Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Pojęcie godności ludzkiej (łac. dignitas humana), którego treść została określona przede wszystkim w europejskiej kulturze i filozofii, ma charakter elementarny, normatywnie spójny i powszechnie obowiązujący w różnych dyscyplinach naukowych[1]. Godność to nieodłączna cecha wszystkich istot ludzkich rozumiana jako uznanie, że posiadają one szczególną wartość właściwą dla ich człowieczeństwa i jako takie zasługują na szacunek z tej racji, że są osobami[2].
Współcześnie postrzega się ją w sensie obiektywnym, jako godność osobową, i subiektywnym, w znaczeniu godności osobowościowej. Ta pierwsza przynależy każdemu człowiekowi bez względu na jego postawę moralną, a nie osobistą, która ma charakter relatywny i przez to jest uzależniona od zasług lub win. Druga z nich może zostać utracona poprzez czyny powszechnie uważane za nieetyczne lub przywrócona w wyniku szczególnego postępowania i odzyskania społecznego szacunku. Jedynie godność osobowa jako wartość obiektywna stanowi podstawę praw i wolności człowieka[3]. Jest wartością najwyższą, chronioną przez uniwersalne normy moralne. Nie będąc zdefiniowaną w żadnym akcie normatywnym, stała się źródłem dla uniwersalnych praw człowieka - wśród których można wymienić prawo do życia, prawo do nietykalności cielesnej, prawo do sądu - uchodząc za wartość najwyższą[4]. Z jej przyrodzoności wynikają prawa człowieka, które przynależą każdemu. Nie ma więc znaczenia ich aprobata przez państwo. Wprowadzenie ich do krajowego porządku prawnego ma zatem charakter deklaratoryjny, a nie konstytutywny, ponieważ godność człowieka i jego wolność są pierwotne wobec państwa i jego norm[5].
godność ludzka; godność: osobowa, osobista; przyrodzoność; niezbywalność; równość; nienaruszalność; prawa człowieka; Powszechna Deklaracja Praw Człowieka; Traktat o Unii Europejskiej; Karta Praw Podstawowych UE
Źródłosłowem dla „godności” jest łaciński termin dignus oznaczający „godny”, „godzien”, „wart uszanowania i czci”. Potocznie godność utożsamia się z posiadaniem szacunku przede wszystkim dla samego siebie, jak również dla innych. Obecnie powszechną regułą stało się odwoływanie do godności. Tak na płaszczyźnie jednostkowej - w odniesieniu do warunków życia codziennego i pracy zawodowej czy możliwości stanowienia o własnym losie - oraz ogólnej, w tym narodowej - jako opór wobec wszelkich systemów totalitarnych[6].
W literaturze przedmiotu wskazuje się, że godność osobowa to podstawa wszelkich dóbr i wartości związanych z człowiekiem. Jest przyrodzona oraz niezbywalna. Ponadto ma charakter egalitarny i jest nienaruszalna. Wystarczy być człowiekiem, by móc ją posiadać, bez względu na postawę moralną. Niemniej to nie dlatego człowiek posiada godność, że jest osobą, lecz jest osobą dlatego, że posiada godność[7]. Kiedy mówimy o jej przyrodzoności oznacza to, że godności nikt człowiekowi nie nadaje. Nie wynika ona z woli większości. Jest niezależna od jakiegokolwiek systemu prawnego, co oznacza, że obowiązuje niezależnie od jej potwierdzenia przez władze polityczne czy religijne i nie może być przez nie regulowana. Odnosi się do wszystkich jednostek bez względu na status społeczny, płeć, rasę, wyznanie czy pochodzenie. Dlatego przysługuje zarówno ludziom zasłużonym społecznie, jak i zbrodniarzom. Przyrodzoność godności oznacza również to, że jest ona nienabywalna. Ponadto nie wymaga uzasadnienia dla swojego istnienia. Z kolei niezbywalność oznacza, że człowieka nie można pozbawić godności. Ponadto on sam nie może dobrowolnie od niej odstąpić. Niemożność zrzeczenia się godności oznacza także brak skutków prawnych w przypadku np. notarialnie potwierdzonej deklaracji o chęci zostania niewolnikiem. Istota egalitarnego charakteru godności, czyli równości w jej posiadaniu, sprowadza się do tego, że godność jednej osoby nie jest w jakimkolwiek stopniu mniejsza lub większa od godności innych ludzi. Twierdzenie więc, że ktoś jest „prawie” osobą, nie znajduje uzasadnienia. Posiadanie tej samej godności przez każdego człowieka rodzi określone konsekwencje prawne w określaniu pozycji jednostki w społeczeństwie. Znajduje to swój wyraz w postaci postanowień w umowach międzynarodowych i konstytucjach poszczególnych państw odnoszących się do podstawowych praw i wolności człowieka, których źródłem jest godność. Ostatnią cechą godności jest jej nienaruszalność. Wyraża pierwszeństwo godności przed normami służącymi jej ochronie w odniesieniu do poszczególnych praw. Służy podkreśleniu, że celem ochrony praw człowieka jest dobro człowieka, a nie realizacja poszczególnych standardów. Nienaruszalność godności oznacza również uznanie człowieka za dobro, którego nie można nie brać pod uwagę przy realizacji innych dóbr i traktować go w sposób instrumentalny[8].
