatem quam res iudicata). Pretor, albo odmawiał powodowi skargi (denegare actionem), zamieszczał w formulce skargi exceptio iureiurandī – gdy pozwany przysiągł, że roszczenie nie istnieje; albo udzielał powodowi dodatkowej actio de iureiurando – gdy powód przysiągł, że roszczenie jest zasadne, a zarazem nimożliwe do wyegzekwowania drogą zwykłego powództwa. Iusiuradnum in litem miało walor prawny dowodu.
Szczególną postacią przyrzeczenia w prawie rzymskim było iuramentum calumniae – przysięga o niedziałaniu w złej intencji. Odnosiło się to do przysięgi żądanej przez pozwanego od powoda, aby skarżący umarł, gdyby powództwo było ,,zwykłą szykaną” (non calumniae causa agere) lub przez powoda od pozwanego, gdy ten nie przeczył twierdzeniom powoda. Również w karnym postępowaniu sądowym strony mogły wzajem żądać złożenia przyrzeczenia, że podejmowane przez nich działania nie są oszczerstwem (calumnia). W prawie justyniańskim obie strony i ich pełnomocnicy musieli złożyć takie przyrzeczenie (cf. C.1 de iusiurandum calumniae, II, 4 in VI°).
Istniało przyrzeczenie wyzwalanego niewolnika (iusiurandum liberti – kontrakt słowny), że po wyzwoleniu będzie pełnił na rzecz byłego dominus pewne usługi. Był to rodzaj przysięgi o charakterze sakralnym, która była powtórnie, tym razem przez wyzwoleńca, składana po dokonaniu manumissio. W rzymskim prawie prywatnym znano iusiurandum minoris (tj. przysięgę złożona przez nieletniego w w celu potwierdzenia zobowiązania, które przyjął bez zgody swego kuratora). Powodowało to utratę przez małoletniego prawa do żądania przywrócenia do stanu poprzedniego (in integrum restitutio). Dopuszczalne było żdądanie wierzycieli spadku, aby spadkobierca – przy sporządzaniu inwentarza spadku (beneficium inventarii) – przyrzekł, że niczego nie zataił (iuramentum manifestationis).
Złożenie przysięgi przez urzędników rzymskiej magistratury (wspólne określenie na wybieralnych urzędników), to – mająca szczególne odniesienia do współczesności – iusiuradnum magistratum, znana rzymskiemu prawu publicznemu. Przed objęciem urzędu nominat zobowiązywał się do przestrzegania obowiązującego prawa. Składali ją edyle kurulni, konsulowie, pretorzy i – jak się wydaje – cenzorzy, trybuni plebejscy oraz edyle plebejscy. Odebranie przysięgi pozostawało w kompetencji kwestora. Ex iure publicum pochodzi przysięga składana Jowiszowi – przy wypowiadaniu wojny, przy zawieraniu foedus (przymierza) ze sprzymisrzeńcami Rzymu.
Sacramentum militarae (militiae) – to instytucja rzymskiego prawa wojskowego. Ci, którzy dołączyli w szeregi armii byli zobowiązani swoim słowem przestrzegać postanowień prawa wojskowego, co było egzekwowane karnie. Rzymska przysięga wojskowa miała na celu potwierdzenie lojalności żołnierza wobec dowódcy lub wierności i oddania cesarzowi. Do schyłku Republiki rzymskiej sacramentum zaprzysięgano przed konsulem. Przysięga wiązała żołnierza z dowódcą, a nie z państwem. Zmieniło się to w pryncypacie, ugruntowało w dominacie (cesarz stopniowo skupiał ,,w swoim ręku” różne postaci władzy). W późnej starożytności termin sacramentum nabrał nowego znaczenia. Przez chrześcijan był ,,generalnie” pojmowany przez pryzmat religii. Późnoantyczni autorzy chrześcijańcy uznawali, że sacramentum zachowało swoje pierwotne znaczenie.
W średniowieczu instytucja prawna przysięgi osadzona była w kontekście społecznym i religijnym; jej rozwój znany jest dawnemu prawu kanonicznemu i prawu państwowemu.
Przysięga w średniowiecznej Polsce zawierała elementy dawnego prawa zwyczajowego oraz prawa rzymskiego. Znane były jej postaci: przysięga na Słońce, korporalna czyli cielesna (iuramentum corporale), na duszę oraz na imiona świętych. Miały one na celu: umocnienie zobowiązania, udowowodnienie pewnego stanu rzeczy, przyrzeczenie działania sprawiedliwego i zgodnego z prawem (m.in. potwierdzania przywilejów poprzedników wydanych przez poprzedników), przy obejmowaniu tronu (przysięgi: królewska i koronacyjna) i urzędu (przysięga urzędnicza).
Przysięga ,,na Słońce” miała pogańskie cechy. Polegała m.in. na skierowaniu ręki w kierunku Słońca, jako rzeczy, na który jest składana i wypowiedzenie roty przysięgi. Iuramnetum corporale miała charakter przysięgi osobistej (iuramentum personale) wzbogaconej o sferę sacrum, tj. „uznanie rzeczy świętej, której przysięgający dotykał, za ucieleśnienie bądź ciało samego Jezusa Chrystusa” (P. Rogowski, op. cit., s. 116). Zasadniczym elementem przysięgi tego rodzaju – jako przysięgi przeznaczonej tylko dla chrześcijan – było dotknięcie świętego przedmiotu ucieleśniającego Corpus Christi (np. Św. Ewangelii, krzyża). Znajdowała zastosowanie w obrzędach koronacyjnych, przy obejmowaniu urzędów (w tym sędziów), przy zawieraniu umów międzynarodowych oraz w procesowym postępowaniu dowodowym. Np. w XV w. na Mazowszu, w spawach ,,na dowody szlachectwa” skadano przysięgę korporalną ,,na Słońce”. Z tego wynikało, że nie uznawano za konieczną przysiegę na rzeczy symbolicznie ucieleśnające Chrystusa. Iuramentum Iudeorum miała charakter sakralny. Słowa przysięgi wypowiadanio, zwracając się w stronę wschodzącego Słońca. Wypełniano w ten sposób modlitewny nakaz kierowania się w stronę Jerozolimy.
