Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Dialog międzyreligijny – to, obok przepowiadania Ewangelii, drugi istotny wymiar misji ewangelizacyjnej Kościoła katolickiego. Tak zdefiniowany został w dokumencie Papieskiej Rady ds. Dialogu Międzyreligijnego pt. Dialog i przepowiadanie (1991) i tak też jest obecnie rozumiany przez Magisterium Kościoła katolickiego oraz większość współczesnych teologów katolickich. Nie zawsze w Kościele katolickim dialog międzyreligijny pojmowany był jako integralny element misji ewangelizacyjnej Kościoła. Po raz pierwszy pojęcie to pojawiło się w encyklice Pawła VI Ecclesiam suam (1964), a następnie w soborowej Deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate (1965). W posoborowym nauczaniu Magisterium Kościoła ma on dość dobrze zdefiniowane znaczenie. Jeśli chodzi o teologów katolickich (podobne stanowiska spotkać można również u teologów innych wyznań chrześcijańskich, a także u teologów innych religii), wyszczególnić można trzy zasadnicze podejścia do dialogu międzyreligijnego: 1) religijnej tolerancji bliskiej paradygmatu ekskluzywistycznego; 2) wzajemnego ubogacania się w ramach paradygmatu inkluzywistycznego; 3) komplementarności w ramach paradygmatu pluralistycznego. Pomimo sprzeciwu niektórych środowisk fundamentalistycznych dialog międzyreligijny postrzegany jest w Kościele katolickim (jak i wśród wielu wyznawców innych religii) jako jedyna właściwa droga w budowaniu pokoju i braterstwa na świecie.
Historyczne ujęcie, istota i stan rzeczy: Pierwszym oficjalnym dokumentem Magisterium Kościoła katolickiego, w którym mówi się o dialogu międzyreligijnym, jest ogłoszona w sierpniu 1964 r. encyklika Pawła VI Ecclesiam suam. Słowo „dialog” jest w niej podstawowym pojęciem. Pisząc o dialogu z wyznawcami religii niechrześcijańskich, papież wymienia judaizm, islam oraz wielkie religie afrykańskie i azjatyckie[1]. W tym samym roku Paweł VI powołał Sekretariat ds. Niechrześcijan, który w 1988 r., na mocy konstytucji apostolskiej Jana Pawła II Pastor Bonus, stał się Papieską Radą ds. Dialogu Międzyreligijnego. W 2006 r. rada ta wydała książkę zawierającą oficjalne nauczanie Kościoła katolickiego od czasu Soboru Watykańskiego II do Jana Pawła II (1963-2005) na temat dialogu międzyreligijnego[2]. Ta licząca ponad 1200 stron pozycja świadczy o prawdziwym zaangażowaniu Kościoła katolickiego w dialog międzyreligijny. Pierwszym dokumentem w niej zawartym jest soborowa Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate (1965).
Deklaracja Nostra aetate określana jest jako punkt zwrotny w podejściu Kościoła katolickiego do religii niechrześcijańskich i dialogu z nimi. W niej bowiem po raz pierwszy Kościół katolicki pozytywnie wypowiedział się o religiach niechrześcijańskich, podkreślając to, co jest w nich dobre, i zachęcając do dialogu z ich wyznawcami. Sobór wzywa katolików, aby z roztropnością i miłością przez rozmowy i współpracę z wyznawcami innych religii, dając świadectwo wiary i życia chrześcijańskiego, uznawali, przechowywali i wspierali owe dobra duchowe i moralne, a także wartości społeczno-kulturalne, które u tamtych się znajdują[3]. Oznajmia też, że celem dialogu Kościoła z religiami niechrześcijańskimi jest popieranie jedności i miłości wśród ludzi, a nawet wśród narodów, poświęcając główną uwagę temu, co jest ludziom wspólne, i co prowadzi ich do dzielenia wspólnego losu[4].
