Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Fenomen ekumenizmu / ekumenii trudno precyzyjnie zdefiniować ze względu na szerokość i wieloaspektowość zagadnienia. Mając ten fakt na uwadze, a tym samym, godząc się na pewne uproszczenie, przez ekumenizm rozumiemy poglądy, postawy i działania wyrażające i na różne sposoby potwierdzające dążenia do urzeczywistnienia pełnej widzialnej jedności chrześcijan w jednym Chrystusowym Kościele, przy zachowaniu pluralizmu teologicznego i wyznaniowego oraz pluriformizmu co do liturgii oraz innych przejawów życia duchowego i dyscypliny Kościołów i Wspólnot chrześcijańskich.
W Dekrecie o ekumenizmie Unitatis redintegratio Soboru Watykańskiego II pod pojęciem „ekumenizm” określa się różne formy zaangażowania Kościołów i Wyznań chrześcijańskich mające doprowadzić do rzeczywistej i pełnej widzialnej jedności wszystkich wyznawców Chrystusa[1].
Ekumenizm, ekumenia, ruch ekumeniczny, oikouméne, Kościół, Kościoły, Wspólnoty chrześcijańskie, jedność, Sobór Watykański II, Dekret o ekumenizmie, encyklika Ut unum sint, Światowa Rada Kościołów, Polska Rada Ekumeniczna
Termin ekumenizm / ekumenia wywodzi się z języka greckiego od oikouméne. Pierwotnie oznaczał ziemię, która jest zamieszkana i uprawiana, w przeciwieństwie do pustyni czy puszczy. Miał znaczenie wyłącznie świeckie i był używany w hellenistycznym świecie kulturowym. Jego łacińskim odpowiednikiem był wyraz orbis[2].
Etymologiczną podstawę stanowią terminy: oikos = dom, czy pochodzący od niego czasownik oikéō = mieszkam, żyję w jakimś miejscu oraz czasownik menein = pozostawać, przebywać, mieszkać. Wyrazy te ukształtowały znaczenie terminu oikouméne = ekumenia / ekumenizm[3].
W starożytności termin oikouméne był używany m.in. przez Herodota, Demostenesa i Arystotelesa dla określenia całej zamieszkałej ziemi, w przeciwieństwie do obszarów niezamieszkałych, pustynnych. Geograficzne znaczenie pojęcia należy uznać za pierwotne i dominujące do czasów powstania Imperium Macedońskiego, a potem Imperium Rzymskiego, kiedy to termin oikouméne treściowo wzbogacono o elementy kulturowe i polityczne. W rozumieniu Greków świat jako oikouméne utożsamiano z cywilizacją grecką, a dla Rzymian był równoznaczny z imperium i kulturą Rzymu – w przeciwieństwie do niecywilizowanego świata barbarzyńców[4]. W okresie Cesarstwa Rzymskiego oikouméne utożsamiano z Cesarstwem i z ideą jednolitej cywilizacji helleńskiej. Stąd też cesarz Neron mógł siebie uważać za boga, zbawcę i dobroczyńcę całej oikouméne. Zarówno dla Greków, jak i Rzymian, „ekumenia” była synonimem tego, co powszechne[5]. Prowadziło to do utożsamiania pax Romana z oikouméne. Odtąd wszyscy ludzie żyjący w granicach „świata cywilizowanego” uważani byli za należących do oikouméne[6].
W biblijnych źródłach Starego i Nowego Testamentu, termin oikouméne występuje w znaczeniu zarówno świeckim, jak i religijnym. W Septuagincie (greckim przekładzie Starego Testamentu), pojawia się zwłaszcza w Księdze Psalmów[7], ale także w Księdze Wyjścia[8] i w Księdze Proroka Izajasza[9], i oznacza całą zamieszkałą ziemię.
W Nowym Testamencie termin oikouméne występuje 14 razy i to najczęściej w znanym ze starożytności geograficznym znaczeniu, ale także (choć rzadziej) w znaczeniu politycznym i służy do określenia Cesarstwa Rzymskiego i jego mieszkańców[10]. Kiedy więc ewangelista Łukasz pisze, że „wyszło rozporządzenie Cezara Augusta, żeby przeprowadzić spis ludności w całym państwie” (Łk 2, 1), używa zwrotu: „w całej ekumenie” (pasan tên oikoumenên). W tekstach Nowego Testamentu geograficzno-polityczne znaczenie terminu oikouméne wzbogacone zostaje o specyficzny religijny akcent: Oikouméne stanowi cały świat stworzony i sądzony przez Boga[11], jak również przestrzeń misyjnego przepowiadania[12] oraz świat i ludzkość, w której urzeczywistniają się dzieje zbawienia[13]. Oznacza też eschatologiczną rzeczywistość, która ma nadejść po ostatecznym zwycięstwie Chrystusa[14].
Pierwotne chrześcijaństwo przejęło tradycyjne rozumienie pojęcia oikouméne. Początkowo – w kontekście chrześcijańskim – używano go na określenie całego zamieszkałego świata, a zwłaszcza imperium rzymskiego jako świata cywilizowanego.