W procesie rzymsko-kanonicznym przysięga była jednym z głównych środków dowodowych. Dawne prawo kanoniczne określało instytucję przysięgi jako ,,aktu religijnego”, gdy przywołuje się, na świadectwo prawdzie, imię Boga (w Dekrecie Gracjana z ok. 1140 r., późniejszym prawie dekretałów, ex. gr. C. XXII, q. 1; c. 1-8, C. XXI, q. 2; c. 2. 12-13, 18-26, X, de iureiurando, II, 24; c. 1, de iureiurando, II, 11 in VI°). W przedkodeksowym prawie kościelnym znanych było kilka rodzajow przysiąg, tj. przysięgę orzekającą (iurametum assertorium – w której wzywa się Boga na świadka prawdy, na poparcie istnienia lub nieistnienia teraźniejszego lub przeszłego faktu; przysięgę przyrzekającą (iuramentum promissorium) – w której świadectwem Bożym potwierdza się prawdziwość twierdzenia i wierność przyrzeczenia; przysięgę zwykłą (iursiuradnum simplex) – którą dokonuje się tylko aktem wewnetrznym przez wezwanie Boga. Ta ostatnia nie miała uroczystego charakteru. Przysięgę uroczystą (zewnętrzną) składało się przez dotknięcie Św. Ewangelii, albo krzyża. Wszystkie, powyżej wskazane, rodzaje przysiąg określane były ogólnie mianem ,,przysięgi rozstrzygającej”. Znana była poza tym przysięga uzupełniająca (iuramentum suppletorium); mogła być stosowana w przypadku jednakowych dowodow po obu stronach, gdy dowody jednej strony były słabsze; sędzia wydawał wyrok na korzyść strony przysięgającej (cf. D. 12. 2. 31: Gaius libro 30 ad edictum provinciale).
Pojęcie przysięgi, w której wierni odwołują się do Boga jako do świadka prawdy, powieliła kodyfikacja Pio-Benedyktyńska z 1917 r. (kan. CIC B, kan. 1316 § 1: ,,Przysięga, która jest wezwaniem, na świadka prawdy, imienia Boga, nie może być złożona inaczej, aniżeli zgodnie z prawdą, rozwagą, bez naruszania sprawiedliwości” [tłum. EG] – w II pt. De iureiurandum; vide kan. 1318 § 2 i 1321 CIC B; cf. votum – kan. 1307 § 1 CIC B). Do ważności (validitas) przysięgi prawodawca wymagał, aby przysiegający wyraził ją pro foro externo w odpowiedniej formie. Dla godziwości (licitas) nakazywał, by jej złożenie było uczynione z rozwagą (in iudicio), zgodne z prawdą (in veritate) i z zachowaniem sprawiedliwości (in iustitia). Wskutek złożenia przysięgi, która miała charakter iusiuradnum promissorium, powstawało szczególne zobowiązanie religijne (peculiare religionis obligatione) do jej wypełnienia (kan 1317 § 1 CIC B; vide infra). In spcie z kan. 1744 CIC B wynikał obowiązek sędziego w postępowaniu sądowym in causibus criminalibus, który powinien był odebrać od stron przysięgę (iusiurandum de veritate dicenda). W kan. 1767-1769 CIC B prawodawca stanowił o przysiędze świadków, która była jednym ze środków dowodowych. Dowód z przysięgi stron (iusiuradnum suppletorium (kan. 1829-1831 CIC B) kończył tzw. zwykłe spory (kan. 1834-1836 CIC B), świadczył o wartości zeznań stron i świadkow (kan. 1744, 1824 § 3, 1767, 1944, 2145 CIC B). Za krzywoprzysięstwo groziła sankcja karna: interdykt – dla świeckich, suspensa – dla duchownych. Odnosiło się to zarówno wobec świadków, jak wobec biegłych zobowiązanych do działania zgodnie z prawem, prawdą i sprawiedliwie (kan. 1743 § 3, kan. 1755 § 3; kan. 1794 CIC B). Każdy (cuilibet) promowany do święceń biskupich miał obowiązek złożenia wyznania wiary (professio fidei) oraz przyrzeczenia posłuszeństwa (promissio obedientiae) wobec Biskupa Rzymu (kan. 332 § 2 CIC B; cf. kan. 380 CIC; kan, 187 § 2 CCEO; vide infra).
Prawo polskie (wybrane zagadnienia)
W literaturze przedmiotu zasadnie uznaje się, że ,,w polskim porządku prawnym funkcjonuje niesymetryczność w zakresie konstrukcji ślubowania” (A. Mezglewski, op. cit., s. 21; cf. W. Brzozowski, op. cit., passim). Chodzi m.in. o dopuszczalność składania tzw. ,,przysięgi religijnej”, pojmowanej jako realizacja prawa podmiotowego każdego człowieka – prawa do wolności religijnej (art. 30 i 53-54 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.). Zwolennicy uznania prawa do składania ,,przysięgi religijnej” w postępowaniu sądowym powołują gwarancje konstytucyjne wolności religijnej każdego człowieka. Akcenuje się przy tym, że w polskiej procedurze karnej i wykroczeniowej oraz cywilnej istnieje jedynie obowiązek złożenia ,,zwykłego” przyrzeczenia, które nie ma religinjego charakteru (tj. przysięga składana przez: osoby upoważnione przez prezesa sądu do sporządzenia protokołu – art. 144 § 3 KPK; świadków – art. 188 § 1 KPK i norma odsyłająca art. 41 § 1 KPSW, art. 268 § 3 KPC; biegłych w postępowaniu karnym i cywilnym – art. 197 § 1 KPK i art. 282 § 1 KPC; opiekuna – art. 590 KPC; specjalistów niebędących funkcjonariuszami organów procesowych – art. 205 § 2 KPK). W polskim systemie prawa można jednak odnaleźć normy prawne, które uwzględniają, fakultatywną wprawdzie, invocatio Dei w rocie przysięgi (vide infra).