W kolejnych artykułach Nostra aetate krótko przedstawia odpowiedzi, jakich poszczególne religie udzielają na egzystencjalne pytania człowieka. Najpierw jest mowa ogólnie o religiach. Następnie, w kolejnych akapitach i artykułach, omówione są odpowiedzi dane przez hinduizm, buddyzm, islam i judaizm. W duchu szukania tego, co łączy, a nie tego, co dzieli, soborowa deklaracja wskazuje na pozytywne wartości tych religii zgodne z chrześcijańskim rozumieniem człowieka, świata i Boga. Ponieważ buddyzm nie uznaje istnienia Boga, w omówieniu tej religii soborowa deklaracja wskazuje przede wszystkim na jej wymiar mistyczny oraz na świadomość całkowitej niewystarczalności zmiennego i materialnego świata[5]. W akapicie poświęconym hinduizmowi mowa jest o boskiej tajemnicy oraz ucieczce do Boga, co wskazuje, że hinduizm nastawiony jest na poszukiwanie Boga[6]. W przypadku islamu Nostra aetate podkreśla, że muzułmanie oddają cześć jedynemu Bogu, żywemu i samoistnemu, miłosiernemu i wszechmocnemu Stwórcy nieba i ziemi, który przemawiał do ludzi[7]. Podstawa do dialogu ma zatem ściśle teologiczny fundament w wierze w jednego Boga. Najwięcej łączy chrześcijan z wyznawcami judaizmu. Po pierwsze dlatego, że Kościół uznaje, iż początki jego wiary znajdują się według Bożej tajemnicy zbawienia już u Patriarchów, Mojżesza i Proroków oraz że Maryja, sam Jezus, a także Apostołowie i wielu spośród pierwszych uczniów pochodzili z narodu żydowskiego. Po drugie Kościół wierzy i wyznaje, że za pośrednictwem owego ludu, z którym Bóg w niewypowiedzianym miłosierdziu swoim postanowił zawrzeć Stare Przymierze, otrzymał Objawienie Starego Testamentu i karmi się korzeniem dobrej oliwki, w którą wszczepione zostały gałązki dziczki oliwnej Narodów[8]. Dlatego też stosunek Kościoła do judaizmu i Żydów ma charakter wyjątkowy i jedyny w swoim rodzaju.
Deklaracja Nostra aetate jest tekstem programowym, który wyznaczył kierunek myślenia i działania Magisterium Kościoła katolickiego na następne dziesięciolecia. Jej celem było zachęcenie katolików do zaangażowania się na rzecz budowania dialogu i współpracy między jednostkami i narodami, ponieważ wszystkie narody stanowią jedną społeczność[9]. Wszystkie znaczące dokumenty Kościoła katolickiego powstałe w okresie posoborowym, a związane z dialogiem międzyreligijnym, jako punkt odniesienia obierają deklarację Nostra aetate. W porządku chronologicznym wspomnieć należy dokument Sekretariatu dla Niechrześcijan z dnia 10 czerwca 1984 r. zatytułowany: Postawa Kościoła wobec wyznawców innych religii: refleksje i orientacje na temat dialogu i misji, znany także pod nazwą Dialog i misja[10]. Powiedziane jest w nim, że Kościół czuje się zobowiązany do dialogu przede wszystkim ze względu na swoją wiarę[11]. Kolejnym ważnym dokumentem jest tekst Papieskiej Rady ds. Dialogu Międzyreligijnego pt. Dialog i przepowiadanie[12]. W dokumencie tym stwierdza się, że zarówno dialog międzyreligijny, jak i przepowiadanie […] stanowią autentyczne elementy misji ewangelizacyjnej Kościoła. Oba są prawowite i konieczne[13]. Dokument ten zwraca też uwagę na fakt, że zaangażowanie w dialog międzyreligijny wypływa z istoty wiary Kościoła[14]. Wymienione są cztery najbardziej charakterystyczne formy dialogu międzyreligijnego: dialog życia, dialog dzieł, dialog wymiany teologicznej oraz dialog doświadczenia religijnego[15]. Innym ważnym dokumentem jest encyklika Jana Pawła II Redemptoris missio z 1990 r.[16]. W niej także mowa jest o dialogu międzyreligijnym jako istotnym aspekcie misji Kościoła[17]. To zaangażowanie Kościoła w dialog międzyreligijny wypływa zdaniem św. Jana Pawła II z przekonania wiary, że Duch Święty jest obecny i działa także w religiach niechrześcijańskich. Papież naucza: Obecność i działanie Ducha nie dotyczy tylko jednostek, ale społeczeństwa i historii, narodów, kultur, religii[18]. Właściwie rozumiany, dialog międzyreligijny nie oznacza bynajmniej rezygnacji z własnej tożsamości ani irenizmu, lecz wzajemne świadectwo dla wspólnego postępu na drodze poszukiwań i doświadczeń religijnych, a jednocześnie dla pokonania uprzedzeń, nietolerancji i nieporozumień[19].