Godność osoby ludzkiej jest podstawowym elementem człowieczeństwa, a jednocześnie wyznacznikiem moralnej wartości ludzkiego działania[9]. To nie społeczeństwo nadaje człowiekowi godność, lecz jest ono zobowiązane do jej poszanowania i chronienia. Godność stanowi źródło praw ludzkich, ze szczególnym uwzględnieniem prawa do życia i wolności przekonań, jak i obowiązku pomocy człowiekowi w nędzy materialnej, która prowadzi do wykluczenia go z udziału w życiu społecznym[10].
Godność jest zatem wartością, do której odwołują się w ostatecznym rozrachunku niemal wszystkie teorie etyczne[11]. Ta uniwersalność polega na uznaniu powszechnego charakteru godności. Jeżeli więc jest uznawana za wartość uniwersalną, to przysługuje wszystkim, a jednocześnie wszyscy są zobowiązani do poszanowania jej samej, jak również praw, dla których jest źródłem.
Argumentacja odwołująca się do godności ludzkiej swoimi korzeniami tkwi zarówno w starożytnej filozofii greckiej, jak i w myśli judeochrześcijańskiej. Ta ostatnia nadała jej bardziej precyzyjny wymiar, rozwijając zaczerpniętą z judaizmu teorię człowieka jako imago Dei[12]. Najważniejsze koncepcje tej epoki podkreślały brak zdeterminowania ludzkiego losu i kładły nacisk na wagę transcendentalnie pojętej wolnej woli. Ich wspólnym mianownikiem jest ukierunkowanie i uzasadnienie, które znajduje się w teocentrycznej koncepcji humanizmu[13]. W ujęciu św. Augustyna kluczowa dla godności człowieka jest jedynie wolna wola, tj. abstrakcyjna możność wyboru dobra i zła. Nie zależy ona natomiast od stopnia poszanowania nakazów Boga[14]. Tomasz z Akwinu lapidarnie podkreśla, że to, co posiada godność, jest osobą. Tkwi ona w istocie ludzkiej – w jej „wewnętrznej wolności”, a także w „istnieniu dla samej siebie”[15]. Połączenie przez Akwinatę godności i osobowego bytu tworzy filozoficzne uzasadnienie paradygmatu praw ludzkich, zgodnie z którym godność i wynikające z niej prawa ludzkie przynależą każdemu człowiekowi[16]. Renesans przynosi pewną dychotomię w rozumieniu godności człowieka. Jeden z nurtów definiuje ją przez pryzmat teocentrycznej wizji człowieka. Oparcie się na samej naturze ludzkiej jest z kolei fundamentem dla drugiego nurtu, który wraz z prometejskim non serviam miał istotny wpływ na kulturę renesansową[17]. Jednak najsilniej swoje piętno na koncepcji godności ludzkiej odcisnęły kantyzm i personalizm. Istotą pierwszej koncepcji jest bezwzględna wartość człowieka będącego podmiotem prawa moralnego, co rodzi powszechne obowiązki poszanowania cudzej i własnej podmiotowości. Imperatywem kategorycznym jest nakaz uznania podmiotowości każdej istoty ludzkiej oraz zakaz jej uprzedmiotowienia. Personalizm natomiast koncentruje się na godności osobowej człowieka. Jest ona strukturalnie wpisana w naturę każdego istnienia ludzkiego. Założenie o istnieniu istoty ludzkiej nieposiadającej godności jest wewnętrznie sprzeczne. Zaistnienie jednostki, która jest bytem posiadającym godność ludzką, automatycznie implikuje przysługujące jej prawa człowieka[18]. Radykalnym krytykiem takiego podejścia był Nietzsche, dla którego idea równej godności to resentyment wynikający ze wzrostu liczby ludzi słabych w społeczeństwie. Przysługuje ona jedynie ludziom wyjątkowym, a jej powszechność jest trywializowaniem idei godności[19]. W wymiarze politycznym zakwestionowania tezy o powszechnej godności ludzkiej dokonał nazizm, którego skutki polityki rasowej i eugenicznej zostały jednoznacznie odrzucone po II wojnie światowej. Godność człowieka to rdzeń nauczania społecznego Kościoła katolickiego od czasów Leona XIII aż do schyłku pontyfikatu Jana Pawła II. W tym okresie nauczanie papieskie wprowadziło do dyskursu publicznego, w kontekście ludzkiej godności, takie klasyczne idee i wartości jak: prawda, dobro, sprawiedliwość, sumienie, miłość, miłosierdzie czy cnota[20].
Wyraźne odwołania do koncepcji godności człowieka pojawiły się w umowach międzynarodowych po II wojnie światowej. Pierwszym aktem prawa międzynarodowego, w którym uznano ją za podstawę wszystkich praw człowieka oraz podkreślono ich uniwersalność, była Karta Narodów Zjednoczonych z 1945 r. Dzięki temu godność stała się podstawą międzynarodowych instrumentów służących prawom człowieka i prawu humanitarnemu. W preambule Karty stwierdzono, że wszystkie prawa człowieka wynikają z godności i wartości, które są właściwe osobie ludzkiej, i wskazano, że osoba ludzka jest centralnym podmiotem praw człowieka i podstawowych wolności.
