Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Tekst koncentruje się na wskazaniu pojęcia działalności charytatywnej, odróżnieniu jej od innych pojęć, zwłaszcza działalności humanitarnej i pomocy społecznej. Wskazuje, iż działalność charytatywna kościołów i innych związków wyznaniowych zakorzeniona jest w wolności religijnej. Przedstawiono podstawy prawne i zasady prowadzenia działalności charytatywnej przez instytucje wyznaniowe, zwłaszcza w formie organizacji pożytku publicznego. Wskazano również źródła finansowania tej działalności wynikające z systemu relacji państwa i związków wyznaniowych oraz przedstawiono krótki rys historyczny działalności charytatywnej.
kościół, związki wyznaniowe, współdziałanie, działalność charytatywna, organizacje pożytku publicznego
Konstytucja RP gwarantuje każdemu w art. 53 wolność sumienia i religii[1]. Wolność religii obejmuje nie tylko prawo do wyznawania religii ale również jej uzewnętrzniania prywatnie i publicznie. Wolność ta została zagwarantowana każdemu również w art. 1 u.g.w.s.w.[2]. Konstytucyjna ochrona wolności religii obejmuje aspekt pozytywny gwarantujący wolność do działania oraz aspekt negatywny, czyli wolność od przymusu ze strony innych podmiotów, w tym organów władzy publicznej[3]. Działalność charytatywna instytucji wyznaniowych zakorzeniona jest w wolności religijnej. Z punktu widzenia tej działalności szczególne znaczenie ma wolność religii w aspekcie pozytywnym polegająca na uzewnętrznianiu przekonań religijnych w życiu prywatnym i publicznym. Do sposobów uzewnętrzniania przekonań religijnych należy praktykowanie aktów religijnych[4]. Zalicza się do nich m.in. dawanie jałmużny, wspieranie potrzebujących i inne akty właściwe dla realizacji funkcji charytatywnej[5]. Instytucjonalny wymiar wolności religijnej w konstytucji RP opiera się o zasadę bezstronności, autonomii i niezależności oraz współdziałania[6]. Kościoły i inne związki wyznaniowe swoją tożsamość kształtują, bowiem w oparciu o zasadę niezależności i autonomii określoną w art. 25 ust. 3 Konstytucji RP. Wzajemne relacje państwa oraz kościołów i innych związków wyznaniowych cechuje nie tylko niezależność w działaniu ale też podejmowanie wspólnych działań, gdy realizowane ma być dobro człowieka i dobro wspólne[7]. Współdziałanie to przejawia się m.in. właśnie w obszarze działalności charytatywnej.
Poniżej zostanie przedstawiona istota działalności charytatywnej kościołów i innych związków wyznaniowych, jej wymiar prawny i praktyczny oraz rys historyczny.
Pojęcie „charytatywny” oznacza „mający na celu niesienie pomocy ludziom, którzy jej potrzebują”[8]. W Kościele katolickim na działalność charytatywną używa się również terminu funkcja charytatywna, która wyraża aktywność Kościoła w tym zakresie. Pojęcie to koncentruje się na wskazaniu, że celem tej działalności jest wypełnienie przykazania miłości bliźniego. Działalność charytatywna aktywizuje wszystkie podmioty uczestniczące w tej relacji: pomagających i tych, którym pomoc jest udzielana[9]. Istotną cechą charytatywnej działalności kościołów i innych związków wyznaniowych jest aktywizowanie ubogich do pracy. Chodzi nie tylko o dawanie, otaczanie opieką doraźną ale również o naukę zarządzania swoim życiem. Działalność charytatywna obejmuje swoją troską całego człowieka, zarówno jego sferę fizyczną i związane z nią potrzeby materialne ciała jak również sferę duchową. Należy ona do podstawowych zadań nie tylko kościoła katolickiego ale również innych kościołów i związków wyznaniowych, które przejawiają swoją aktywność w tym zakresie m.in. w takich organizacjach jak prawosławny Eleon, czy ewangelicka Diakonia[10].