Encyklika Redemptoris missio to jak dotąd najważniejszy dokument Magisterium Kościoła katolickiego na temat dialogu międzyreligijnego. Następcy na Stolicy Piotra kontynuują dziedzictwo Jana Pawła II w duchu deklaracji Nostra aetate. W 25. rocznicę Światowego Dnia Modlitwy o Pokój, który 27 października 1986 r. po raz pierwszy zwołał do Asyżu Jan Paweł II, zapraszając przedstawicieli 32 wyznań chrześcijańskich oraz 11 religii niechrześcijańskich, Benedykt XVI zorganizował podobny Dzień refleksji, dialogu i modlitwy o pokój i sprawiedliwość w świecie - również w Asyżu, 28 listopada 2011 r. Podczas tego spotkania zwrócił on uwagę na konieczność dialogu międzyreligijnego w kontekście wzmożonych nowych form przemocy, zwłaszcza aktów terroryzmu dokonywanych w imię Boga i religii[20]. Także papież Franciszek zachęca do dialogu międzyreligijnego. W adhortacji apostolskiej Evangelii gaudium przedstawia on dialog międzyreligijny jako konieczny warunek dla budowania pokoju na świecie oraz jako obowiązek wszystkich religii[21]. W encyklice Laudato si’ natomiast konieczność dialogu międzyreligijnego wspomniana jest w kontekście kryzysu ekologicznego jako wezwanie skierowane do wyznawców wszystkich religii, aby wspólnie troszczyć się o środowisko naturalne[22].
Trzy podejścia do dialogu międzyreligijnego: W literaturze przedmiotu występują trzy podejścia do dialogu międzyreligijnego. Pierwsze określić można jako religijną tolerancję w duchu paradygmatu ekskluzywistycznego. Religie niechrześcijańskie, choć same w sobie fałszywe, należy tolerować z racji większego dobra, jakim jest pokój na świecie. Nie powinno się jednak wchodzić z nimi w dialog, zwłaszcza dialog wymiany teologicznej i dialog doświadczenia duchowego, gdyż nie zawierają one elementów dobra i łaski. Stanowisko takie reprezentuje m.in. Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X. W 1986 r. abp Marcel Lefebvre oraz bp Antonio de Castro Mayerem skrytykowali Jana Pawła II za zorganizowane przez niego spotkanie w Asyżu, argumentując, że zachęcało ono fałszywe religie do modlitwy do ich fałszywych bogów i było zerwaniem z Tradycją Kościoła. W ten sposób, ich zdaniem, Jan Paweł II popełnił publiczny grzech przeciwko jednemu i prawdziwemu Bogu, przeciwko Słowu Wcielonemu i jego Kościołowi[23]. Z podobną krytyką w niektórych środowiskach Kościoła katolickiego spotkał się papież Franciszek z racji podpisanego przezeń Dokumentu o ludzkim braterstwie dla pokoju światowego i współistnienia. Zarzucano mu, że uznając, iż katolicy i muzułmanie mają tę samą wiarę w Boga i wspólnie oddają Mu cześć, zaciera istniejące między tymi religiami zasadnicze różnice. Ponadto w dokumencie znajduje się zdanie, które – w ich ocenie – jest nie do przyjęcia: Pluralizm i różnorodność religii, koloru skóry, płci, rasy i języka są wyrazem mądrej woli Bożej, z jaką Bóg stworzył istoty ludzkie[24].