Ogólna zasada, zgodnie z którą wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem godności i praw, została potwierdzona w artykule 1 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., dokumencie przełomowym z punktu widzenia powszechnej ochrony praw człowieka. Państwa-sygnatariusze zobowiązały się do przestrzegania uznanych na całym świecie praw człowieka, a także respektowania godności ludzkiej, tym samym nakładając na siebie określony zakres obowiązków. Znaczenie godności zostało ponownie potwierdzone przez wszystkie państwa w Deklaracji Wiedeńskiej oraz w Programie Działania przyjętym na Światowej Konferencji Praw Człowieka w 1993 r., a pod koniec lat 90. XX wieku stała się ona centralnym punktem wszystkich inicjatyw dotyczących praw człowieka przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Wytyczne w sprawie nowych instrumentów praw człowieka podkreślały fundamentalny charakter tych zasad, które wynikają z przyrodzonej godności człowieka[21]. W ramach obowiązującego paradygmatu prawnomiędzynarodowego każdy człowiek jest osobą (godność i prawa przysługują niezależnie od poszczególnych cech). Jednocześnie godność w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz w innych traktatach z zakresu praw człowieka[22] jest postrzegana jako źródło praw, gwarantujące im przyrodzoną naturę[23]. Ma ona charakter osobowy, a nie osobisty. Ponadto w tym wymiarze ma wartość autonomiczną, która nie jest sprowadzana do uprawnienia podmiotowego[24].
Przyjęcie Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka w 1966 r. miało istotny wpływ na umocnienie pozycji godności człowieka w prawie międzynarodowym[25]. Kluczowego znaczenia nabiera potwierdzenie przyrodzonej godności człowieka jako źródła dla jego praw, co zostało podkreślone w preambule Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Założenie, iż godność człowieka ma charakter przyrodzony, a nie nadany – co było zbieżne z poglądem wyrażonym w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka - zostało również podtrzymane w art. 10 ust. 1 Paktu. Przepis ten stanowi gwarancję, że w przypadku pozbawienia wolności osoba będzie traktowana w sposób humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności człowieka. W Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, który na przyrodzoną godność człowieka zwraca uwagę w preambule, istotne jest odniesienie do godności zawarte w art. 13 ust. 1. Przepis ten, podkreślając, że nauczanie powinno zmierzać do pełnego rozwoju osobowości i poczucia godności ludzkiej, rozumiany jest w doktrynie jako element wychowawczy Paktu[26].
Wśród innych aktów prawa międzynarodowego, w których wyraźnie odwoływano się do wrodzonej godności człowieka, należy wymienić Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz Konwencję o prawach dziecka z 1989 r. W pierwszym dokumencie zasadnicze znaczenie ma zasada siódma, zgodnie z którą państwa-strony konferencji zobowiązały się do poparcia praw i wolności, które wynikają z przyrodzonej godności osoby ludzkiej i mają podstawowe znaczenie dla swobodnego jej rozwoju, a także zachęty do efektywnego korzystania z nich. Podobnie jak w przypadku wcześniejszych aktów prawa międzynarodowego, również tutaj godność ma charakter wrodzony i przynależy człowiekowi jedynie z samej racji, że jest on człowiekiem. Ponadto stanowi element niezbędny dla rozwoju człowieka[27]. Również Konwencja o prawach dziecka wyraźnie wskazuje na wrodzony charakter godności i niezbywalność wynikających z niej praw, które przysługują wszystkim ludziom.
W doktrynie wskazuje się również na Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Wprawdzie nie wspomina ona w żadnym miejscu o godności przynależnej wszystkim istotom ludzkim, jednak pełne uznanie godności człowieka jest postanowione w Preambule do Protokołu nr 13 Konwencji, dotyczącego zniesienia kary śmierci bez względu na okoliczności[28].
Do prawa pierwotnego Unii Europejskiej zasada godności ludzkiej została wprowadzona po raz pierwszy w 2009 r.[29]. Niemniej jej rozumienie w Traktacie o Unii Europejskiej (TUE), a szczególnie w Karcie Praw Podstawowych UE (KPP), istotnie odbiega od dominującego poglądu na ten temat w prawie międzynarodowym, opartym na tradycji Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r.[30]. Poszanowanie dla praw człowieka i podstawowych wolności zostało wprawdzie wyrażone w preambule TUE. Jednak godność została całkowicie pominięta wśród wyliczonych w drugim motywie fundamentalnych wartości: INSPIROWANI kulturowym, religijnym i humanistycznym dziedzictwem Europy, z którego wynikają powszechne wartości, stanowiące nienaruszalne i niezbywalne prawa człowieka, jak również wolność, demokracja, równość oraz państwo prawne. Dla autorów TUE wartości wynikają z kulturowego, duchowego i humanistycznego dziedzictwa Europy. To z kolei oznacza, że wartości, jak również ich powszechność, są cechą uznaną ze względu na rozwój kultury[31]. W takiej perspektywie konsekwentne jest pominięcie godności, która pojmowana jest jako przyrodzone, w swej istocie niezależne od kultury, źródło praw. [32]. W ten sposób dochodzi również do zakwestionowania podstawowych cech praw człowieka, ich powszechności i roszczenia powszechnego ich uznania, ponieważ w takim ujęciu wynikają one z kultury i tradycji, a nie obiektywnej rzeczywistości (przyrodzonej godności). Dokonano w ten sposób pewnego przesunięcia w rozumieniu pojęcia godności ludzkiej wobec sposobu rozumienia tej koncepcji w traktatach z zakresu praw człowieka. W takiej formie jest ono bliższe tym nurtom współczesnej doktryny prawa, które zasadniczo stoją w opozycji do dotychczasowego postrzegania godności człowieka, określanego przez nie jako „koncepcja niejednoznaczna” oraz „mająca ideologiczne zabarwienie”[33]. W nowym, współczesnym ujęciu godność uznawana jest już nie tylko za przynależną człowiekowi, a zatem nieutracalną i niezbywalną. Alternatywnie postrzegana jest jako wartość, którą człowiek może dopiero osiągnąć, lub jako konstytuowana w procesie społecznego uznawania poprzez pozytywną ocenę roszczeń jednostki o społeczne uznanie i szacunek[34].