Ustawodawca krajowy nie definiuje pojęcia „działalność charytatywna”. Posługuje się nim jednak w różnych aktach prawnych, w tym w ustawach regulujących stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi[11]. Należy zauważyć, iż pojęcia „działalność charytatywna” nie można utożsamiać z pojęciami „działalność humanitarna” i „pomoc społeczna”. Działalność humanitarna prowadzona jest przez podmioty państwowe i organizacje pozarządowe. Zajmuje się głównie ratowaniem i ochroną zdrowia, zwłaszcza w związku z tragicznymi zdarzeniami takimi jak katastrofy, czy klęski żywiołowe[12]. Odnośnie pojęcia „pomoc społeczna” to ustawodawca wyraźnie oddziela te dwa pojęcia na co wskazuje ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie[13]. W art. 4 ust. 1 pkt. 1, 3 u.w.p.p. wyraźnie rozdzielono sferę zadań publicznych w zakresie pomocy społecznej i działalności charytatywnej. Pojęcie „pomocy społecznej” zostało określone w ustawie o pomocy społecznej. Jest to instytucja polityki społecznej państwa, która ma na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, które w tym zakresie współpracują w oparciu o zasadę partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, w tym z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi[14]. Celem „pomocy społecznej” jest przede wszystkim wsparcie osób i rodzin w przezwyciężeniu ciężkich sytuacji życiowych poprzez przeciwdziałanie im, wspieranie tych osób w usamodzielnianiu się i w integracji ze środowiskiem, tak aby mogły żyć w warunkach właściwych dla godności człowieka[15]. Działalność charytatywna ma szersze znaczenie niż pomoc społeczna. Nie koncentruje się na aspekcie materialnym, lecz ma na celu samorealizację człowieka i dobro wspólne. W jej ramach mogą być wykonywane również zadania z zakresu pomocy społecznej. Celem działalności charytatywnej jest usuwanie niedostatku z życia osób potrzebujących. Niesie ona konkretną pomoc materialną jak również dba o rozwój ludzi. W centrum swego działania stawia całego człowieka, jego potrzeby materialne i duchowe[16]. Działalność charytatywna prowadzona przez instytucje wyznaniowe nie koncentruje się tylko na wiernych danego kościoła i innego związku wyznaniowego lecz uwzględnia potrzeby każdego człowieka, bez względu na wyznanie. U podstaw tej działalności leży wolność religijna, a jej efektywność opiera się na zasadzie współdziałania państwa i związków wyznaniowych.
Idea niesienia bezinteresownej pomocy potrzebującym ma swoje korzenie w greckim pojęciu filantropii ale najwięcej czerpie z tradycji chrześcijańskiej, w której pomaganie ubogim i potrzebującym jest nakazem religijnym[17]. Działalność charytatywna, która wynika z istoty chrześcijaństwa, od jego początków stanowi jedno z podstawowych zadań Kościoła. Znajduje ona swoje odzwierciedlenie w życiu i działalności Chrystusa oraz w Ewangelii i posiada swoje źródło w miłości bliźniego. Działalność dobroczynna w Polsce ma długie tradycje[18]. W okresie średniowiecza wspieraniem ubogich zajmowały się zakony, parafie i bractwa religijne. Na szczególną uwagę zasługuje działalność św. Wincentego á Paulo, który zakładał bractwa miłosierdzia w diecezjach francuskich. Powołane przez niego bractwo męskie, miało za zadanie opiekę nad biednymi, a żeńskie nad chorymi. Założone przez niego Zgromadzenia Księży Misjonarzy i Sióstr Miłosierdzia trwale wpisały się w obraz kościelnej działalności dobroczynnej w wielu krajach[19]. Ideę bractw miłosierdzia w Polsce szerzył Piotr Skarga. W 1584 roku powstało Arcybractwo Miłosierdzia zajmujące się pomocą dla ubogich[20]. Dalszy rozwój działalności charytatywnej przypada na XVII -XIX wiek. W Polsce był to czas zwiększonego zapotrzebowania na wszelką pomoc chorym i ubogim. Wiązało się to najpierw z wyniszczającymi walkami ze Szwedami i Tatarami, następnie z ciężkim okresem rozbiorów. Zaczęły wówczas intensywnie działać zakony męskie i żeńskie np. bonifratrzy, pijarzy, czy siostro miłosierdzia[21]. Warto również zwrócić uwagę, iż w tym okresie, zwłaszcza w XIX w. intensywną działalność z zakresu dzieł miłosierdzia prowadziło też np. Towarzystwo na rzecz Pomocy i Ratunku Chorym, Zarząd na rzecz Ubogich, czy Towarzystwo Pomocy Biednym[22].