Justyn Męczennik († ok. 165) i Orygenes († 254) posługiwali się terminem oikouméne opisując głoszenie ewangelii przez apostołów po całej ziemi[15]. Autor tekstu z II w. pt. Męczeństwo św. Polikarpa wspomina o Kościele rozpowszechnionym na całej ziemi (oikouméne)[16].
Do oficjalnego języka kościelnego termin oikouméne wprowadzono w IV w. „Ekumenicznymi nauczycielami” lub „ekumenicznymi doktorami” zaczęto nazywać niektórych Ojców Kościoła, np. Bazylego Wielkiego († 379), Grzegorza z Nyssy († 394), Jana Chryzostoma († 407), uznając ich nauczanie za reprezentatywne dla całego Kościoła, a tym samym akceptowane w całym chrześcijańskim świecie. Cyryl Aleksandryjski pisze o „pokoju ekumenicznym”. Przymiotnika oikumenikos w IV w. używano na określenie powszechności porządku religijnego lub „pokoju ekumenicznego”[17].
Na soborze w Konstantynopolu (381) nazwano sobór nicejski (325) „Synodem Powszechnym”, czyli ekumenicznym. Oznaczało to, że był on reprezentatywny dla całego Kościoła Chrystusowego, a jego postanowienia, jako wyraz wiary, przekonania i woli jednego Kościoła, uznano za normatywne i obowiązujące dla wszystkich jego członków[18]. Nowe ukierunkowanie treściowe terminu oikouméne sprawiło, że zyskał on wyraźne konotacje eklezjologiczne. Coraz częściej jego formy przymiotnikowej (oikumenikos) używano na określanie doktryn i zwyczajów kościelnych akceptowanych w całym chrześcijaństwie, zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie cesarstwa, przy zachowaniu różnic między Kościołem Wschodu i Zachodu. W VI w. doszło do konfliktu między Rzymem a Konstantynopolem w związku z różnymi konotacjami o charakterze polityczno-eklezjalnym przypisywanymi terminowi „ekumeniczny”. Na Wschodzie stał się on swego rodzaju synonimem Konstantynopola i wpływów bizantyjskich. Stolica Cesarstwa reprezentowała „ekumenię” – Cesarstwo i jego kulturę. W 449 r. patriarsze Dioskurowi z Aleksandrii przyznano tytuł „patriarchy ekumenicznego”, co oznaczało, że na synodach miał reprezentować cesarza. Z kolei Sobór Chalcedoński (451) wielokrotnie mówił o biskupie Rzymu jako o „ekumenicznym biskupie i patriarsze”, mimo tego, że tytuł ten, na Zachodzie, nie był używany przez papieży[19].
W okresie późniejszym termin oikouméne stosowano w odniesieniu do eklezjalnie znaczących wyznań wiary (Symboli wiary) pierwotnego Kościoła. Tzw. Credo apostolskie, Credo nicejsko-konstantynopolitańskie, czy Credo Atanazjańskie określano jako „ekumeniczne”.
Wraz z upadkiem Cesarstwa Bizantyjskiego (połowa XV w.) przymiotnik „ekumeniczny” utracił wymiar polityczny. Używano go tylko w sensie kościelnym. Stał się synonimem terminu „katolicki”, czyli „powszechny”. Kościół jest „katolicki” / „powszechny”, ponieważ obejmuje całą oikouméne. Tylko on jest prawdziwy – w przeciwieństwie do regionalnych grup, które na skutek błędnie głoszonej doktryny od niego odpadły. Uniwersalnością Kościoła argumentowano więc także jego ortodoksję, prawowierność[20]. Brak owej „uniwersalności” stał się powodem uznawania przez prawosławie za ekumeniczne / powszechne jedynie siedem soborów z czasów Kościoła niepodzielonego[21].
W starożytności, w obszarze eklezjologicznym, przymiotnik „ekumeniczny” był generalnie używany w podwójnym znaczeniu: bezpośrednim i pośrednim. Pierwsze miało charakter węższy. W tym sensie odnoszono go do instytucji soborów dla określenia ich powszechnego charakteru i ogólnokościelnego zasięgu. Drugie odnoszono bezpośrednio do Kościoła dla ukazania jego jedności, jedyności i ogólnoświatowej powszechności[22].
Podziały w obrębie chrześcijaństwa: na wschodnie i zachodnie w XI w. oraz te związane z reformacją doprowadziły do zerwania oikouméne Kościoła Jezusa Chrystusa, a tym samym na kilka wieków wyeliminowały termin ekumenizm / ekumenia z powszechnego użycia kościelnego. Wysiłki chrześcijan na rzecz odbudowania pełnej widzialnej jedności w Chrystusowym Kościele na nowo zaczęto określać jako „ekumeniczne” dopiero w XX w. Stało się tak pod wpływem protestanckich ruchów przebudzeniowych z XVIII i XIX w. Pierwsze impulsy wysunął niemiecki teolog ewangelicki i reformator religijny, założyciel pietystycznej wspólnoty herrenhutów Mikołaj Ludwig von Zinzendorf (1700-1760). Głosił on ogólnochrześcijańskie, ponadkościelne i ponadnarodowe braterstwo, mające swoje źródło nie w organizacyjnych strukturach wyznaniowych, ale w głębokim życiu religijnym chrześcijan opartym na rzeczywistej jedności z Chrystusem. Wzywał więc chrześcijan do dawania duchowego świadectwa eksponującego to co ich łączy, a tym samym dążącego do pokonania tego, co jeszcze ich dzieli. Zinzendorf, chociaż sam nie posługiwał się terminami ekumenizm, jest powszechnie uważany za inicjatora ekumenizmu duchowego.