Sam obowiązek poszanowania godności człowieka wynika z art. 2 TUE. Zgodnie z jego brzmieniem Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn. Drugie zdanie tej normy podkreśla związanie wszystkich państw UE taką powinnością. Zarazem znajduje ona swoje rozwinięcie w art. 3 ust. 1 TUE, stanowiącym, że poszanowanie godności ludzkiej jest jednym z celów pierwotnych UE, który Unia Europejska wspiera. Zatem powiązanie art. 2 z art. 3 ust. 1 TUE, definiującym cele UE, podwyższa normatywną jakość ochrony godności ludzkiej. To połączenie oznacza również, że prawo UE jest systemem obiektywnych i wiążących wartości[35].
Ponadto obowiązek poszanowania godności ustanowiony w art. 2 TUE w związku z art. 1 KPP, stanowiącym o nienaruszalności godności ludzkiej, oznacza, że przepis ten wyraża podstawową normę porządku publicznego. W takim przypadku gwarancja godności ludzkiej rozumiana jako zasada porządku publicznego rzutuje bezpośrednio na interpretację i stosowanie całego prawa wspólnotowego, w szczególności praw podstawowych UE. Gwarancja godności ludzkiej zapewnia materialną jedność porządku prawnego UE, w którym wszystkie prawa podstawowe z niej wynikają i na nią są zorientowane[36]. Rodzi to trojakiego rodzaju skutki. Po pierwsze, w odniesieniu do przystąpienia do UE - państwo europejskie, ubiegające się o członkostwo w UE, musi zapewnić m.in. poszanowanie godności człowieka (art. 49 TUE). Po drugie, w przypadku poważnego naruszenia gwarancji godności ludzkiej przez państwo członkowskie można zastosować zawieszenie praw wynikających z członkostwa tego państwa w UE (art. 7 ust. 2 TUE). Po trzecie, do ochrony godności ludzkiej podczas swojej aktywności została zobowiązana Unia Europejska w ramach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa na podstawie art. 3 ust. 5 i art. 21 TUE[37].
Nie można pominąć roli KPP w zapewnieniu ochrony godności ludzkiej, pamiętając, że ma ona taką samą moc prawną jak oba unijne traktaty. Już w preambule KPP określa się godność ludzką jako jedną z „niepodzielnych, uniwersalnych wartości”, na których opiera się Unia Europejska. Jest to zasada, która ma niezależny charakter wobec pozostałych wymienionych w Karcie, przez co nic nie osłabia jej statusu. Z tego wynika, na co wskazują Wyjaśnienia do KPP[38], że godność osoby ludzkiej jest nie tylko prawem podstawowym samym w sobie, ale stanowi rzeczywistą podstawę praw podstawowych. Niemniej KPP nie wskazuje expressis verbis na godność osobową człowieka jako źródło praw podstawowych. Również w treści Wyjaśnień godność człowieka jest definiowana równocześnie jako odrębne prawo człowieka do godności oraz jako podstawa (wzorem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka) praw podstawowych. Natomiast, podobnie jak to jest w Preambule do TUE, za źródło powszechnych, nienaruszalnych i niezbywalnych praw człowieka zostało uznane kulturowe, duchowe (spirituel we francuskiej wersji KPP) i humanistyczne dziedzictwo Europy[39].
Na integralność godności ludzkiej wskazuje art. 1 Karty, stanowiąc, że jest ona nienaruszalna. Oznacza to więc, że żaden człowiek nie może być jej pozbawiony. Nie może również jej utracić ani jej się zrzec. Przepis ten jest więc prawem podmiotowym, czyniąc uprawnionym podmiotem wyłącznie ludzi. Z tego wynika wymóg poszanowania oraz ochrony godności, który jest skierowany do instytucji i organów UE, a także państw członkowskich[40]. Zgodnie z art. 51 § 1 zd. 1 wszystkie instytucje i organy UE, a także państwa członkowskie powinny wziąć pod uwagę obowiązek poszanowania i ochrony godności ludzkiej w zakresie, w jakim stosują one prawo UE. To oznacza, że nie tylko nie wolno im naruszać ludzkiej godności, lecz również w zakresie swoich kompetencji są zobowiązane do przeciwdziałania wszelkim próbom ingerencji w godność ludzką podejmowanych przez podmioty trzecie. Równocześnie jednostce, w przypadku próby ingerencji tych podmiotów w jej godność, przysługuje prawo do sprzeciwienia się takim działaniom jako bezprawnym[41]. Ponadto przepisy art. 2 i 3 Karty, będące rozwinięciem wymogu poszanowania i ochrony godności człowieka zapisanej w art. 1, wskazują, że każdy człowiek ma prawo do życia oraz do poszanowania jego integralności fizycznej i psychicznej, a co za tym idzie nie może być skazany na karę śmierci. Z tego wynika zakaz praktyk eugenicznych i klonowania ludzi, tortur, niewolnictwa oraz pracy przymusowej. Nie ulega więc wątpliwości, że zasada godności ludzkiej obejmuje aspekty fizycznej egzystencji jednostki[42]. Innym istotnym aspektem poszanowania godności człowieka, na który zwraca uwagę Karta Praw Podstawowych, jest praca zawodowa. Zgodnie z art. 31 Karty każdy pracownik ma prawo do warunków pracy szanujących jego zdrowie, bezpieczeństwo i godność. Można argumentować, że biorąc pod uwagę związek między art. 31 Karty a art. 1 dotyczącym godności ludzkiej, art. 31 jest przepisem o „znaczącej wadze i normatywnym znaczeniu”[43].