Drugie podejście do dialogu międzyreligijnego można scharakteryzować jako wzajemne ubogacanie się w ramach paradygmatu inkluzywistycznego, czyli w przekonaniu, że choć Bóg ostatecznie i w pełni objawił się w jednej religii, w innych religiach również istnieją pozytywne wartości. Stanowisko to prezentuje dokument Dialog i przepowiadanie, w którym czytamy m.in.: pełnia prawdy w Jezusie Chrystusie nie daje chrześcijanom gwarancji, że przyswoili sobie w pełni tę prawdę. W ostatecznej analizie prawda nie jest rzeczą, którą posiadamy, ale jest osobą, przez którą powinniśmy się posiąść. […] Zachowując nieustannie swoją integralność, chrześcijanie powinni być gotowi, aby uczyć się i przyjmować od innych i przez innych pozytywne wartości ich tradycji[25]. Większość chrześcijańskich teologów utożsamia się z paradygmatem inkluzywistycznym.
Trzecie podejście do dialogu międzyreligijnego określić można jako komplementarne w ramach paradygmatu pluralistycznego w tym znaczeniu, że żadna z religii nie rości sobie pretensji do posiadania pełni Bożego objawienia. W ujęciu tym religie są cząstkowymi – zdeterminowanymi kulturowo, geograficznie i historycznie – wyrażeniami doświadczenia Ostatecznej Rzeczywistości, samej w sobie niepoznawalnej, która w przypadku judaizmu, chrześcijaństwa oraz islamu przejawia się jako Bóg osobowy, a w przypadku niektórych religii Wschodu postrzegana jest jako nieosobowa siła. W rozumieniu zwolenników tego ujęcia to nie dialog teologiczny winien znajdować się w centrum dialogu międzyreligijnego, ale kwestie praktyczne, jak np. ekologia. Jak twierdzi jeden z propagatorów tej koncepcji, chodzi o „zielony dialog międzyreligijny”. Paul Knitter pisze: W zielonym dialogu nie musimy ustalić, która z religii jest lepsza lub zawiera większą prawdę. O czymś takim nawet nie myślimy. Kryterium dobra i zła, prawdy i fałszu będzie w tym, czy dane wierzenie religijne lub praktyka uzdalniają nas do uleczenia ziemi i przeciwstawienia się złu lub przekierowania sił, które są dla ziemi raniące. Nasze umysły i serca tak bardzo będą przeniknięte cierpieniami ziemi i potrzebą ochrony naszej matki, że tradycyjne nauczanie o mojej religii, która ma pełnię objawienia i posiada jedynego zbawiciela, czy też ostatniego proroka, nie będzie po prostu się liczyło. Nie będziemy mieli czasu ani sił na takie kwestie[26]. Poglądy Knittera oraz innych teologów opcji pluralistycznej kwestionują podstawowe prawdy wiary chrześcijańskiej, jak jedyność i powszechność zbawcza Jezusa Chrystusa, bóstwo Jezusa oraz dogmat o Trójcy Świętej, dlatego są nie do przyjęcia przez większość denominacji chrześcijańskich.
Aspekty praktyczne: Dialog międzyreligijny to nie tylko teoria, lecz przede wszystkim praktyka. Świadczy o tym zaangażowanie Kościoła katolickiego. Od powstania deklaracji Nostra aetate, zarówno na poziomie kościoła powszechnego, jak i kościołów lokalnych, taki dialog jest nieustannie prowadzony i promowany. Nie ulega wątpliwości, że Jan Paweł II to najbardziej zaangażowany w dialog międzyreligijny papież Kościoła katolickiego w całej jego historii. Był pierwszym po św. Piotrze papieżem, który wszedł do żydowskiej synagogi i w niej przemawiał (Synagoga Większa w Rzymie, 1986 r.). Był też pierwszym papieżem, który wszedł i przemawiał w meczecie (meczet Omajjadów w Damaszku, 2001 r.). To on, 27 października 1986 roku, zorganizował w Asyżu pierwszy Dzień Modlitwy o Pokój, w którym uczestniczyli przedstawiciele rożnych kościołów i wyznań chrześcijańskich oraz religii świata, by się modlić o pokój. Takie też było jego hasło przewodnie: „Być razem, aby modlić się o pokój”[27]. Dialog międzyreligijny prowadził także Benedykt XVI. Jest to również ważny aspekt posługiwania papieża Franciszka. Najważniejszym pod tym względem wydarzeniem w jego pontyfikacie była podróż apostolska do Zjednoczonych Emiratów Arabskich (3-5 lutego 2019 r.) oraz podpisanie wraz z wielkim imamem z kairskiego Uniwersytetu al-Azhar, szejkiem Ahmedem al-Tayyebem, Dokumentu o ludzkim braterstwie dla pokoju światowego i współistnienia[28].