Kolejne impulsy zjednoczeniowe dał luterański arcybiskup Uppsali Natan Söderblom (1866-1931). W 1917 r. zaprosił przedstawicieli Kościołów na konferencję określoną jako „ekumeniczną”. W 1919 r. zaproponował powołanie „ekumenicznego soboru Kościołów”[23].
W 1925 r., w Sztokholmie, zorganizowano I Światową Konferencję Praktycznego Chrześcijaństwa. Pojęcie ekumenia / ekumenizm wróciło wówczas do powszechnego słownika Kościołów i Wspólnot ewangelickich w Niemczech i Szwecji[24].
Współczesny ruch ekumeniczny zrodził się w kontekście negatywnych doświadczeń misyjnych niektórych Kościołów i Wspólnot anglikańskich i ewangelickich. Na kolejnych etapach dołączyli do niego przedstawiciele Kościołów wschodnich, a w połowie XX w. także Kościół rzymskokatolicki. Rozbicie chrześcijan na wiele Kościołów i Wspólnot, często wzajemnie podważających swoją wiarygodność, a nawet zwalczających się nawzajem w kontekście prowadzonej działalności misyjnej, było przyczyną zgorszenia wśród tych, którym głoszono Ewangelię, co w konsekwencji prowadziło do odrzucania orędzia misyjnego i Kościoła. Odpowiedzią na taki stan rzeczy było budzenie się wśród chrześcijan ruchów zjednoczeniowych. Głosiły one pogląd równej odpowiedzialności wszystkich Kościołów za winę podziałów, wzywając do nawrócenia, podjęcia za nią pokuty i do wzajemnego wybaczenia krzywd wyrządzonych w ciągu wieków, co w konsekwencji ma doprowadzić do odbudowania pełnej widzialnej jedności w Chrystusowym Kościele.
Światowa Rada Kościołów[25] definiuje ekumenizm jako zespół działań, inicjatyw i spotkań, których integralną częścią jest kościelne nauczanie, mających na celu zjednoczenie chrześcijan w wymiarze narodowym, międzynarodowym i ogólnoludzkim. Chodzi więc w istocie rzeczy o odbudowywanie pełnej widzialnej jedności wszystkich wierzących w Chrystusa w jednym Jego Kościele, przy równoczesnym zachowaniu istniejących różnic międzywyznaniowych[26].
W oficjalnych dokumentach Kościoła rzymskokatolickiego z okresu od Leona XIII do Jana XXIII, termin ekumenizm był rozumiany jako synonim konwertyzmu, promującego unionizm jako formę „powrotu” wszystkich chrześcijan do Kościoła rzymskokatolickiego. Taki model „ekumenizmu” był aktualny w Kościele rzymskokatolickim do Soboru Watykańskiego II. Oznaczało to, że oficjalne stanowisko Kościoła rzymskokatolickiego wobec Ruchu ekumenicznego w okresie pierwszego półwiecza XX w. nacechowane było historycznymi uprzedzeniami, stereotypicznym myśleniem, dystansem, niechęcią, czy wręcz podejrzliwością. Radykalną zmianę w tej materii przyniósł Sobór Watykański II.
Zasadnicze zręby soborowej doktryny o ekumenizmie, jako drodze ku urzeczywistnianiu pełnej widzialnej jedności w Chrystusowym Kościele, zostały zawarte w Dekrecie o ekumenizmie Unitatis redintegratio. Określono tam „warunki dotyczące działalności ekumenicznej oraz zasady, jakimi ma się ona kierować”[27]. W wielu zakresach wskazania te zostały skonkretyzowane w soborowej Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium[28].
Sobór uczynił ekumenizm jednym z zasadniczych elementów myślenia o Kościele. W Dekrecie o ekumenizmie wytyczył szereg zasad dla wprowadzenia ekumenii w życie we wszystkich wymiarach chrześcijańskiej egzystencji. Uświadomił chrześcijanom, że o „odnowienie jedności troszczyć ma się cały Kościół, zarówno wierni jak i ich pasterze, każdy, wedle własnych sił, czy to w codziennym życiu chrześcijańskim, czy też w badaniach teologicznych i historycznych”[29]. Mówi o „świętej tajemnicy jedności”[30]. Jej „największym wzorem i zasadą jest jedność jednego Boga Ojca i Syna w Duchu Świętym w Troistości Osób”[31]. Urzeczywistnia się ona w Duchu Świętym. Różnorodność Jego darów sprawia, że samo pojęcie jedności nacechowane jest wielością i zróżnicowaniem[32]. Sobór wprowadził więc nową narrację w budowaniu międzykościelnych relacji. Za podstawową zasadę ekumenizmu uznał dialog oparty na wzajemnym poszanowaniu i równości stron[33].