Prawo i obowiązek złożenia przysięgi jest explicite określone prawem, dotyczy wyraźnie wskazanej grupy osób i odnosi się do przyszłości (pro futuro). W prawie polskim można mówić o – zasadniczo dwóch – postaciach przysięgi. Obowiązani sa ją złożyć – po pierwsze ci, którzy obejmują: urząd organów władzy publicznej (np. Prezydent Rzeczpospolitej – elekt, członek Rady Ministrów RP – vide infra); urząd funkcjonariusza publicznego (np. sędzia, prokurator – vide infra). Przysięgę składają te osoby, które będą wykonywać tzw. zawód zaufania społecznego (np. lekarz, adwokat – vide infra) oraz te, które będą pełnić funkcje publicze cieszące się zaufaniem społecznym (np. ławnik sądowy – vide infra). Przysięga składana jest przez immatrykulowanych studentów, promowanych doktorów nauk. Przyrzekający zobowiązuje się ex. gr. do właściwego wykonywania zawodu, do należytego sprawowania urzędu, do dochowania wierności ideałom humanizmu, prawości w postępowaniu, dociekliwości i pracowitości w dążeniu do prawdy – wszystko w zgodzie z poszanowaniem wartości moralnych, a także norm prawnych ujętych w tekście ślubowania (roty). Do drugiej grupy należy przysięga – uroczysta obietnica mówienia prawdy przez świadka w postępowaniu przed sądem (przyrzecznie). W innych systemach prawa państwowego jest przysięga składana przez tego, któremu nadawne jest obywatelstwo (np. naturalizacja bezpaństwowca). Zobowiązuje się on na wierność nowej ojczyźnie, jej prawu i organom władzy. Przysięgę urzędową, zawodową etc. oraz tę składaną przez naturalizowanego obywatela zwykło się było zaliczać do przysięgi lojalności (wierności) o charakterze promisoryjnym (in spe). Mieszaną pod względem charakteru jest przysięga świadka w postępowaniu sądowym (zeznanie w przyszłości w odniesieniu do faktów mających miejsce w przeszłości).
W stosunku do kilkunastu osób prawo polskie wymaga złożenia ,,przysięgi”, tj. Prezydent RP – elekt; prezes i wiceprezes prezes Rady Ministrów; ministrowie; prezesi: Najwyższej Izby Kontroli i Narodowego Banku Polskiego; członek Rady Polityki Pieniężnej, funkcjonariusze: Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Anty-korupcyjnego; żołnierze, studenci odbywający zajęcia wojskowew szkole wyższej (G. Maroń, Instytucja przysięgi [ślubowania] a poszanowanie wolności ...., s. 69). ,,Ślubowanie” natomiast składają: posłowie, senatorowie, Rzecznicy: Praw Obywatelskich i Praw Dziecka; Prezes Instytutu Pamyęci Narodowej, Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych, sędziowie: Trybunału Konstytucyjnego i sądów powszechnych; ławnicy sądowi i izby morskiej; referendarze sądowi; zawodowi i społeczni kuratorzy sądowi; wojskowi kuratorzy społeczni; aplikanci: kuratorski, adwokacki, notarialny i radcowski; radcowie prawni; notariusze i zastępcy notarialni; komornicy; Prokurator Generalny i prokuratorzy; radcowie i starsi radcowie Prokuratorii Generalnej, aplikanci: aplikacji ogólnej, sędziowskiej i prokuratorskiej; szef Służby Cywilnej i urzędnicy Służby Cywilnej; policjanci; funkcjonariusze: Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Biura Ochrony Rządu, Straży Granicznej, Służby Więziennej, Służby Celnej; kontrolerzy Najwyższej Izby Kontroli; pracownicy Państwowej Inspekcji Pracy; personel dyplomatyczno-konsularny; wójtowie; burmistrzowie; prezydenci miast; radni: rady gminy, rady powiatu, sejmiku województwa; pracownicy samorządowi; strażacy: straży gminnej i Państwowej Straży Pożarnej; nauczyciele mianowani; rzecznicy patentowy i aplikanci rzecznikowscy; diagności laboratoryjni; członekowie Krajowej Izby Odwoławczej; tłumacze przysięgli; arbitrzy stałego, polubownego sądu konsumenckiego przy prezesie Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty; arbitrzy stałego, polubownego sądu konsumenckiego przy wojewodzkim inspektorze inspekcji handlowej; syndykowie; farmaceuci; doradcy podatkowi; biegli rewidenci; eksperci urzędu patentowego, studenci, doktoranci (G. Maroń, Instytucja przysięgi [ślubowania] a poszanowanie wolności ...., ibidem).
Ex. gr. 1/Przysięga prezydencka. Konstytucja RP 2 kwietnia 1997 r., art. 130: ,,Obejmując z woli Narodu urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, uroczyście przysięgam, że dochowam wierności postanowieniom Konstytucji, będę strzegł niezłomnie godności Narodu, niepodle-głości i bezpieczeństwa Państwa, a dobro Ojczyzny oraz pomyślność obywateli będą dla mnie zawsze najwyższym nakazem. Przysięga może być złożona z dodaniem zdania <<Tak mi dopomóż Bóg>>”. Cf. art. 32 c ust. 1 Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz.U. z 1989 r., Nr 19, poz. 101); art. 32 b ust. 1 pkt 1, art. 32 c ust. 1 Ustawy z dnia 27 września 1990 r. o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1990 r., Nr 67, poz. 397); art. 8 a ust. 2 i 4 Ustawy z dnia 27 września 1990 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r., Nr 72, poz. 467, Nr 201, poz. 1327, Nr 212, poz. 1385); art. 30 ust. 1 Ustawy konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz.U. 1992 r., Nr 84, poz. 426).