Wśród konstytucji państw należących do Unii Europejskiej można wyodrębnić te, które umieszczają godność człowieka w części poświęconej zasadom, prawom i wolnościom konstytucyjnym, inne, gdzie odniesienie do godności znajduje się jedynie w Preambule, oraz takie, które pomijają tę kwestię całkowicie, jak np. konstytucja Danii. Pierwszy przypadek najlepiej ilustruje konstytucja Republiki Federalnej Niemiec, która w artykule pierwszym stanowi, że godność człowieka jest nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona są obowiązkiem wszelkich władz państwowych. Z kolei uznanie godności ludzkiej za podstawową wartość niemieckiego państwa prowadzi do zasady równości wobec prawa[44]. W podobnym duchu brzmią postanowienia konstytucji Finlandii, wskazując na konstytucyjne gwarancje nienaruszalności godności ludzkiej, wolności i praw jednostki (§ 1 zd. 3). Bogata w odniesienia do godności człowieka jest konstytucja Włoch. Przede wszystkim w art. 3 podkreśla się, że wszyscy obywatele mają jednakową godność społeczną i są równi wobec prawa bez względu na płeć, rasę, język, religię, poglądy polityczne, położenie osobiste i społeczne. W odniesieniu do zabiegów medycznych włoskie przepisy konstytucyjne stanowią, że nikt nie może być zmuszony do poddania się określonemu leczeniu w inny sposób jak tylko na podstawie przepisów ustawy. Ustawa nie może w żadnym wypadku naruszać granic wytyczonych przez poszanowanie dla osoby ludzkiej (art. 32). Co rzadkie w przepisach konstytucyjnych, włoska ustawa zasadnicza, odnosząc się do wolności gospodarczej, podkreśla, że prywatna inicjatywa gospodarcza nie może być wykonywana w sprzeczności z zasadą użyteczności społecznej albo w sposób przynoszący szkodę bezpieczeństwu, wolności, godności ludzkiej (art. 41). Również konstytucja Republiki Czeskiej postrzega godność człowieka jako jedną z niepodważalnych wartości, co zostało stwierdzone w Preambule. W przypadku Republiki Słowacji na kwestię godności człowieka zwracają art. 12 i 19. Pierwszy z nich stanowi, że ludzie są wolni i równi w godności i w prawach. Podstawowe prawa i wolności nie mogą być odbierane, zbywane, nie ulegają przedawnieniu i uchyleniu. W drugim przepisie podkreśla się kwestie godności osobistej, stanowiąc, że każdy ma prawo do zachowania ludzkiej godności, osobistej czci i ochrony dobrego imienia.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej pod wpływem regulacji międzynarodowych wiąże prawa i wolności człowieka z jego przyrodzoną godnością, rozumianą jako godność osobowa człowieka, czyli każdej istoty ludzkiej. Wartość ta zajmuje centralne miejsce, co wynika z przyjętego przez polskiego ustrojodawcę obiektywnego systemu wartości, w którym postanowienia o prawach i wolnościach jednostki, zebrane przede wszystkim w rozdziale II Konstytucji, zajmują kluczowe miejsce[45]. Przepis art. 30 Konstytucji RP rozstrzyga, że jest ona dobrem źródłowym, czyli mającym charakter pierwotny w stosunku do państwa i prawa[46], oraz że jest nienaruszalna. W tym rozumieniu godność człowieka jest podstawą jego wolności i praw, obliguje ustawodawcę do ustanowienia takiej ochrony praw podmiotowych jednostki, aby mogła ona w pełni realizować się jako osoba. Podstawowym warunkiem autorealizacji osoby ludzkiej jest prawo do życia, ponieważ samo istnienie jest największą doskonałością bytu[47]. W końcu nie można pominąć faktu, iż godność człowieka, o której mowa w art. 30 Konstytucji, pełni w porządku konstytucyjnym również funkcję łącznika między Konstytucją jako aktem prawa pozytywnego a porządkiem prawnonaturalnym. Godność człowieka to prawo podmiotowe, będące trwałą podstawą całego porządku konstytucyjnego (art. 233 ust. 1 i preambuła Konstytucji RP) [48]. Godność w takim znaczeniu, jakie nadaje jej Trybunał Konstytucyjny (TK), nie jest rozumiana jako zespół praw nadawanych przez państwo, ponieważ jest to kategoria pierwotna w stosunku do państwa. Jej poszanowanie i ochrona należy do obowiązków władz publicznych[49]. Orzecznictwo TK odnosi się do godności człowieka na dwóch płaszczyznach, tj. jako wartości i jako normy prawnej. W pierwszym przypadku, jako podstawa aksjologiczna i równocześnie przesłanka dla porządku konstytucyjnego, ma ona znaczenie dla wykładni i stosowania postanowień o prawach, wolnościach i obowiązkach jednostki[50]. Wchodząc w korelację z innymi wartościami (wolności lub ochrony życia), stanowi dla nich źródło, umożliwiając TK w poszczególnych sprawach porządkowanie wspomnianych wartości oraz zasad Konstytucji, które je uszczegóławiają[51]. Z kolei godność w znaczeniu normy występuje jako prawo podmiotowe człowieka wymagające poszanowania. Szacunek stanowi adekwatną odpowiedź na godność pojmowaną jako prawo. Określa pozycję jednostki w społeczeństwie. Przybiera postać żądania szanowania godności człowieka i wyznacza sposób postępowania organów państwa w razie jej naruszenia. Oznacza, że człowiek ma być traktowany jako wolny, autonomiczny zdolny do rozwijania się[52]. W takim znaczeniu godność rozumiana jako norma staje się wzorcem kontroli. Naruszenie godności oczywiście może nastąpić, ale z samej definicji jest już nielegalne.