Wizja ekumenizmu nakreślona przez Sobór Watykański II jest konsekwentnie realizowana, pogłębiana i konkretyzowana przez posoborowych papieży[34]. Szczególny wkład w tej materii ma Jan Paweł II[35] z jedyną w dziejach Kościoła encykliką w pełni poświęconą ekumenizmowi Ut unum sint[36] oraz innymi ważnymi dokumentami o charakterze ekumenicznym[37]. Istotne są jego stwierdzenia dotyczące ekumenii, a zwłaszcza te, że „drogą Kościoła jest droga ekumenizmu”[38], a ekumenizm jest „imperatywem chrześcijańskiego sumienia oświeconego wiarą i kierowanego miłością”[39], gdyż każdy podział w Kościele przeciwny jest woli Chrystusa[40], a w konsekwencji skierowany jest przeciwko Kościołowi. To Chrystus wzywa wszystkich swoich uczniów do jedności, dlatego wierzący w Niego „zjednoczeni w naśladowaniu męczenników, nie mogą pozostać podzieleni”[41], gdyż „grzech naszego podziału jest bardzo ciężki”[42]. Wskazania Jana Pawła II wyznaczają istotne kierunki dla rzymskokatolickiej drogi ekumenicznej i są znaczące dla całego chrześcijańskiego świata.
W rozdziale I Dekretu o ekumenizmie Soboru Watykańskiego II opisano „katolickie zasady ekumenizmu”[43]. Są to:
Wewnętrzną strukturę ekumenizmu tworzą trzy zasadnicze elementy: modlitwa (ekumenizm duchowy), dialogiczne zgłębianie istotnych prawd chrześcijańskiej wiary (ekumenizm doktrynalny) oraz wspólne podejmowanie działań społeczno-diakonijnych (ekumenizm praktyczny). Cechą charakterystyczną wymienionych elementów jest to, że wzajemnie się przenikają i uzupełniają.
Sobór Watykański II nazywa ekumenizm duchowy „sercem i duszą wszelkich dążeń ekumenicznych”[44]. Stanowi on fundament dążeń zmierzających do uskutecznienia pełnej widzialnej jedności w Chrystusowym Kościele. Uświadamia, że jedność musi dokonać się w sferze głębokiej duchowości, którą można nazwać duchowością ekumeniczną. Oparta jest ona na świadomym kształtowaniu wrażliwości dialogowej, otwartości oraz na dążeniu do lepszego wzajemnego poznania się. Za podstawowe elementy ekumenizmu duchowego uznaje się: nawrócenie serca[45], świętość życia i modlitwę o jedność. Stanowią one integralną i nierozdzielną całość. Ekumenizm duchowy wskazuje na niezbędność kroczenia drogą nieustannej metanoi[46], w którą wpisana jest modlitwa jako istotny element spotkania ze Stwórcą, inspirowanego tchnieniem Ducha Świętego[47]. Oznacza więc porzucenie kategorii, które dotąd traktowano jako ważne, choć nie zawsze do końca były zgodne z wezwaniem płynącym z Ewangelii.
Dialog ekumeniczny dotyczący zagadnień doktrynalnych stanowi istotne „narzędzie” na drodze uskuteczniania pełnej widzialnej komunii Kościołów, aby wspólnie pełnić posługę głoszenia Ewangelii[48]. Służy pogłębianiu istotowej jednomyślności w wyznawaniu wiary wewnątrz jednego widzialnego Kościoła. Określa też płaszczyznę „uprawnionej różnorodności” w wyrażaniu tej samej wiary. Stanowi istotny element „na jedynej drodze do samospełnienia człowieka: zarówno poszczególnych osób, jak też każdej wspólnoty. „Chociaż w pojęciu «dialog» na pierwszy plan zdaje się wysuwać moment poznawczy (dia-logos), każdy dialog ma również wymiar całościowy i egzystencjalny. Angażuje cały ludzki podmiot. Dialog między wspólnotami angażuje w sposób szczególny podmiotowość każdej z nich. (...) Nie jest tylko wymianą myśli, ale zawsze w jakiś sposób «wymianą darów»”[49]. Zdecydowanie przekracza więc granice konwersacji. Ma bowiem prowadzić do prawdziwie osobowego spotkania. Stąd też logika dialogu domaga się od jego uczestników postawy partnerstwa, wymiany dóbr, wewnętrznego przeobrażenia, prowadzącego do autentycznej służby miłości na rzecz sióstr i braci w wierze. Jest to służba Kościołowi. Musi więc być nacechowana pokorą, gdyż tylko wtedy będzie skuteczna w pogłębianiu komunii Kościołów oraz w przeciwstawieniu się niebezpieczeństwu inercji związanemu z ich odnową. Można więc w tym kontekście mówić o „dialogicznej pedagogii” i „dialogicznej postawie”. Są to rzeczywistości ściśle ze sobą powiązane. Określają naturę ekumenii i wyznaczają drogę przyszłości Kościoła.