Ex. gr. 2/ Przysięga poselska i senatorska. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r., art. 104: „Uroczyście ślubuję rzetelnie i sumiennie wykonywać obowiązki wobec Narodu, strzec suwe-renności i interesów Państwa, czynić wszystko dla pomyślności Ojczyzny i dobra obywateli, przestrzegać Konstytucji i innych praw Rzeczypospolitej Polskiej”. Ślubowanie może być złożone z dodaniem zdania <<Tak mi dopomóż Bóg>>”. Ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora z 14 lipca 2023 r. (tekst jedn. Dz. U. z 2022 r., poz. 1339; z 2023 r. ,poz. 1234), art. 2, pkt 1-2: ,,Ślubuję uroczyście jako poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej (jako senator Rzeczypospolitej Polskiej) rzetelnie i sumiennie wykonywać obowiązki wobec Narodu, strzec suwerenności Ojczyzny i dobra obywateli, przestrzegać porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej”. Ślubowanie może być złożone z dodaniem słów <<Tak mi dopomóż Bóg>>. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 30 lipca 1992 r. – Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. M.P. z 2022 r., poz. 990, 1092, 1204; z 2023 r., poz. 273, 724), art. 2, pkt 3: ,,Ślubowanie poselskie odbywa się w ten sposób, że po odczytaniu roty każdy z kolejno wywołanych posłów, powstawszy, wypowiada słowo ,,ślubuję”. Poseł może dodać zdanie <<Tak mi dopomóż Bóg>>.
Ex. gr. 3/ Przysięga żołnierska. Ustawa o obronie Ojczyzny z 11 marca 2022 r., art. 12, pkt 1: "Ja, żołnierz Wojska Polskiego, przysięgam służyć wiernie Rzeczypospolitej Polskiej, bronić jej niepodległości i granic. Stać na straży Konstytucji, strzec honoru żołnierza polskiego, sztandaru wojskowego bronić. Za sprawę mojej Ojczyzny w potrzebie krwi własnej ani życia nie szczędzić.Tak mi dopomóż Bóg”; pkt. 2. Żołnierz składający przysięgę wojskową, o której mowa w ust. 1, może w zależności od własnego uznania odstąpić od wypowiedzenia ostatniego zdania roty”.
W polskiej procedurze cywilnej, w toku postępowania dowodowego, sędzia odbiera od świadka, jeszcze przed złożeniem przez niego zeznań, przyrzeczenie (art. 266 § 3 KPC; art. 268 § 3 KPC: ,„Świadomy znaczenia mych słów i odpowiedzialności przed prawem przyrzekam uroczyście, że będę mówił szczerą prawdę, niczego nie ukrywając z tego, co mi jest wiadome”). Istnienie przy tym możliwość zwolnienia z obowiązku złożenia przysięgi (art. 267 KPC). Skutkiem prawnym złożenia przez świadka zeznań fałszywych jest odpowiedzialność karna (art. 266 § 1 KPC). Analogiczne normy prawne zawiera procedura karna i wykroczeniowa (art. 188 § 1 KPK w zw. z art. 41 § 1 KPSW).
Polski prawodawca tzw. ,,przysięgę małżeńską”określa wyrażeniem techniczno-prawnym: ,,oś-wiadczenie o wstąpieniu w związek małżeński” (art. 7 § 3 Ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy).
Prawo kanoniczne (wybrane zagadnienia)
Definicja legalna ,,przysięgi” w kodeksach prawa kanonicznego z 1983 r. i z 1990 r. zawarta jest w kan. 1199 § 1 CIC i kan. 895 CCEO. Iusiurandum jest ,,wezwaniem Boga na świadka prawdy” z tym sprecyzowaniem, że: ,,ma za przedmiot dobro możliwe lub lepsze” – w prawie łacińskim; ,,może być składana tylko zgodnie z prawdą, rozwagą i sprawiedliwością” – w katolickim prawie wschodnim (cf. kan. 1316 § 1 CIC B; vide supra). Trzeba ją wypełnić z cnoty religijności (kan. 1199 § 1 CIC); jest aktem kultu religijnego; złożenie przysięgi jest konieczne lub rodzi tylko dopuszczalność działania (kan. 1199 § 1 CIC); nie powoduje skutków prawnych, o ile nie odnosi się do ściśle określonych przypadków – kan. 895 CCEO (cf. votum – kan. 1307 § 1 CIC B; kan. 1191 § 1 CIC, kan. 889 § 1 CCEO). Przysięga prawdomówności ma charakter przysięgi przyrze-kającej (iuramentum promissiorum) – przysięga się zgodnie z prawdą, rozwagą i słusznością; nie nosi cechy zwykłej przysięgi komuś złożonej. Odnosi się do przyszłości i rodzi szczególne zobowiązanie religijne (peculiare religionis obligatione) do jej wypełnienia (kan. 1200 § 1 CIC; cf. kan 1318 § 1 CIC B; vide supra). Przymus, ciężka bojaźń i podstęp powodują ipso iure nieważność przysięgi (kan. 1200 § 1 CIC; vide etiam kan. 1201-1202 CIC).
W następujących normach kanonicznych prawodawca nakazuje złożenie przysięgi: kan. 380 CIC – kan. 187 § 2 CCEO (promowany ad Episcopatum przed kanonicznym objęciem urzędu składa wyznanie wiary oraz przyrzeczenie wierności Biskupowi Rzymu; cf. kan. 332 § 2 CIC B); kan. 1283 pkt. 1 CIC – kan. 1205-1206 CCEO (zarządca przed objęciem funkcji zobowiązuje się przed ordynariuszem miejsca lub hierarchą miejsca do dobrego i sumiennego zarządzania; cf. kan. 1522 CIC B); kan. 1454 w zw. z kan. 1717 § 3 CIC – kan. 112 w zw. z kan. 1468 § 3 CCEO (ci, którzy tworzą trybunał, tj. sędzia, asesor, audytor lub ten, który ma takie same prawa i obowiązki, rzecznik sprawiedliwości, obrońca węzła małżeńskiego, notariusz oraz ci, którzy świadczą trybunalowi pomoc, ex. gr. biegli i tłumacze – składają promissio co do należytego i wiernego wypełniania obowiązków; cf. kan. 1621 § 1-2 i kan. 1941 § 2 CIC B); kan. 1471 CIC – kan. 1130 CCEO (tłumacz języka nieznanego stronom lub sędziemu oraz tłumacz tzw. języka migowego ma zostać zaprzysiężony; cf. kan. 1671 CIC B). Na dodatek notariusz powinien zredagować w aktach pominięcie, złożenie lub odmowę złożenia przysięgi przez świadka (kan. 1568 CIC, kan. 1249 CCEO; cf. kan. 1779 CIC B).