Dalszym etapem rozwoju działalności charytatywnej był XX wiek. Kościoły i inne związki wyznaniowe odegrały istotną rolę w odbudowywaniu Polski po odzyskaniu niepodległości. Był to okres po I wojnie światowej podczas której naród polski bardzo ucierpiał. Podzielony był między trzema armiami zaborców, a przemieszczające się linie frontu powodowały znaczne zubożenie ludności. Przybyło osób biednych, chorych, kalekich i sierot. Wsparciem dla nich były intensywnie rozwijające się dzieła miłosierdzia prowadzone przez instytucje wyznaniowe. W 1915 r. biskup Adam Stefan Sapieha powołał do istnienia Krakowski Biskupi Komitet dla Dotkniętych Klęską Wojny. Głównym celem Komitetu było pozyskiwanie środków materialnych i niesienie pomocy ludności Galicji i Królestwa Polskiego[23]. W 1917 r. powołano w Poznaniu Związek Towarzystw Dobroczynnych “Caritas”, który w 1929 r. został zastąpiony “Instytutem Caritas”. Stał się on centralą ogólnokrajową. Instytut organizował najpierw Dni a później Tygodnie Miłosierdzia. Reprezentował również Caritas krajowy wobec władz państwowych i Caritas Catholica. Realizował swoją działalność do wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 r.[24]. W 1929 r. została utworzona Akcja Katolicka, która zajmowała się m.in. działalnością dobroczynną i społeczną. Istotny wkład w tę działalność wniosły zakony np. założony przez Adama Chmielowskiego zakon albertynów. Natomiast we Lwowie funkcjonowały organizacje i instytucje charytatywne zrzeszone w Związku Katolickich Towarzystw i Zakładów Dobroczynnych, a w Krakowie działał Związek Komitetów Parafialnych Opieki nad Ubogimi oraz Arcybractwo Miłosierdzia i Banku Pobożnego[25]. W okresie XIX – XX wieku działalność charytatywną prowadziły też inne niż katolickie organizacje charytatywne[26]. Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczęła swoją działalność Krajowa Centrala Caritas, która w wyniku decyzji władz komunistycznych przestała istnieć już w 1950 r. Majątek tej organizacji upaństwowiono i przekazano Zrzeszeniu Katolików Świeckich “Caritas” – instytucji finansowanej i kontrolowanej przez Polską Rzeczpospolitą Ludową. Instytucja ta nie uzyskała aprobaty i poparcia ze strony władz Kościoła katolickiego w Polsce i w styczniu 1950 r. ordynariusze diecezji zdecydowali o rozwiązaniu Związku “Caritas”[27]. Działalność charytatywna prowadzona przez podmioty wyznaniowe w okresie PRL miała być finansowana z Funduszu Kościelnego, który miał być ustanowiony na podstawie ustawy o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki z 1950 r., na podstawie której doszło do upaństwowienia nieruchomości ziemskich będących własnością Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych[28]. Fundusz był jednak fikcją[29]. Do uregulowania stosunków między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi doszło po 1989 r. Punktem zwrotnym w tych relacjach było przyjęcie 17 maja 1989 r. ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.