„Ekumeniczne nawrócenie serca” ściśle związane jest z diakonią, a więc postawą służebną wobec sióstr i braci. Pełni jednak wobec niej rolę priorytetową[50]. Trzeba bowiem być otwartym na potrzebę wewnętrznej przemiany, aby wyzbyć się przekonania o własnej doskonałości i przyznać współwinę za podziały i rozdarcia w Kościele. Szczere wyznanie win należy do istotnych elementów procesu „oczyszczenia pamięci” i ukazania prawdy historycznej w całej jej złożoności[51]. Otwiera też na wspólne podejmowanie dzieł miłosierdzia na rzecz potrzebujących pomocy, pogardzanych i wykluczonych na margines życia społecznego. „Ekumeniczna diakonia” potwierdza wiarygodność chrześcijan wobec świata. Pozwala im się lepiej wzajemnie poznawać i otwiera na budowanie pełnej widzialnej jedności w Kościele.
Ekumenizm w Polsce[52]
W Kościele rzymskokatolickim w Polsce szerokim echem odbiły się ekumeniczne wypowiedzi papieża Jana XXIII, uzasadniające potrzebę zwołania soboru powszechnego z myślą o przyszłym zjednoczeniu Kościołów i chrześcijan. Powodowani papieską zachętą, prekursorzy współczesnego ekumenizmu w Polsce, pod przewodnictwem ks. infułata Stanisława Mystkowskiego, utworzyli w 1961 r. Sekcję Ekumeniczną przy warszawskim Studium Duszpasterskim. Zasadnicze jej cele to: organizowanie nabożeństw ekumenicznych oraz wykładów z zakresu teologii ekumenicznej, a także troska o kształtowanie środowiska otwartego na apostolat jedności chrześcijan. Pierwsze nabożeństwo ekumeniczne z udziałem zaproszonych imiennie niektórych przedstawicieli innych wyznań chrześcijańskich odbyło się w kościele Świętego Marcina w Warszawie dnia 10. stycznia 1962 r., a więc jeszcze przed rozpoczęciem obrad Soboru Watykańskiego II.
Z dniem l października 1962 r., przy warszawskiej Kurii Metropolitalnej, erygowany został przez Prymasa kard. Stefana Wyszyńskiego Ośrodek ds. Jedności Chrześcijan, którego kierownictwo, z nominacji Prymasa, objął ówczesny rektor Warszawskiego Seminarium Duchownego ks. dr Władysław Miziołek. Ośrodek kontynuował prace powstałej wcześniej Sekcji Ekumenicznej. Zaczęto wtedy zbieranie i opracowywanie materiałów zarówno naukowych, jak i duszpasterskich oraz informacyjnych z zakresu ruchu ekumenicznego. Podejmowano równocześnie starania związane z nawiązywaniem kontaktów z duchownymi i świeckimi różnych Kościołów i Wspólnot chrześcijańskich funkcjonujących wówczas w Polsce. Szczególnie godną uwagi inicjatywą były odbywające się w latach 1963-1971 w Domu Rekolekcyjnym Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża w Laskach k. Warszawy coroczne kilkudniowe sesje naukowe przeznaczone przede wszystkim dla duchownych. Tematyka tych spotkań koncentrowała się głównie wokół zagadnień ekumenicznych. Pod patronatem warszawskiego Ośrodka rozpoczęto, od 1964 r., w tym samym miejscu organizowanie odrębnych sesji kształceniowo-formacyjnych dla młodzieży akademickiej. Ponadto, od 1964 r., zaczęto w Laskach organizować rekolekcje ekumeniczne dla duchownych, z udziałem sióstr i braci różnych Kościołów. Od 1967 r. podobne rekolekcje organizowane były dla młodzieży.
Przy warszawskim Ośrodku Prymas Wyszyński utworzył dnia 16 marca 1965 r. Studium Chrześcijańskiego Wschodu. Przyjęto wówczas formułę comiesięcznych spotkań, gromadzących rzymskokatolickich oraz prawosławnych teologów i studentów. Forum to zajmowało się badaniami związanymi z historią, duchowością, liturgią oraz życiem kościelnym prawosławia.
Nowy rozdział działalności ekumenicznej rozpoczął się od chwili, gdy Konferencja Episkopatu Polski powołała do życia, dnia 10 listopada 1966 r., Komisję Episkopatu Polski ds. Ekumenizmu (w 1996 r. przekształconą w Radę Episkopatu Polski ds. Ekumenizmu). Pierwszym jej przewodniczącym został bp Jerzy Modzelewski (1966-1969), kierujący w tym czasie warszawskim Ośrodkiem ds. Jedności Chrześcijan[53]. Komisja podjęła dialog z Polską Radą Ekumeniczną oraz z poszczególnymi Kościołami i Wspólnotami w niej zrzeszonymi.
W 1954 r. powołano do życia Chrześcijańską Akademię Teologiczną w Warszawie. Była to pierwsza w świecie wielowyznaniowa uczelnia teologiczna.
W ramach teologicznych uczelni i wydziałów rzymskokatolickich utworzono katedry i sekcje ekumenizmu oraz Instytuty Ekumeniczne. Pierwszy z nich powstał w 1983 r. na Wydziale Teologicznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego W 1993 r. utworzono Międzywydziałowy Instytut Ekumenii i Dialogu przy Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, a od roku akademickiego 1999/2000, w Uniwersytecie Opolskim, rozpoczął funkcjonowanie drugi w Polsce Instytut Ekumenizmu i Badań nad Integracją z pięcioma katedrami: Zasad Ekumenizmu, Teologii Protestanckiej, Teologii Prawosławnej, Dialogu Międzyreligijnego oraz Badań nad Integracją.