Inne religie o dialogu międzyreligijnym: Także wyznawcy innych religii angażują się w dialog międzyreligijny, upatrując w nim skuteczny środek w budowaniu pokoju i sprawiedliwości na świecie. Najlepszym tego przykładem była obecność wielu z nich na zorganizowanych w Asyżu Dniach Modlitwy o Pokój. Ponieważ w większości religii nie istnieje instytucja na wzór Magisterium Kościoła w Kościele katolickim, która wiążąco przedstawia jego nauczanie, należy raczej mówić o poglądach poszczególnych liderów religijnych, grup teologów czy też ugrupowań danej religii niż o nauczaniu całej religii na temat dialogu międzyreligijnego. Wskazać jednak można kilka istotnych przykładów. Jeśli chodzi o judaizm, ważnym dokumentem jest żydowskie oświadczenie na temat chrześcijan i chrześcijaństwa Dabru emet („Mówcie prawdę”) ogłoszone 10 września 2000 r. i pierwotnie podpisane przez ponad stu siedemdziesięciu wybitnych żydowskich rabinów i intelektualistów, przedstawicieli judaizmu ortodoksyjnego, konserwatywnego, reformowanego i rekonstrukcjonistycznego[29]. Jego sygnatariusze zwrócili uwagę, że bezprecedensowa zmiana w stosunkach żydowsko-chrześcijańskich po Soborze Watykańskim II ze strony Kościoła katolickiego i wspólnot protestanckich zasługuje na przemyślaną odpowiedź żydowską. Piszą: Wierzymy, że nadszedł czas, by żydzi zastanowili się, co judaizm ma teraz mówić o chrześcijaństwie. Jako pierwszy krok proponujemy osiem zwięzłych stwierdzeń o tym, jak żydzi i chrześcijanie mają odnosić się do siebie nawzajem. Tytuły pierwszego i ostatniego punktu tego oświadczenia są następujące: 1. Żydzi i chrześcijanie czczą tego samego Boga; 8. Żydzi i chrześcijanie muszą razem pracować na rzecz sprawiedliwości i pokoju. Jeśli chodzi o islam, najważniejszym do tej pory dokumentem wskazującym na dialog międzyreligijny, zwłaszcza między muzułmanami i chrześcijanami, jest opublikowany 13 października 2007 r. list 138 uczonych i zwierzchników muzułmańskich do przywódców chrześcijaństwa zatytułowany Jednakowe słowo dla nas i dla was[30]. Uniwersalny charakter tego dokumentu polega na tym, że jego sygnatariusze reprezentują różne wyznania i szkoły teologiczne islamu. Deklaracja zaczyna się od streszczenia i skrótu. Jego pierwszy akapit brzmi: Muzułmanie i chrześcijanie stanowią razem znacznie ponad połowę ludności świata. Bez pokoju i sprawiedliwości między tymi dwiema społecznościami religijnymi nie może być mowy o pokoju na świecie. Przyszłość świata zależy od pokoju pomiędzy muzułmanami i chrześcijanami. W kwestii stosunku buddyzmu do dialogu międzyreligijnego ważne, zwłaszcza dla Zachodu, wydaje się stanowisko Jego Świątobliwości XIV Dalajlamy. Podobnie jak Jan Paweł II, który angażował się w dialog międzyreligijny w oparciu o swoją nieugiętą wiarę w Jezusa Chrystusa, tak samo XIV Dalajlama angażuje się w dialog międzyreligijny, odwołując się do głębokich przekonań buddyzmu[31]. W liście kondolencyjnym po śmierci papieża Polaka napisał: Byliśmy […] w całkowitej zgodzie o potrzebie promowania porozumienia pomiędzy różnymi tradycjami religijnymi[32]. Także w hinduizmie znaleźć można zwolenników dialogu międzyreligijnego. Francis X. Coolley, wybitny katolicki znawca hinduizmu, wylicza pięć zasadniczych jego nurtów[33]. Dwa