Ustawodawca polski zagwarantował kościołom i innym związkom wyznaniowym realizację działalności charytatywnej. Wykonywana jest ona w oparciu o zasadę współdziałania między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi. Zasada współdziałania została zapisana w art. 25 ust. 3 konstytucji RP. Z treści przepisu wynika, iż celem współdziałania jest dobro każdego człowieka oraz dobro wspólne. Zasada dobra wspólnego w relacji między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi w znaczeniu normatywnym oznacza gwarancję realizacji przez członków społeczeństwa należnych im praw i wolności, które wynikają z godności osoby ludzkiej oraz zapewnienia im w porządku prawnym odpowiedniej ochrony w sytuacjach, gdy ich prawa zostaną przez kogokolwiek naruszone[30]. Przy realizacji zasady współdziałania muszą być stosowane zasady wolności religijnej oraz poszanowania wzajemnej autonomii i niezależności kościołów i innych związków wyznaniowych oraz państwa, każdego w swojej dziedzinie. Istota współdziałania polega na działalności skoordynowanej, podejmowanej wspólnie dla osiągnięcia tych samych celów[31]. Jedną z dziedzin objętych zasadą współdziałania jest działalność charytatywna. Stanowi ona jedną z podstawowych funkcji Kościoła katolickiego[32] jak również należy do podstawowych zadań innych kościołów i związków wyznaniowych. Państwo współdziała z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi w zwalczaniu patologii społecznych[33]. Kościoły i inne związki wyznaniowe korzystają na zasadach równouprawnienia ze swobody pełnienia funkcji religijnych. Wypełniając je mogą w szczególności tworzyć organizacje mające na celu działalność na rzecz przeciwdziałania patologiom społecznym i ich skutkom oraz prowadzić działalność charytatywno-opiekuńczą[34]. Działalność służąca celom humanitarnym, charytatywno-opiekuńczym podejmowana przez osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych, jest zrównana pod względem prawnym z działalnością służącą analogicznym celom i prowadzoną przez instytucje państwowe[35]. Państwo traktuje taką działalność, prowadzoną przez różne podmioty, niezależnie od motywacji światopoglądowej tych podmiotów, na zasadzie równości. To zrównanie stanowi gwarancję zaniechania przez organy władzy państwowej jakiejkolwiek dyskryminacji, której poddawana była działalność instytucji kościelnych w okresie PRL[36]. W demokratycznych państwach istnieje pluralizm form działalności służącej celom całego społeczeństwa. Cele te ukierunkowane są na realizację dobra wspólnego. Podmioty wyznaniowe realizujące cele z obszaru posługi charytatywnej wnoszą istotny wkład do dobra publicznego, które z natury rzeczy ma realizować państwo[37]. Realizacja zadań wchodzących w zakres działalności charytatywnej należy bowiem również do zadań administracji publicznej. Są to zadania z zakresu pomocy społecznej oraz działalności pożytku publicznego. Dla ich efektywnego wykonywania ustawodawca zagwarantował możliwość przekazywania ich do realizacji przez inne podmioty, w tym wyznaniowe. Jednostki organizacyjne kościołów i innych związków wyznaniowych posiadają duże doświadczenie w realizacji zadań z zakresu posługi charytatywnej. Prowadzone przez nie instytucje posiadają wykwalifikowany personel, usługi świadczone są na wysokim poziomie i podmioty te są gwarantem odpowiedniej jakości realizowanej działalności[38]. Dlatego organy administracji rządowej i samorządowej przy realizacji zadań z zakresu pomocy społecznej współpracują z tymi instytucjami[39]. Szczególne znaczenie dla realizacji posługi charytatywnej mają regulacje prawne zawarte w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Działalność pożytku publicznego będąca działalnością społecznie użyteczną obejmuje sferę zadań publicznych wskazanych w art. 4 ust. 1 u.w.p.p., w tym działalność charytatywną[40]. Ustawodawca, zauważając, iż w tym obszarze działalność jednostek organizacyjnych kościołów i innych związków wyznaniowych jest znacząca, gdyż są one stale obecne w życiu społecznym m.in. poprzez zakładanie i prowadzenie licznych szpitali, hospicjów, ośrodków samotnej matki i dla osób bezdomnych, umożliwił im uzyskanie statusu organizacji pożytku publicznego.