Również w Filii Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie, od roku akademickiego 1998/99, otwarto specjalność „Edukacja religijna” o wymiarze ekumenicznym. W gmachu uczelni oddano do użytku kaplicę ekumeniczną (1998)[54].
Kościół rzymskokatolicki w Polsce podejmuje współpracę z innymi Kościołami i Wspólnotami. Owocuje ona szeregiem inicjatyw o charakterze duchowym, doktrynalnym i praktycznym.
Adamczak E., Metanoia drogą do jedności Kościoła, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 20 (1987) 4, s. 21-27.
Baum A., Nawrócenie, w: Praktyczny Słownik Biblijny. Opracowanie zbiorowe katolickich i protestanckich teologów, red. A. Grabner-Haider, Warszawa 1994, s. 799n.
Budniak J., Ekumenizm jutra na przykładzie Śląska Cieszyńskiego, Katowice 2002.
Chlebowski T.J., Jana Pawła II inicjatywy na rzecz rozwoju ekumenizmu duchowego, w: Pontyfikat ekumenicznej nadziei. Z Janem Pawłem II na drogach ekumenizmu, red. Z. Glaeser, Opole 2008, s. 83-100.
Dąbek T.M., „Nawracajcie się!” Metanoia w Nowym Testamencie, Katowice 1996.
Encyklopedia ekumenizmu w Polsce (1964-2014), red. J. Budniak, Z. Glaeser, T. Kałużny, Z.J. Kijas, Kraków 2016.
Glaeser Z., Droga chrześcijańskiego nawrócenia według „Kanonu Wielkiego” św. Andrzeja z Krety, „Biuletyn Ekumeniczny” (1995) 2, s. 55-59.
Glaeser Z., W jednym Duchu jeden Kościół, Opole 1996.
Glaeser Z., Droga dialogu – drogą pojednania, w: Pojednanie narodów i Kościołów. Materiały sympozjum poświęconego problematyce II Europejskiego Zgromadzenia Ekumenicznego - Graz ‘97, red. P. Jaskóła, Opole 1997, s. 117-126.
Glaeser Z., Ku eklezjologii „Kościołów siostrzanych”. Studium ekumeniczne, Opole 2000.
Glaeser Z., Trynitarzy charakter Kościoła i Eucharystii w świetle doktrynalnych dialogów Kościoła prawosławnego, w: O ekumenizmie w Roku Wiary, red. P. Kantyka, P. Kopiec, M. Składanowski, Lublin 2013, s. 233-249.
Glaeser Z., Ekumenizm w nauczaniu papieży po Soborze Watykańskim II, Kamień Śląski – Opole 2017.
Haenchen E., The Acts of the Apostles, Philadelphia 1971.
Hanc W., Ekumenizm, w: Encyklopedia katolicka, t. IV, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1989, k. 853-855
Hryniewicz W., W nocy podziału, „Tygodnik Powszechny” z dnia 21.11.2004.
Hryniewicz W., Dialog jako podstawowa kategoria wiary, w: O ekumenizmie w Roku Wiary, red. P. Kantyka, P. Kopiec, M. Składanowski, Lublin 2013, s. 51-61.
Jan Paweł II, Encyklika Ut unum sint, AAS 87(1995), s. 921-982. Tekst pol. zob. OsRomPol 16(1995)6, s. 4-31.
Jan Paweł II, List apostolski Orientale lumen, AAS 87(1995), s. 745-774. Tekst. pol. zob. OsRomPol 16(1995)6, s. 32-44.
Jan Paweł II, List apostolski Tertio millennio adveniente, AAS 87 (1995), s. 5-45. Tekst pol. OsRomPol 15 (1994)12, s. 4-22.
Jaskóła P., Zagadnienia ekumeniczne, Opole 2004.
Karski K., Światowa Rada Kościołów, w: Ku chrześcijaństwu jutra. Wprowadzenie do ekumenizmu, Lublin 1996, s. 295-308.
Kijas Z.J., Odpowiedzi na 101 pytań o ekumenizm, Kraków 2004.
Metz J.B., Czy Kościół potrzebuje nowej reformacji? Odpowiedź katolika, „Concilium” (1970) 1-5, s. 272-279.
Napiórkowski A.A., Zagadnienia ekumeniczne, Kraków 2001.
Napiórkowski A.A., Teologia jedności chrześcijan, Kraków 2011.
Nossol A., Ekumenizm jako imperatyw chrześcijańskiego sumienia. Przez dialog i pojednanie ku ekumenicznej jedności, Opole 2000.
Orzeł L., Podstawowa zasada ekumenizmu: Ku pełni Kościoła przez odnowę wewnętrzną, „Ateneum Kapłańskie” 61 (1969) 1, s. 26-37.
Ratzinger J., Kościół wspólnotą, Lublin 1993.
Sabourin L., The Gospel according to St. Luke, Bombay 1984.
Sobór Watykański II, Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 2002, s. 193-208.
Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 2002, s. 104-163.
Utworzenie Komisji Ekumenicznej Episkopatu Polski, „Biuletyn Ekumeniczny” 1(1967) 1, s. 1.
Vercruysse J.E., Wprowadzenie do teologii ekumenicznej, tł. M Stebart, Kraków 2001.