Źródła prawa
Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r., nr 61, poz. 284).
Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana), Dz. Urz. UE z 26.10.2012 r., C 326.
Karta Praw Podstawowych UE, Dz. Urz. UE z 14.12.2007 r., 2007/C 303/01.
Wyjaśnienia Prezydium Konwentu do Karty Praw Podstawowych UE, Dz. Urz. UE z 2007 r.,
C 303/02, s. 17.
Wyrok TK z dnia 23 marca 1999 r., K 2/98, OTK 1999, nr 3, poz. 38.
Wyrok TK z dnia 30 września 2008 r., K 44/07, OTK-A 2008, nr 7, poz. 126, s. 1331.
Wyrok TK z dnia 4 kwietnia 2001 r., K 11/00 OTK ZU 2001, nr 3, poz. 54.
Literatura
Bartels L., The EU’s Human Rights Obligations in Relation to Policies with Extraterritorial Effects, „The European Journal of International Law” 2014, nr 4.
Bogg A., Article 31, [w:] S. Peers (red.), The EU Charter of Fundamental Rights. A Commentary, Hart Publishing, Oxford-Portland 2014.
Bosek L., Gwarancje godności ludzkiej i ich wpływ na polskie prawo cywilne, Warszawa 2012.
Chmaj M., Godność człowieka jako źródło jego wolności i praw, [w:] M. Chmaj i in., Konstytucyjne wolności i prawa w Polsce, t. I, Zasady ogólne, Kraków 2002.
Chmaj M., Źródło wolności i praw człowieka, [w:] M. Chmaj (red.), Wolności i prawa człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2016
Gałkowski J., Jan Paweł II o godności człowieka, [w:] J. Czerkawski (red.), Zagadnienie godności człowieka, Lublin 1994.
Garlicki L., Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. I, Komentarz do art. 1–18, Warszawa 2009.
Granat M., Dobro wspólne w pojmowaniu Trybunału Konstytucyjnego, [w:] W. Arndt, F. Longchamps de Bérier, K. Szczucki (red.), Dobro wspólne. Teoria i praktyka, Warszawa 2013.
Granat M., Godność człowieka z art. 30 Konstytucji RP jako wartość i jako norma prawna, „Państwo i Prawo” 2014, nr 8.
Kołatek R., The Principle of Human Dignity in the Primary and AFSJ Secondary Legislation of the European Union, „Zeszyty Prawnicze BAS” 2018, nr 2.
Korolec J., Perfekcjonizm kultury średniowiecznej, [w:] J. Czerkawski (red.), Zagadnienie godności człowieka, Lublin 1994.
Krukowski J., Przyrodzona godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka w porządku międzynarodowym i konstytucyjnym, „Ethos” 1999, nr 45--46.
Mariański J., Godność ludzka jako wartość społeczno-moralna. Studium interdyscyplinarne, Toruń 2016.
Mazurek F.J., Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Lublin 2001.
Mik C., Koncepcja normatywna europejskiego prawa praw człowieka, Toruń 1994.
Mik C., Zbiorowe prawa człowieka: analiza krytyczna koncepcji, Toruń 1992.
Morawska E.H., Klauzula państwa prawnego w Konstytucji RP na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Toruń 2003.
Morawska E.H., Prawa konstytucyjne człowieka i obywatela w Rzeczypospolitej Polskiej a prawa podstawowe Unii Europejskiej. Analiza porównawcza, „Przegląd Sejmowy” 2009, nr 1.
Osmańczyk E., Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1982.
Piechowiak M., Filozofia praw człowieka. Prawa człowieka w świetle ich międzynarodowej ochrony, Lublin 1999.
Piechowiak M., Godność jako fundament powinności prawa wobec człowieka, [w:] P. Morciniec, S. Stadniczeńko (red.), Urzeczywistnianie praw człowieka w XXI wieku, Opole 2004.