Prawodawca określa dopuszczalność złożenia przysięgi w: kan. 876 CIC w zw. z kan. 894 CIC i kan. 1068 CIC – kan. 691 CCEO w zw. z kan. 785 § 2 CCEO, cf. kan. 695 § 2 CCEO (chrztu i bierzmowania można dowieść m.in. przysięgą ochrzczonego, przyjmiującego te sakramenty w wieku dorosłym; cf. kan. 779 i 1019 § 2 CIC B); kan. 1455 § 3 CIC – kan. 1113 § 2 CCEO (sędzia może, mocą przysięgi do zachowania tajemnicy, zobowiązać świadków biegłych, strony, adwokatów i pełnomocników; cf. 1623 § 1 CIC); 1728 § 2 CIC – 1471 § 2 CCEO (oskarżony nie ma obowiązku złożenia przysięgi, choć może ją złożyć spontanicznie).
Podkreślenia wymagają dwie kwestie. Po pierwsze: przysięga jest – podobnie, jak w Kodeksie z 1917 r. – doniosłą instytucją postępowania sądowego. Obligatoryjnie (wsprawach dotyczących dobra publicznego) lub fakultatywnie (wedle roztropności sędziego) wymaga się jej złożenia przez strony postępowania (kan. 1532 CIC – 1213 CCEO; cf. kan 1744 CIC B) oraz koniecznie przez świadków (kan. 1562 § 2 CCEO– 1243 § 2 CCEO; cf. kan. 1767 § 1 CIC B); treść tej przysięgi jest inna od tej, którą składają tworzący. Po drugie: w procesie o nieważność małżeństwa (pro nullitate) zawartego zgodnie z prawem kanonicznym (tzw. małżeństwa kanonicznego) w normach dotyczących postępowania dowodowego prawodawca przypomina, znaną uprzenio, instytucję iusiurandum de veritate dicenda.
In specie prawodawca kościelny wymaga, wespół z professio fidei, złożenia przysięgi w związku z pełnieniem urzędu kościelnego. tj. przysięgę wierności przy objęciu urzędu wykonywanego w imieniu Kościoła (kan. 380 w zw. z 833 CIC; w CCEO nie ma odpowiednika kan. 833 CIC; cf. kan. 187 § 2 CCEO; kan. 332 § 2 CIC B). Formuła obowiązująca wiernych, o których mowa w kan. 833, pkt 5-8 CIC (Iusiurandum fidelitatis in suscipiendo officio nomine Ecclesiae exercendo) została w czerwcu 1998 r. określona przez Kongregację Nauki Wiary w zw. z promulgacją przez Jana Pawła II Pp. motu proprio Ad tutendam fidem z 18 maja 1998 r. [za:] AAS 90 (1998), s. 543; tłum. [za:] https://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_198
,,Ja N.N. obejmując urząd ..., przyrzekam, że zarówno w słowach, jak w postępowaniu będę zawsze zachowywał jedność z Kościołem katolickim. Z największą starannością i wiernością będę wypełniał obowiązki, które zostały mi powierzone wobec Kościoła tak powszechnego, jak i partykularnego, w którym do mojego posługiwania, wypełnianego zgodnie z przepisami prawa, zostałem powołany. W spełnianiu zadania, powierzonego mi w imieniu Kościoła, będę zachowywał nienaruszony depozyt wiary, będę go wiernie przekazywał i objaśniał oraz będę odrzucał wszelkie doktryny jemu przeciwne. Będę zachowywał i umacniał dyscyplinę wspólną dla całego Kościoła i będę troszczył się o przestrzeganie praw kościelnych, w szczególności tych, które zawiera Kodeks Prawa Kanonicznego. Będę zachowywał z chrześcijańskim posłuszeństwem to, co ogłaszają Pasterze jako autentyczni nauczyciele i stróże wiary, oraz postanawiają jako rządcy Kościoła. Biskupom diecezjalnym będę wiernie służył pomocą, aby działalność apostolska, która ma być wypełniana w imieniu i z polecenia Kościoła, była urzeczywistniana w jedności z tymże Kościołem. Tak mi dopomóż Bóg i ta święta Ewangelia, której dotykam moimi rękami”, [za:]
Prócz tego – w nawiązaniu do istoty aktu woli, jakim jest zgoda małżeńska (matrimonium facit partium consensus – kan. 1057 CIC; cf. kan. 778 CCEO) – można mówić o ,,przysiędze małżeńskiej” lub o ,,przysiędze narzeczeńskiej” – w związku z tzw. kanonicznym badaniem narzeczonych. Jakkolwiek w kodeksach prawa kanonicznego z 1983 r. i 1990 r. definicja legalna małżeństwa zawiera, sięgające Starotestamentalnej Tadycji, rzeczownik foedus (przymierze) z określeniem matrimonialis (kan. 1055 § 1 CIC – kan 776 § 1 CCEO; cf. kan. 1013 § 1 CIC B), to w doktrynie, zasadniczo powszechnie, stosowane jest wyrażenie ,,przysięga małżeńska” (vide supra co do art. 7§3 KRiO). Prócz tego w polskim, kanonicznym prawie partykularnym funkcjonują wyrażenia techniczno-prawne, jak: ,,przysięga narzeczonych”, ,,przysięga przez narzeczonego”, ,,przysiega zaiteresowanego [EG: narzeczonego]” etc. (vide: Konferencja Episkopatu Polski, Dekret ogólny o przeprowadzaniu rozmów kanoniczno-duszpasterskich z narzeczonymi przed zawarciem małżeństwa kanonicznego z 8 października 2019 r., passim; cf. ,,przyrzeczenie małżeństwa”; kan. 1062 § 1-2 CIC – kan. 782 § 2 CCEO; cf. kan. 1017 § 1-2 CIC B).