Ks. Zygfryd Glaeser – prof. dr hab.; kierownik katedry Teologii Fundamentalnej, Dogmatycznej i Ekumenizmu w Instytucie Nauk Teologicznych Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego; dyrektor Instytutu Ekumenizmu i Badań Nauczania Papieskiego przy Centrum Kultury i Nauki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego w Kamieniu Śląskim; członek Komisji Ewaluacji Nauki (2019-2023); członek krajowych i zagranicznych towarzystw naukowych; m.in.: Gesellschaft zum Studium des Christlichen Ostens (GSCO), St. Irenaeus Joint Orthodox-Catholic Working Group; ekspert Komisji Ewaluacji Nauki Litwy; członek Komisji ds. Stosunków Polsko-Czeskich i Polsko-Słowackich PAN Oddział w Katowicach; uczestnik obrad Katolicko-Prawosławnej Komisji do Dialogu Teologicznego (Baltimore 2000); konsultor Rady Episkopatu Polski ds. Ekumenizmu; delegat Konferencji Episkopatu Polski w międzynarodowym projekcie „Pojednanie w Europie Środkowo-Wschodniej” (współprzewodniczący projektu); autor i redaktor książek oraz artykułów z zakresu teologii dogmatycznej i ekumenicznej oraz z zakresu tematyki historyczno-integracyjnej i ekologicznej, publikowanych w różnych językach (najistotniejsze: W jednym Duchu jeden Kościół. Pneumatologiczna eklezjologia Nikosa A. Nissiotisa, Opole 1996, ss. 232; Ku eklezjologii „Kościołów siostrzanych”. Studium ekumeniczne, Opole 2000, ss. 359; U źródeł własnej tożsamości, Opole 2003, ss. 274; Kamień Śląski. Szmaragd opolskiej ziemi, Opole 2004, ss.111; Glaeser, Eucharystia w dialogu. Wokół bilateralnych uzgodnień doktrynalnych Kościoła prawosławnego na temat Eucharystii, Opole 2007; Śląskie Sebastianeum. Walory Kamienia Śląskiego jako centrum hydroterapii według księdza Sebastiana Kneippa, Kamień Śląski 2014, ss. 200; Ekumenizm w nauczaniu papieży po Soborze Watykańskim II, Kamień Śląski – Opole 2017, ss. 1336; Technologia - teologia – ekologia. Ku integralnej odpowiedzialności za dzieło stworzenia, Opole 2019, ss. 175; W szkole pedagogii tolerancji Karola Wojtyły / Jana Pawła II, Opole 2023).
[1] Zob. Sobór Watykański II, Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio, nr 4, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 2002, s. 193-208; tu, s. 197 [dalej = DE].
[2] Zob. W. Hanc, Ekumenizm, w: Encyklopedia katolicka, t. IV, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1989, k. 853; A.A. Napiórkowski, Zagadnienia ekumeniczne, Kraków 2001, s. 9; A.A. Napiórkowski, Teologia jedności chrześcijan, Kraków 2011, s. 15.
[3] Zob. P. Jaskóła, Zagadnienia ekumeniczne, Opole 2004, s. 11.
[4] Zob. Z. J. Kijas, Odpowiedzi na 101 pytań o ekumenizm, Kraków 2004, s. 20.
[5] Zob. P. Jaskóła, Zagadnienia ekumeniczne, s. 11; A.A. Napiórkowski, Teologia jedności chrześcijan, s. 16.
[6] Z.J. Kijas, Odpowiedzi na 101 pytań o ekumenizm, s. 20.
[7] Zob. np. Ps 24,1; 50,12; 93,1; 98,7.9.
[8] Zob. np. Wj 8,13.
[9] Zob. np. Iz 10,12.
[10] Zob. np. Łk 2,1; 4,5; 21,6; Mt 24,14; Dz 11,28; 17,6 i 24,5; Rz 10,18; Hbr 11,6; Ap 3,10.
[11] Zob. np. Łk 21,26.
[12] Zob. np. Mk 24,14.
[13] Zob. np. Dz 17, 31; Ap 3,10; 12,9.
[14] Hbr 2,5.
[15] Zob. W. Hanc, Ekumenizm, k. 853.
[16] Zob. Z.J. Kijas, Odpowiedzi na 101 pytań o ekumenizm, s. 22.
[17] Zob. W. Hanc, Ekumenizm, k. 853.
[18] Z.J. Kijas, Odpowiedzi na 101 pytań o ekumenizm, s. 22.
[19] Zob. P. Jaskóła, Zagadnienia ekumeniczne, s. 13.
[20] Jw., s. 12.
[21] Zob. W. Hryniewicz, W nocy podziału, „Tygodnik Powszechny” z dnia 21.11.2004.
[22] Zob. Z.J. Kijas, Odpowiedzi na 101 pytań o ekumenizm, s. 23.
[23] Zob. jw.
[24] Zob. J.E. Vercruysse, Wprowadzenie do teologii ekumenicznej, tł. M Stebart, Kraków 2001, s. 10.
[25] Światowa Rada Kościołów została założona w Amsterdamie, gdzie sierpniu 1948 r. odbyło się jej I Zgromadzenie Ogólne. W związku z tym szerzej zob. K. Karski, Światowa Rada Kościołów, w: Ku chrześcijaństwu jutra. Wprowadzenie do ekumenizmu, Lublin 1996, s. 295-308.