Organizacje pożytku publicznego odgrywają istotną rolę w realizacji celu jakim jest dbanie o dobro każdego człowieka oraz o dobro wspólne. Wspierają one organy administracji publicznej w realizacji ich zadań, w tym z obszaru działalności charytatywnej. Działalność pożytku publicznego mogą prowadzić osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego[41]. Formy współpracy między organami administracji publicznej, a jednostkami organizacyjnymi kościołów i związków wyznaniowych zostały określone przez ustawodawcę w art. 5 ust. 2 u.w.p.p. Zawarty katalog ma charakter otwarty i wskazuje na takie formy jak zlecanie przez organy administracji publicznej zadań do realizacji, wzajemne informowanie się, konsultowanie projektów aktów normatywnych dotyczących działalności statutowej podmiotów wyznaniowych oraz sfery zadań publicznych będących przedmiotem działalności pożytku publicznego, wzajemnego informowania się o planowanych kierunkach działalności, tworzenia wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym. Formą współdziałania będą również umowy o wykonanie inicjatywy lokalnej oraz umowy o partnerstwie. Wspieranie działalności wyznaniowych jednostek organizacyjnych lub powierzanie im realizacji zadań publicznych, w tym w sferze działalności charytatywnej, odbywa się po przeprowadzeniu otwartego konkursu ofert[42]. Przyjmując zlecenie realizacji zadania publicznego jednostki organizacyjne kościołów i innych związków wyznaniowych, zobowiązują się do wykonania zadania publicznego w zakresie i na zasadach określonych w umowie o wsparcie realizacji zadania publicznego lub o powierzenie realizacji zadania publicznego[43]. Zlecanie realizacji zadań publicznych może mieć formy powierzania wykonywania zadań publicznych, wraz z udzieleniem dotacji na finansowanie ich realizacji, lub wspierania wykonywania zadań publicznych, wraz z udzieleniem dotacji na dofinansowanie ich realizacji[44].
Osoby prawne i jednostki organizacyjne kościołów i innych związków wyznaniowych w celu uzyskania statusu organizacji pożytku publicznego muszą prowadzić działalność społecznie użyteczną oraz spełniać łącznie warunki wskazane w art. 20 ust. 1 u.w.p.p. Oznacza to, że muszą one prowadzi działalność pożytku publicznego na rzecz ogółu społeczności, lub określonej grupy podmiotów, pod warunkiem że grupa ta jest wyodrębniona ze względu na szczególnie trudną sytuację życiową lub materialną w stosunku do społeczeństwa, a wszelka nadwyżkę przychodów nad kosztami musi być przeznaczana na tę działalność; działalność gospodarczą mogą prowadzić wyłącznie jako dodatkową w stosunku do działalności pożytku publicznego; muszą posiadać statutowy kolegialny organ kontroli lub nadzoru, odrębny od organu zarządzającego i niepodlegający mu w zakresie wykonywania kontroli wewnętrznej lub nadzoru, a członkowie tych organów również muszą spełniać określone kryteria[45]. Ustawodawca przyjął również, iż statut lub inne akty wewnętrzne muszą wprowadzać enumeratywnie wyliczone zakazy wykorzystywania majątku organizacji pożytku publicznego na rzecz członków danego podmiotu, członków organu zarządzającego i pracowników, a także osób im bliskich[46]. Działalność osób prawnych i jednostek organizacyjnych kościołów i innych związków wyznaniowych w wskazanym zakresie musi być prowadzona nieprzerwanie przez co najmniej dwa lata. Status organizacji pożytku publicznego taka jednostka uzyskuje po wpisie do Krajowego Rejestru Sądowego[47]. Obowiązujące obecnie regulacje prawne pozwalają danej instytucji podjąć samodzielną decyzję, czy chce realizować posługę charytatywną jako organizacja pożytku publicznego. Przyjęcie takiego statusu wiąże się nie tylko z pewnymi gwarancjami, zwłaszcza finansowymi ale również dodatkowymi obowiązkami. Działalność pożytku publicznego prowadzona przez instytucje wyznaniowe na rzecz ogółu społeczności lub określonej grupy podmiotów (zgodnie z art. 20 ust. 1 pkt 1 u.w.p.p.) wyodrębniana jest pod względem organizacyjnym i rachunkowym w sposób zapewniający prawidłową identyfikację. Osoby prawne i jednostki organizacyjne kościołów i innych związków wyznaniowych posiadające status organizacji pożytku publicznego w zakresie tak wyodrębnionej działalności pożytku publicznego składają roczne sprawozdanie merytoryczne i finansowe[48]. Organizacji pożytku publicznego z tytułu prowadzonej działalności pożytku publicznego przysługują zwolnienia od podatku dochodowego od osób prawnych, podatku od nieruchomości, podatku od czynności cywilnoprawnych, opłaty skarbowej oraz opłat sądowych[49]. Ponadto, posiadając status organizacji pożytku publicznego uzyskują możliwość skorzystania ze środków finansowych jakie podatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych mogą przekazywać na rzecz wybranej organizacji pożytku publicznego w wysokości 1,5% podatku dochodowego od osób fizycznych. Uzyskane w ten sposób środki mogą jednak być wykorzystane wyłącznie na prowadzenie działalności pożytku publicznego[50]. Wykaz organizacji posiadających status organizacji pożytku publicznego uprawnionych do uzyskania 1,5% podatku dochodowego od osób fizycznych prowadzi w formie elektronicznej Dyrektor Narodowego Instytutu Wolności[51].