Skutki prawne odmowy złożenia przysięgi przez objętego takim obowiązkiem, mogą być dotkliwe i skutecznie wpływać na jego pozycję prawną. Ex. gr. 1/. W 2012 r. N.N. mimo decyzji o przyjęciu na studia na Akademię Sztuk Pięknych w Gdańsku nie nabył praw studenta z powodu odmowy złożenia przysięgi studenckiej, wymaganej Statutem Akademii (art. 170 ust. 1 Ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym: ,,Osoba przyjęta na studia nabywa prawa studenta z chwilą immatrykulacji i złożenia ślubowania, którego treść określa statut uczelni”). N.N. kwestionował wymóg wierności „ideałom humanizmu i demokracji” wymienionym w rocie ślubowania studentów gdańskiej ASP. W jego ocenie byłoby to niezgodne z konstytucyjną wolnością sumienia i wolnością wyrażania swoich poglądów, tj. art. 53 i 54 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. (G. Maroń, Instytucja przysięgi [ślubowania] a poszanowanie wolności ...., s. 54). Ex. gr. 2/ Nauczycielka N.N. z województwa pomorskiego zdała egzamin na stopień nauczyciela mianowanego, ale odmówiła złożenia wymaganego ślubowania (art. 15 Ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela: ,,Przy nadawaniu stopnia nauczyciela mianowanego nauczyciel składa ślubowanie, potwierdzając je podpisem, według następującej roty: <<Ślubuję rzetelnie pełnić mą powinność nauczyciela wychowawcy i opiekuna młodzieży, dążyć do pełni rozwoju osobowości ucznia i własnej, kształcić i wychowywać młode pokolenie w duchu umiłowania Ojczyzny, tradycji narodowych, poszanowania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej>>. Ślubowanie może być złożone z dodaniem słów: <<Tak mi dopomóż Bóg>>). N.N. uznała za sprzeczne z wymogami swojego, jako Świadka Jehowy, sumienia publiczne wypowie-dzenie słów o kształceniu i wychowywaniu młodego pokolenia „w duchu umiłowania Ojczyzny”. Proponowała zastąpienie słów „w duchu umiłowania Ojczyzny” – na „poszanowanie Ojczyzny”. Wskutek niezłożenia przysięgi nauczycielskiej doszło do wygaśnięcia decyzji o nadaniu awansu zawodowego na stopień nauczyciela mianowanego (ibidem, s. 55). Ex. gr. 3/ Powódka N.N. była zatrudniona u pozwanego na podstawie umowy o pracę (…) na stanowisku referenta ds. księgowości (…). Przed zakończeniem służby przygotowawczej oświadczyła przełożonym, że jako wyznawca związku wyznaniowego Świadków Jehowy – nie może złożyć wymaganego ślubowania (art. 18 § 1 Ustawy z 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych: ,,Przed przystąpieniem do wykonywania obowiązków służbowych (…) pracownik samorządowy zatrudniony na stanowisku urzędniczym, w tym kierowniczym stanowisku urzędniczym, składa w obecności kierownika jednostki lub sekretarza ślubowanie o następującej treści: <<Ślubuję uroczyście, że na zajmowanym stanowisku będę służyć państwu polskiemu i wspólnocie samorządowej, przestrzegać porządku prawnego i wykonywać sumiennie powierzone mi zadania>>. Do treści ślubowania mogą być dodane słowa <<Tak mi dopomóż Bóg>>. (…). § 2: Odmowa złożenia ślubowania, o którym mowa w ust. 1, powoduje wygaśnięcie stosunku pracy”). Sąd Rejonowy w Szczecinie w uzasadnieniu wyroku z 28 listopada 2017 r. (sygn. akt IX P 165/17) uznał, że ślubowanie ma charakter ,,czysto świecki”, pozbawione jest treści religijnych (nie ma charakteru sakralnego) – jest deklaracją sumiennego wypełniania obowiązków. Wolność sumenia i religii natomiast, wedle art. 54 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., jest chroniona fakultatywnymi słowami roty (K. Sroka, op. cit., s. 10; M. Poniatowski, op. cit., s. 127).
Acta Apostolicae Sedis, Romae 1909–
Codex canonum Ecclesiarum Orientalium auctoritate Ioannis Pauli Pp. II promulgatus, Città del Vaticano 1990; tłum. Kodeks Kanonów Kosciołów Wschodnich, Lublin 2002.
Codex iuris canonici autoritatae Ioannis Pauli Pp. II promulgatus, Romae 1983; tłum. Kodeks Prawa Kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984.
Codex iuris canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus. Benedicti Papae XV auctoritate promulgatus, Romae 1917.
Corpus Iuris Canonici. Editio Lipsiensis Secunda [post A.L. Richteri curas ad librorum manu scriptorum et editionis romanae fidem recognouit et adnotationis critica instruxit Ae. Friedberg], wyd. E. A. Friedberg; Ae. L. Richter, t. 1: Decretum Magistri Gratiani; t. 2: Decretalium collectiones, Gratz 1955.
Corpus Iuris Civilis, t. 1: Novellae Institutiones. Iustiniani Institutiones, oprac. P. Krüger. Iustiniani Digesta, oprac. Th. Mommsen, P. Krüger, wyd. 8, Berlin 1963, wyd. 13, reprint Hildesheim 2000; t. 2: Codex Iustinianus, oprac. P. Krüger, wyd. 11, Berlin 1954, reprint Hildesheim 1997.
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (w 1918 r. jako: Dziennik Praw Królestwa Polskiego; od stycznia o sierpnia 1919 r. jako: Dziennik Praw Państwa Polskiego; od sierpnia 1919 do 1939 r. jako: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej; od 1944 r. do 21 lipca 1952 r. jako: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej; od 23 lipca 1952 r. do 1989 r. jako: Dziennik Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej), Warszawa 1919-2011; od 2012 r. na stronie internetowej: http://www.dziennikustaw.gov.pl
Jan Paweł II Pp., Motu proprio Ad tutendam fidem z 18 maja 1998 r., [w:] AAS 90 (1998), s. 457-461.