[26] Zob. A.A. Napiórkowski, Teologia jedności chrześcijan, s. 16-17.
[27] DE, nr 24.
[28] Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 2002, s. 104-163 [dalej = KK].
[29] DE, nr 5.
[30] DE, nr 2.
[31] Jw. W związku z tym zob. także: Z. Glaeser, Trynitarzy charakter Kościoła i Eucharystii w świetle doktrynalnych dialogów Kościoła prawosławnego, w: O ekumenizmie w Roku Wiary, red. P. Kantyka, P. Kopiec, M. Składanowski, Lublin 2013, s. 233-249.
[32] Zob. A. Nossol, Ekumenizm jako imperatyw chrześcijańskiego sumienia. Przez dialog i pojednanie ku ekumenicznej jedności, Opole 2000, s. 11n.
[33] Zob. W. Hryniewicz, Dialog jako podstawowa kategoria wiary, w: O ekumenizmie w Roku Wiary, red. P. Kantyka, P. Kopiec, M. Składanowski, Lublin 2013, s. 55-56; 60-61.
[34] Szerzej na ten temat zob. Z. Glaeser, Ekumenizm w nauczaniu papieży po Soborze Watykańskim II, Kamień Śląski – Opole 2017.
[35] Zob. jw., s. 75-114; s. 325-844 (tam zamieszczono dokumenty i wypowiedzi Jana Pawła II nt. ekumenizmu). Zob. także Z. Glaeser, Ku eklezjologii „Kościołów siostrzanych”. Studium ekumeniczne, Opole 2000.
[36] Jan Paweł II, Encyklika Ut unum sint, AAS 87(1995), s. 921-982. Tekst pol. zob. OsRomPol 16(1995)6, s. 4-31 [dalej = UUS].
[37] Zob. np. Jan Paweł II, List apostolski Orientale lumen, AAS 87(1995), s. 745-774. Tekst. pol. zob. OsRomPol 16(1995)6, s. 32-44 [dalej = OL]; Jan Paweł II, List apostolski Tertio millennio adveniente, AAS 87 (1995), s. 5-45. Tekst pol. OsRomPol 15 (1994)12, s. 4-22 [dalej = TMA].
[38] UUS, nr 7.
[39] Jw., nr 8.
[40] Por. DE, nr 1.
[41] TMA, nr 1.
[42] OL, nr 17.
[43] Zob. DE, nr 2-4.
[44] Zob. DE, nr 8.
[45] Zob. T.M. Dąbek, „Nawracajcie się!” Metanoia w Nowym Testamencie, Katowice 1996, s. 137; A. Baum, Nawrócenie, w: Praktyczny Słownik Biblijny. Opracowanie zbiorowe katolickich i protestanckich teologów, red. A. Grabner-Haider, Warszawa 1994, s. 799n.; L. Sabourin, The Gospel according to St. Luke, Bombay 1984, s. 230n; s. 288n; E. Haenchen, The Acts of the Apostles, Philadelphia 1971, s. 251n.
[46] Zob. Z. Glaeser, Droga chrześcijańskiego nawrócenia według „Kanonu Wielkiego” św. Andrzeja z Krety, „Biuletyn Ekumeniczny” (1995) 2, s. 55-59; L. Orzeł, Podstawowa zasada ekumenizmu: Ku pełni Kościoła przez odnowę wewnętrzną, AK 61(1969)1, s. 35; E. Adamczak, Metanoia drogą do jedności Kościoła, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 20 (1987) 4, s. 22.
[47] Szerzej zob. T.J. Chlebowski, Jana Pawła II inicjatywy na rzecz rozwoju ekumenizmu duchowego, w: Pontyfikat ekumenicznej nadziei. Z Janem Pawłem II na drogach ekumenizmu, red. Z. Glaeser, Opole 2008, s. 83-100.
[48] Zob. Z. Glaeser, Droga dialogu – drogą pojednania, w: Pojednanie narodów i Kościołów. Materiały sympozjum poświęconego problematyce II Europejskiego Zgromadzenia Ekumenicznego - Graz ‘97, red. P. Jaskóła, Opole 1997, s. 119-120.
[49] UUS, nr 28.
[50] Por. Z. Glaeser, W jednym Duchu jeden Kościół, Opole 1996, s. 194.
[51] Por. J.B. Metz, Czy Kościół potrzebuje nowej reformacji? Odpowiedź katolika, „Concilium” (1970) 1-5, s. 272-279; J. Ratzinger, Kościół wspólnotą, Lublin 1993, s. 92-100.
[52] W związku z tym zob. przede wszystkim: Encyklopedia ekumenizmu w Polsce (1964-2014), red. J. Budniak, Z. Glaeser, T. Kałużny, Z.J. Kijas, Kraków 2016.
[53] Zob. Utworzenie Komisji Ekumenicznej Episkopatu Polski, „Biuletyn Ekumeniczny” 1(1967) 1, s. 1.
[54] Zob. J. Budniak, Ekumenizm jutra na przykładzie Śląska Cieszyńskiego, Katowice 2002, s. 162-173.