najbardziej znane przykłady współczesnego hinduizmu to stanowisko Swami Vivekananda (1863-1902), założyciela nurtu Ramakrishna Math, oraz Mahatmy Gandhiego (1869-1948). Stosunek Gandhiego do dialogu międzyreligijnego był przede wszystkim pragmatyczny. W każdej religii dostrzegał on dwie podstawowe idee: ideę prawdy, utożsamianej często z Bogiem, oraz wezwanie do niestosowania przemocy – non-violence. Uważał, że prawdziwe zaangażowanie religijne i dialog międzyreligijny powinny wspierać działania na rzecz pokoju na świecie (non-violence)[34]. Podejście Swami Vivekanandy do dialogu międzyreligijnego miało wymiar zarówno praktyczny, jak i teologiczny. Zbliżone było do inkluzywistycznej pozycji Kościoła katolickiego. Vivekananda twierdził, że chociaż hinduizm posiada ostateczną i definitywną prawdę o Ostatecznej Rzeczywistości zawartą w Wedach, to także inne religie mogą tę prawdę w jakimś stopniu posiadać i ją wyrażać[35].
Omówione pozytywne podejścia do dialogu międzyreligijnego przedstawicieli wielkich religii świata uzupełnić należy dwiema uwagami. Po pierwsze uznanie dialogu międzyreligijnego za istotny wymiar zaangażowania religii nie musi oznaczać (przynajmniej z punktu widzenia teologii katolickiej) rezygnacji z misji przepowiadania i nawracania. Zwłaszcza takie religie jak chrześcijaństwo i islam są ze swej natury religiami misyjnymi. Misja nie może jednak nigdy przybierać form przymusu i prozelityzmu. Zawsze też powinna być prowadzona w duchu poszanowania wolności religijnej. Po drugie w każdej z religii (także w chrześcijaństwie) istnieją środowiska fundamentalistyczne, które dialog międzyreligijny uważają za niemożliwy do pogodzenia z wyznawaną przez nich wiarą. Niektóre z tych środowisk używają terroryzmu w imię Boga i religii.
Podsumowując, należy raz jeszcze podkreślić, że dialog międzyreligijny jest ważnym aspektem misji ewangelizacyjnej Kościoła katolickiego. Dokonany na Soborze Watykańskim II zwrot w jego kierunku, rozwijany i pogłębiany przez kolejnych papieży i instytucje kościelne na poziomie kościoła powszechnego i kościołów lokalnych sprawił, że również przedstawiciele innych religii w ten dialog się angażują. Postrzegają go jako realny wkład wszystkich religii w proces budowania sprawiedliwości i pokoju na świecie nieustannie zagrożonym religijną nietolerancją, fundamentalizmem i terroryzmem.
Bibliografia
[1] Paweł VI, Encyklika Ecclesiam Suam, Watykan 1964, nr 107.
[2] Pontifical Council for Interreligious Dialogue, Interreligious Dialogue. The Official Teaching of the Catholic Church from the Second Vatican Council to John Paul II (1963-2005), ed. F. Gioia, Boston 2006.
[3] Sobór Watykański II, Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate, nr 2, w: Sobór Watykański II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 2002. Dalej: DRN.
[4] DRN 1.
[5] Por. DRN 2.
[6] Por. DRN 2.
[7] DRN 3.
[8] DRN 4.
[9] DRN 1. Podobnie w DRN 5.
[10] Sekretariat dla Niechrześcijan, Postawa Kościoła wobec wyznawców innych religii: refleksje i orientacje na temat dialogu i misji (Watykan, 10.06.1984). Polskie tłumaczenie w książce: Żydzi i judaizm w dokumentach i nauczaniu Jana Pawła II (1965-1989), zebr. i oprac. W. Chrostowski, R. Rubinkiewicz, Warszawa 1990, s. 45-59. Dalej: DM.