Kongregacja Nauki Wiary, Professio fidei et iusiurandum fidelitatis in suscipiendo officio nomine Ecclesiae exercendo una cum nota doctrinali adnexa z 29 czerwca 1998 r. [w:] AAS 90 (1998), s. 542-551.
Konferencja Episkopatu Polski, Dekret ogólny o przeprowadzaniu rozmów kanoniczno-duszpa-sterskich z narzeczonymi przed zawarciem małżeństwa kanonicznego z 8 października 2019 r., [w:] https://episkopat.pl/aktakep312019/
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U z 1997 r., Nr 78, poz. 483 (z późn. sprostowaniem z 26 marca 2001 r., Dz.U. z 2001 r., Nr 28, poz. 319; z późn. zm. Dz.U. z 2006 r., Nr 200, poz. 1471; z 2009 r., Nr 114, poz. 946).
Monitor Polski Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej (od 1946 r. do 21 lipca 1952 r. jako: Monitor Polski Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej; od 26 lipca 1952 r. do 1989 r. jako: Dziennik Urzędowy Monitor Polski Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej), Warszawa 1946-2011; od 2012 r. na stronie internetowej: http://www.monitorpolski.gov.pl
Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 30 lipca 1992 r. – Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. M.P. z 2022 r., poz. 990, 1092, 1204; z 2023 r., poz. 273, 724).
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1359, z 2022 r. poz. 2140, z 2023 r. poz. 1606, 1615)
Ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. , poz. 1550, 1429, 1606, 1615, 1667).
Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (t. jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 191).
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz.U. z 1989 r., Nr 19, poz. 101).
Ustawa z dnia 27 września 1990 r. o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1990 r., Nr 67, poz. 397).
Ustawa z dnia 27 września 1990 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r., Nr 72, poz. 467, Nr 201, poz. 1327, Nr 212, poz. 1385).
Ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz.U. 1992 r., Nr 84, poz. 426).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r., poz. 1375, 1855, 2582, 2600, z 2023 r. poz. 289, 535, 818, 1606.
Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn. z 2022 r., poz. 1124).
Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 572, 742, 1544, z 2013 r. poz. 675, 829, 1005, 1588, 1650, z 2014 r. poz. 7, 768, 821, 1004, 1146, 1198; z 2015 r. poz. 357, 860, 1187, 1240, 1268, 1923; z 2016 r. poz. 64, 907, 908, 1010, 1311).
Ustawa o pracownikach samorządowych z 21 listopada 2008 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r., poz. 530).
Ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora z 14 lipca 2023 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r., poz. 1339; z 2023 r., poz. 1234.
Ustawa o obronie Ojczyzny z 11 marca 2022 r. (Dz.U. z 2022 r., poz. 2305; z 2023 r., poz. 347, 641, 1615, 1834, 1872).
Historisches Wörterbuch der Rethorik, red. G. Kalivoda, L. Keinath, F.H. Robling i in. Seria: Historisches Wörtebuch der Rethorik, wyd. G. Uedig, t. 4: Hu-K, De Gruyter 1998, szp. 599-712.
Leksykon tradycji rzymskiego przwa prywatnego. Podstawowe pojęcia, red. A. Dębiński, M. Jońca, Warszawa 2016, s. 208-210, 332-333.
Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, wyd. A. Paully, G. Wissowa, t. 19, Stuttgart 1918, szp. 1253-1260.
Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, red. W. Wołodkiewicz, Warszawa 1986, s. 84-85, 136.
Słownik Języka Polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1984, t. 2, s. 1055-1056; t. 3, s. 448.
Wielka Encyklopedia PWN, red. J. Wojnowski, t. 27, Warszawa 2005, s. 8; t. 22, Warszawa 2004,
Bartczak A., Iusiurandum de veritate dicenda w kanonicznym procesie o nieważność małżeństwa, [w:] ,,Annales Canonici” (2015) z. 11, s. 63-77.
Bączkowicz F., Baron J., Stawinoga W., Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa, t. 3, wyd. 3, Opole 1958.
Borowski S., Przysięga dowodowa w procesie polskim późniejszego średniowiecza, Warszawa 1926.
Brzozowski W., Uzewnętrznianie przynależności religijnej. Zagadnienia systemowe, [w:] Prawne granice wolności sumienia i wyznania, red. J. Kondratiewa-Bryzik, R. Wieruszewski, M. Wyrzy-kowski, Warszawa 2012, LEX nr 141338.
Dębiński A., Sacramentum. On the Legal Meaning of the Term as used in the Letters of Pliny the Younger, [w:] ,,Studia Iuridica Lublinensia” 31 (2022), z. 3, s. 45-60.
Duda M., Jóźwiak S., Ze świata średniowiecznej symboliki. Gest i forma przysięgi w średniowiecznej Europie (X–XV w.), Kraków 2014.
Ciesielski T., Przysięga wojskowa w armiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w czasach saskich. Geneza. Ewolucja roty. Ceremoniał, [w:] Przysięga wojskowa. Idea i praktyka. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. A. Niewiński, Oświęcim 2016, s. 97-111.
Codex Iuris Canonici. Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz. Powszechne i partykularne ustawodawstwo Kościoła Katolickiego. Podstawowe akty polskiego prawa wyznaniowego, red. naukowa P. Majer, Kraków 2011.
Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego:], t. 3, cz. 2: Księga IV. Uświęcające zadanie Kościoła. Część I. Sakramenty. Część II. Pozostałe akty kultu Bożego. Część III. Miejsca i czasy święte, red. J. Krukowski, wyd. 1, Pallotinum 2011.
Litewski W., Der römisch-kanonische Zivilprozess nach den älteren ordines iudiciarii, t. 1-2, Kraków 1999.
Maroń G., Instytucja przysięgi głowy państwa w państwach europejskich, [w:] ,,Przegląd Prawa Konstytucyjnego" 9 (2012) nr 1, s. 151-178.
— Idem, Instytucja przysięgi (ślubowania) a poszanowanie wolności sumienia i religii, [w:] Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 26 (2015), nr 4, s. 51-76.