Piechowiak M., Tomasza z Akwinu koncepcja godności osoby ludzkiej jako podstawy prawa. Komentarz do rozdziałów 111-113 księgi III Tomasza z Akwinu „Summa Contra Gentiles”, „Poznańskie Studia Teologiczne” 2003, t. 14.
Potrzeszcz J., Filozoficzne podstawy praw człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, „Roczniki Nauk Prawnych” 2002, t. 12, nr 1.
Potrzeszcz J., Godność człowieka w orzecznictwie polskiego Trybunału Konstytucyjnego, „Roczniki Nauk Prawnych” 2005, t. 15, nr 1.
Rao N., Three Concepts of Dignity in Constitutional Law, „Notre Dame Law Review” 2011, t. 86.
Sadowski M., Godność człowieka i dobro wspólne w papieskim nauczaniu społecznym (1878–2005), Wrocław 2010.
Styczeń T., W drodze do etyki, Lublin 1984.
Swieżawski S., Dzieje filozofii europejskiej w XV wieku, Warszawa 1983. Środa M., Idea godności w kulturze i etyce, Warszawa 1993.
Teifke N., Das Prinzip, Tybinga 2011.
Wojtyła K., Przemówienie na Zgromadzeniu Ogólnym Organizacji Narodów Zjednoczonych z 2 października 1979 r., [w:] Jan Paweł II, Dzieła zebrane, t. 12, Kraków 2009.
Wróbel A., Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, Warszawa 2020.
[1] L. Bosek, Gwarancje godności ludzkiej i ich wpływ na polskie prawo cywilne, Warszawa 2012, s. 13.
[2] T. Styczeń, W drodze do etyki, Lublin 1984, s. 269-270.
[3] J. Krukowski, Przyrodzona godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka w porządku międzynarodowym i konstytucyjnym, „Ethos” 1999, nr 45-46, s. 197.
[4] M. Chmaj, Godność człowieka jako źródło jego wolności i praw, [w:] M. Chmaj i in., Konstytucyjne wolności i prawa w Polsce, t. I, Zasady ogólne, Kraków 2002, s. 73.
[5] M. Piechowiak, Filozofia praw człowieka. Prawa człowieka w świetle ich międzynarodowej ochrony, Lublin 1999, s. 13.
[6] J. Mariański, Godność ludzka jako wartość społeczno-moralna. Studium interdyscyplinarne, Toruń 2016, s. 11.
[7] M. Piechowiak, Filozofia praw człowieka, dz. cyt., s. 271-277.
[8] M. Piechowiak, Godność jako fundament powinności prawa wobec człowieka, [w:] P. Morciniec, S. Stadniczeńko (red.), Urzeczywistnianie praw człowieka w XXI wieku, Opole 2004, s. 39-43.
[9] J. Gałkowski, Jan Paweł II o godności człowieka, [w:] J. Czerkawski (red.), Zagadnienie godności człowieka, Lublin 1994, s. 103.
[10] K. Wojtyła, Przemówienie na Zgromadzeniu Ogólnym Organizacji Narodów Zjednoczonych z 2 października 1979 r., [w:] Jan Paweł II, Dzieła zebrane, t. 12, Kraków 2009, s. 108.
[11] M. Środa, Idea godności w kulturze i etyce, Warszawa 1993, s. 6.
[12] F.J. Mazurek, Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Lublin 2001 s. 11.
[13] S. Swieżawski, Dzieje filozofii europejskiej w XV wieku, Warszawa 1983, s. 190-204.
[14] J. Korolec, Perfekcjonizm kultury średniowiecznej, [w:] J. Czerkawski (red.), Zagadnienie godności człowieka, Lublin 1994, s. 21-35.
[15] M. Piechowiak, Filozofia praw człowieka, dz. cyt., s. 279.
[16] M. Piechowiak, Tomasza z Akwinu koncepcja godności osoby ludzkiej jako podstawy prawa. Komentarz do rozdziałów 111-113 księgi III Tomasza z Akwinu „Summa Contra Gentiles”, „Poznańskie Studia Teologiczne” 2003, t. 14, s. 227.
[17] M. Środa, dz. cyt., s. 71-73.
[18] L. Bosek, dz. cyt., s. 67-68.
[19] F. Nietzsche, Poza dobrem i złem, Warszawa-Kraków 1912, s. 56 i 88.
[20] M. Sadowski, Godność człowieka i dobro wspólne w papieskim nauczaniu społecznym (1878–2005), Wrocław 2010, s. 269.
[21] R. Kołatek, The Principle of Human Dignity in the Primary and AFSJ Secondary Legislation of the European Union, „Zeszyty Prawnicze BAS” 2018, nr 2, s. 30-32.
[22] Zob. teksty odnośnych traktatów: B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, Prawa człowieka. Dokumenty międzynarodowe, Toruń 1996.
[23] C. Mik, Zbiorowe prawa człowieka: analiza krytyczna koncepcji, Toruń 1992, s. 13-14.
[24] Tegoż, Koncepcja normatywna europejskiego prawa praw człowieka, Toruń 1994, s. 166-167.
[25] Ratyfikacja obu paktów przez Polskę miała miejsce 3 marca 1977 r., Dz. U. nr 38, poz. 167.
[26] M. Chmaj, Źródło wolności i praw człowieka, [w:] M. Chmaj (red.), Wolności i prawa człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2016, s. 34-35.
[27] E. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1982, s. 20.