[11] DM 22.
[12] Papieska Rada ds. Dialogu Międzyreligijnego oraz Kongregacja ds. Ewangelizacji Narodów, Dialog i przepowiadanie (Watykan, 19.05.1991). Polskie tłumaczenie w: „Nurt SVD” 1993, nr 3(62), s. 75-106. Dalej: DP.
[13] DP 77.
[14] DP 38.
[15] DP 42.
[16] Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris missio (Watykan, 07.12.1990), Wrocław 1995. Dalej: RM.
[17] RM 55.
[18] RM 28.
[19] RM 56.
[20] Benedykt XVI, Wszyscy jesteśmy odpowiedzialni za sprawę pokoju, 27.10.2011. Przemówienie Benedykta XVI w bazylice Matki Bożej Anielskiej w Asyżu, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/przemowienia/asyz-27102011.html, dostęp z: 18.06.2020.
[21] Franciszek, Adhortacja apostolska Evangelii gaudium. O głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym świecie, Kraków 2013, nr 250.
[22] Franciszek, Encyklika Laudato si’. W trosce o wspólny dom, Kraków 2015, nr 201.
[23] M. Lefebvre, A. de Castro Mayer, 1986 joint declaration against Assisi, https://sspx.org/en/1986-joint-declaration-against-assisi, dostęp z: 19.06.2020.
[24] Dokument o ludzkim braterstwie dla pokoju światowego i współistnienia, https://opoka.news/dokument-o-ludzkim-braterstwie-dla-pokoju-swiatowego-i-wspolistnienia. dostęp z: 18.06.2020.
[25] DP 49.
[26] P.F. Knitter, Nostra aetate. A Milestone in the History of Religions. From Competition to Cooperation, in: The Future of Interreligious Dialogue. A Multireligious Conversation on Nostra aetate, ed. C. L. Cohenm, P. F. Knitter, U. Rosenhagen, New York 2017, p. 57.
[27] Dzień modlitwy o pokój w Asyżu, wstęp F. König, kom. H. Waldenfels, tłum. Paweł Pachciarek, Warszawa 1989.
[28] Dokument o ludzkim braterstwie, op. cit.
[29] National Jewish Scholars Project, Żydowskie oświadczenie na temat chrześcijan i chrześcijaństwa – Dabru emet, (10.09.2000). Polskie tłumaczenie: https://opoka.org.pl/biblioteka/I/IR/dabru_emet_pl.html, dostęp z: 24.06.2020.
[30] Jednakowe słowo dla nas i dla was. List 138 uczonych i zwierzchników muzułmańskich do przywódców chrześcijaństwa (13.10.2007). Polskie tłumaczenie: https://www.acommonword.com/wp-content/uploads/2018/05/ACW-Polish-Translation.pdf, dostęp z: 24.06.2020.
[31] Wyraził je m.in. w swojej książce: Toward a True Kinship of Faiths. How the World’s Religions Can Come Together?, New York 2010.
[32] Dalajlama XIV, Kondolencje Dalajlamy po śmierci Jana Pawła II, cyt. za: L. Fic, Kościół katolicki a buddyzm. Propedeutyka dialogu, Włocławek 2009, s. 315.
[33] F. X. Cooley, Hindu Views of Religious Others: Implications for Christian Theology, „Theological Studies” 2003, vol. 64, p. 306-333.
[34] Ibidem, p. 318-320.
[35]Ibidem, p. 320-323. J. D. Long, The Eternal Veda and the ‘Truth which Enlightens All’. Correspondences and Disjunctures between Nostra aetate and Swami Vivekananda’s Vedantic Inclusivism, in: The Future of Interreligious Dialogue, op. cit.,. p. 249-261.. W artykule tym Long, jako hinduista utożsamiający się z religijnym poglądami Vivekananda, dokonuje komparatywnego studium między tymi podglądami a nauczaniem zawartym w Nostra aetate, wskazując na podobieństwa i różnice.
prof. dr hab. Zbigniew Kubacki SJ