— Idem, Instytucja przysięgi prezydenta w polskim porządku prawnym, [w:]„Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 10 (2012) nr 2, s. 159-192.
— Idem, Instytucja ślubowania adwokackiego w polskim porządku prawnym, [w:]„Przegląd Prawa Publicznego” (2012) z. 2, s. 6-18.
— Idem, Instytucja ślubowania sędziowskiego w polskim porządku prawnym, [w:] ,,Studia Prawnicze” 189 (2011) z. 3-4, s. 265-292.
— Idem, Instytucja ślubowania wójta w polskim porządku prawnym, [w:] ,,Samorząd terytorialny” (2014) nr 7-8, s. 129-140.
— Idem, Ślubowanie poselskie w polskim porządku prawnym, [w:]„Przegląd Prawa Publicznego” (2012) nr 10, s. 20-40.
— Idem, Ślubowanie senatorskie w polskim porządku prawnym, [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Seria Prawnicza” 74 (2012), z. 11, s. 126-149.
Mezglewski A., Przysięga, ślubowanie oraz przyrzeczenie w prawie polskim, [w:] „Przegląd
Prawa Wyznaniowego” 3 (2011), s. 5-22.
Naumowicz J., Prawne i filozoficzne aspekty ślubowań studenckich, [w:] Interdyscyplinarne ujęcie prawa. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Prawo i …” . Zasadność interdyscy-plinarnego ujęcia prawa, Warszawa, 2-3 grudnia 2011 r., red. M. Żuralska, Warszawa 2013, s. 285-313.
Poniatowski M., Ochrona wolności religijnej w ramach stosunku pracy . Stan de lege lata oraz postulaty de lege ferenda, [w:] Prawna ochrona wolności sumienia i religii. Stan de lege lata oraz postulaty de lege ferenda, red. naukowa P. Sobczyk, s. 173-216.
Popławski M.S., Bellum romanum. Sakralność wojny i prawa rzymskiego, Lublin 2011.
Pospishil V. J., Eastern Catholic Church Law. According to the Code of Canons of the Eastern Churches, New York 1993.
Rogowski P., Przysięga w średniowiecznym prawie polskim, Lublin 2016.
Rozkrut T., Walor opinii biegłego w kanonicznym procesie małżeńskim. Studium historyczno-prawne), Tarnow 2002.
— Idem, Zadania biegłych w kościelnym postępowaniu sądowym, [w:] ,,Prawo Kanoniczne. Kwartalnik prawno-historyczny” 49 (2006), z. 3-4, s. 63-86.
Różycki Ł., Sacramentum militare w świetle wybranych źródeł późnorzymskich, [w:] Przysięga wojskowa. Idea i praktyka. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. A. Niewiński, Oświęcim 2016, s. 6-14.
— Idem, Soldier Loyalty in Late Antiquity and Sacramentum Militare in the Context of Selected Sources, [w:] ,,Studia Historica Gedanensia” 12 (2021), s. 81-89.
Rzutkowski W. J., Zagadnienie przysięgi w starożytności, Trzebinia 1939.
Semkowicz W.A., Przysięga na słońce. Studium porównawcze prawno-etnologiczne, Lwów 1916, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Bolesława Orzechowicza, t. 2, Lwów 1916, s. 305–377.
Sobotka R., Powoływanie władcy w Rocznikach Jana Długosza, Warszawa 2005.
Sroka K., Analiza aktualnego polskiego orzecznictwa w zakresie wolności religijnej, s. loco (mps) 2019.
Syryjczyk J., Krzywoprzysięstwo w systematyce kanonicznego prawa karnego, [w:],,Prawo Kanoniczne. Kwartalnik Prawno-Historyczny” 34 (1991), z. 1-2, s. 121-134.
Szafrański W., Dowód z przysięgi stron w procesie kanonicznym, [w:] ,,Prawo Kanoniczne. Kwartalnik Prawno-Historyczny” 5 (1962), z. 3-4, s. 91-138.
Zaremska H., Iuramentum Iudeorum. Żydowska przysięga w średniowiecznej Polsce, [w:] E scientia et amicitia. Studia poświęcone Profesorowi Edwardowi Potkowskiemu w sześćdziesięciopięciolecie urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, red. M. Drzewiecki, Warszawa-Pułtusk 1999, s. 229-243.
http://www.dziennikustaw.gov.pl
www.episkopat.pl
https://episkopat.pl/aktakep312019/
http://www.monitorpolski.gov.pl
https://www.vatican.va/archive/aas/index_ge.htm
https://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_19880701_professio-fidei_pl.html
Dr. hab. Ewa Gajda, prof. UMK, prawnik, absolwent UMK. W latach 2014-2019 Kierownik Katedry Prawa Rzymskiego, Historii Prawa i Doktryn Polityczno-Prawnych WPiA US; obecnie pracownik Katedry Prawa Rzymskiego, Historii Prawa i Ustrojów Państwowych WPiA UMK. Zainteresowania naukowe: prawo rzymsko-bizantyńskie, prawo kanoniczne, państwowe prawo wyznaniowe. Autorka m.in. książek: Problem dopuszczalności małżeństwa katolika z prawosławnym w prawie kanonicznym, wyd. 1, Toruń 2001; wyd. 2, Toruń 2012; Wybór źródeł do nauki prawa wyznaniowego, wyd. 1, Toruń 2004; wyd. 2, Toruń 2005; Prawo wyznaniowe. Excerpta I. Wspólnoty religijne i ich osoby prawne, Toruń 2012; Justyniańskie źródła prawne i pozaprawne w papirusach i inskrypcjach VI-VII w. oraz w apokryfach według źródeł VI-XVI w., Toruń 2013; Łacińska terminologia prawnicza. Ignorantia iuris nocet (we współautorstwie z B. Lubińską), Toruń 2014; Justinianic Legal and Non-Legal Sources in Sixth- and Seventh-Century Papyri and Inscriptions and in Apocrypha according to Sources from the Sixth to the Sixteenth Century, Toruń 2021.