[28] L. Garlicki, [w:] L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. I. Komentarz do art. 1–18, Warszawa 2009, s. 20, 100.
[29] Należy zaznaczyć, że w prawie pochodnym UE pojęcie godności pojawiło się już dużo wcześniej, choć w wymiarze incydentalnym - zasadniczo do materii regulowanej w ramach konkretnego aktu normatywnego. Przykładowo rozporządzenie Rady (EWG) Nr 1612/68 z 15.10.1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz. Urz. WE L Nr 257, s. 2) w akapicie piątym Preambuły stanowiło, że: „prawo swobodnego przepływu pracowników, wykonywane w obiektywnych warunkach wolności i godności, wymaga (...)”.
[30] M. Piechowiak, Karta Praw Podstawowych UE – wróg czy sprzymierzeniec tradycyjnych wartości, „Chrześcijaństwo-Świat-Polityka. Zeszyty Społecznej Myśli Kościoła” 2008, nr 3, s. 25-26.
[31] Tamże , s. 25.
[32] Tamże, s. 26.
[33] N. Rao, Three Concepts of Dignity in Constitutional Law, „Notre Dame Law Review” 2011, t. 86, s. 186; cyt. za: A. Wróbel, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Komentarz, Warszawa 2020, s. 5-7 (wydanie elektroniczne).
[34] N. Teifke, Das Prinzip, Tybinga 2011, s. 46-52; cyt. za: A. Wróbel, dz. cyt..
[35] Tamże, s. 238.
[36] Tamże.
[37] L. Bartels, The EU’s Human Rights Obligations in Relation to Policies with Extraterritorial Effects, „The European Journal of International Law” 2014, nr 4, s. 1073.
[38] Wyjaśnienia Prezydium Konwentu do Karty Praw Podstawowych UE, Dz. Urz. UE z 2007 r. C 303/02, s. 17. Wyjaśnienia stanowią narzędzie interpretacyjne do Karty zgodnie z art. 6 ust. 1 ak. 3 TUE.
[39] E.H. Morawska, Prawa konstytucyjne człowieka i obywatela w Rzeczypospolitej Polskiej a prawa podstawowe Unii Europejskiej. Analiza porównawcza, „Przegląd Sejmowy” 2009, nr 1, s. 37.
[40] C. Mik, dz. cyt., s. 69-70.
[41] W. Heyde, Article 1 – Human Dignity, [w:] EU Network of Independent Experts on Fundamental Rights, The Commentary of the Charter of Fundamental Rights of the European Union 2006, s. 25, https://sites.uclouvain.be/cridho/documents/Download.Rep/NetworkCommentaryFinal.pdf (04.05.2018).
[42] E.H. Morawska, Konstrukcja normatywna praw podstawowych w Unii Europejskiej w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej, [w:] C. Mik, K. Gałka (red.), Prawa podstawowe w prawie i praktyce Unii Europejskiej, Toruń 2009, s. 54.
[43] A. Bogg, Article 31, [w:] S. Peers (red.), The EU Charter of Fundamental Rights. A Commentary, Oxford-Portland 2014, s. 836-837.
[44] E.H. Morawska, Klauzula państwa prawnego w Konstytucji RP na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Toruń 2003, s. 62.
[45] Wyrok TK z dnia 23 marca 1999 r., K 2/98, OTK 1999, nr 3, poz. 38.
[46] Wyrok TK z dnia 4 kwietnia 2001 r., K 11/00 OTK ZU 2001, nr 3, poz. 54.
[47] J. Potrzeszcz, Filozoficzne podstawy praw człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, „Roczniki Nauk Prawnych” 2002, t. 12, nr 1, s. 42.
[48] L. Bosek, dz. cyt., s. 81.
[49] J. Potrzeszcz, Godność człowieka w orzecznictwie polskiego Trybunału Konstytucyjnego, „Roczniki Nauk Prawnych” 2005, t. 15, nr 1, s. 31-33.
[50] M. Granat, Godność człowieka z art. 30 Konstytucji RP jako wartość i jako norma prawna, „Państwo i Prawo” 2014, nr 8, s. 13-14.
[51] M. Granat, Dobro wspólne w pojmowaniu Trybunału Konstytucyjnego, [w:] W. Arndt, F. Longchamps de Bérier, K. Szczucki (red.), Dobro wspólne. Teoria i praktyka, Warszawa 2013, s. 127-135.
[52] Wyrok TK z dnia 30 września 2008 r., K 44/07, OTK-A 2008, nr 7, poz. 126, s. 1331.
Radosław Kołatek - mgr prawa, doktorant w zakresie nauk prawnych, autor wielu publikacji nt. Unii Europejskiej (prezydencja, polityka handlowa, policy-making, wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne) i w zakresie teoretycznoprawnym (zasady prawa). Studia podyplomowe w zakresie prawa europejskiego. Dobra znajomość 3 języków obcych (angielski, francuski, rosyjski). Pracownik w grancie badawczym NCN „Teoria i praktyka w procesie globalizacji prawa” (UKSW, Warszawa). Ma 3-letnie doświadczenie w 3 sektorze (NGO) - koordynacja zespołu badawczego. 5-letnie doświadczenie w pracy analitycznej na rzecz administracji rządowej (MSZ, MSWiA, KPRM) oraz 7-letnie doświadczenia zawodowe w kancelarii radców prawnych.