Istotny aspekt praktyczny współdziałania państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi w obszarze działalności charytatywnej stanowią źródła finansowania tej działalności. Można wyróżnić tu wspomaganie bezpośrednie państwa poprzez Fundusz Kościelny i dotacje oraz pośrednie wspieranie polegające na zwolnieniach podatkowych, odpisach podatku na rzecz organizacji pożytku publicznego i zbiórkach pieniężnych[52]. Fundusz Kościelny jest masą majątkową, która miała stanowić rekompensatę za przejęte przez państwo nieruchomości kościelne. Środki z Funduszu miały wspierać m.in. działalność charytatywno-opiekuńczą[53]. Aktem wykonawczym do ustawy rozszerzono cele, na jakie mogą być przeznaczane środki z Funduszu przyjmując, iż jest nim wspomaganie kościelnej działalności oświatowo-wychowawczej i opiekuńczo-wychowawczej, a także inicjatyw związanych ze zwalczaniem patologii społecznych oraz współdziałania w tym zakresie organów administracji rządowej z Kościołem Katolickim w Rzeczypospolitej Polskiej oraz innymi kościołami i związkami wyznaniowymi[54].
Kolejnym źródłem finansowania działalności charytatywnej prowadzonej przez podmioty wyznaniowe są dotacje. Dotacjami są podlegające szczególnym zasadom rozliczania środki z budżetu państwa, budżetu jednostek samorządu terytorialnego oraz z państwowych funduszy celowych przeznaczone na podstawie ustawy o finansach publicznych, odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych, na finansowanie lub dofinansowanie realizacji zadań publicznych[55]. Podstawę ich uzyskania stanowi art. 221 u.f.p.
Zwolnienia i ulgi podatkowe zagwarantowane przez ustawodawcę mają na celu zachęcenie instytucji wyznaniowych do podejmowania działalności charytatywnej i mają wspierać je w realizowanych zadaniach. Gwarancje w tym zakresie zawiera przede wszystkim art. 13 u.g.w.s.w. Ponadto, w sytuacji, gdy instytucje wyznaniowe posiadają status organizacji pożytku publicznego to korzystają z zapisów art. 24 ust. 1 u.w.p.p. gwarantujących im na podstawie przepisów szczególnych zwolnienia od podatku dochodowego od osób prawnych, podatku od nieruchomości, podatku od czynności cywilnoprawnych, opłaty skarbowej oraz opłat sądowych. Podmioty te uprawnione są również do skorzystania ze środków finansowych jakie podatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych mogą przekazywać na ich rzecz w wysokości 1,5% podatku dochodowego od osób fizycznych.
Pośrednim źródłem finansowania są również zbiórki publiczne. Zgodnie z art. 5 u.g.w.s.w. każdy obywatel ma prawo do swobodnego świadczenia na rzecz kościołów i innych związków wyznaniowych oraz instytucji charytatywno-opiekuńczych. Prawu temu odpowiada, zagwarantowane w art. 19 ust. 2 pkt 8 u.g.w.s.w. prawo kościołów i innych związków wyznaniowych do zbierania składek i otrzymywania darowizn, spadków i innych świadczeń od osób fizycznych i prawnych. Odpowiednie regulacje w tym zakresie znajdują się również w ustawach indywidualnych dla kościołów i innych związków wyznaniowych. W przypadku Kościoła katolickiego zawarto je w art. 57 ust. 1-2 u.p.k.k. i art. 21 ust. 2 konkordatu. Zgodnie z nimi przepisy prawa polskiego o zbiórkach publicznych nie znajdują zastosowania do zbierania ofiar m.in. na cele charytatywne jeżeli odbywają się w obrębie terenów kościelnych, kaplic oraz w miejscach i okolicznościach zwyczajowo przyjętych w danej okolicy i w sposób tradycyjnie ustalony. Znajduje to potwierdzenie w ustawie o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych[56]. Ustawodawca zawarł w tym akcie prawnym definicję zbiórki publicznej. Przyjął, iż jest nią zbieranie ofiar w gotówce lub w naturze w miejscu publicznym na określony, zgodny z prawem cel pozostający w sferze zadań publicznych, o których mowa w art. 4 ust. 1 u.w.p.p. Jednocześnie w art. 2 u.z.p.z.p. wyłączył spod jej stosowania m.in. kościelną działalność charytatywną stwierdzając, że nie jest zbiórką publiczną zbieranie ofiar w gotówce lub w naturze na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą, jeżeli odbywa się w obrębie terenów kościelnych, kaplic oraz w miejscach i okolicznościach zwyczajowo przyjętych w danej okolicy i w sposób tradycyjnie ustalony. W sytuacji jednak, gdy podmiot wyznaniowy posiadający status organizacji pożytku publicznego organizuje zbiórkę, której celem jest realizacja zadania publicznego z art. 4 ust.1 u.w.p.p. to uprawniony jest do prowadzenia zbiórki publicznej w myśl u.z.p.z.p.[57].
Akty prawne:
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483)
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318)
Ustawa z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz.U. nr 9, poz. 87)
Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 265)
Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej z 17 maja 1989 r. (Dz.U. z 2019 r., poz. 1347)
Ustawa o stosunku państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego z 4 lipca 1991 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 544)
Ustawa o stosunku państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej z 13 maja 1994 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 509).
Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z 24 kwietnia 2003 r.(Dz.U. z 2023 r. poz. 571)
Ustawa o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 901)
Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2023 r. poz. 1270)
Ustawa o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych z 14 marca 2014 r. (Dz.U. z 2020 r. poz. 1672)
Rozporządzenia Rady ministrów w sprawie rozszerzenia zakresu celów Funduszu Kościelnego z 23 sierpnia 1990 r. (Dz.U. nr 61, poz. 354).
Literatura:
Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009.
Bańko M., Charytatywny, dobroczynny, http://www.approval.uw.edu.pl/charytatywny, dostęp 22.08.2023 r.
Bielecki, M. Wolność religijna, [w:] Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, pod red. A. Mezglewskiego, Warszawa 2014.
Czuryk M., Źródła finansowania działalności charytatywnej Kościołów i innych związków wyznaniowych, [w:] Finansowanie Kościołów i innych związków wyznaniowych, pod red. P. Sobczyka, K. Warchałowskiego, Warszawa 2013.
Drążkiewicz J., O ruchu hospicjów w Polsce, [w:] W stronę człowieka umierającego, pod red. J. Drążkiewicza, Warszawa 1989.
Jodkowski M., Działalność charytatywna w Braniewie w latach trzydziestych XIX wieku w świetle kroniki parafii ewangelickiej, Studia Warmińskie z 2022 r., nr 59.
Giemza G., Ewangelicka działalność charytatywna na Górnym Śląsku od XIX w., https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/14387/UTLP_GGiemza_Ewangelicka%20dzia%20alno%20%20.pdf?sequence=1
Kamiński T., Praca socjalna i działalność charytatywna – wspólna droga do człowieka w potrzebie, [w:] Etyka pracy socjalnej w filozofii spotkania i dialogu, pod red. M. Dudy, I. Rybki, H. Kaszyńskiego, Kraków 2017.
Kamiński T., Wolność działalności charytatywnej Kościoła i jej uwarunkowania polityczno-prawne, [w:] Działalność charytatywna jako przejaw wolności religijnej, Warszawa 2021.
Koral J., Podstawy działalności charytatywnej Kościoła na przykładzie organizacji Caritas. Studium etyczno-społeczne, Kraków 2000.
Krukowski J., Konkordat polski – znaczenie i realizacja, Lublin 1999.
Krukowski J., Konstytucyjna zasada współdziałania między państwem a kościołem dla dobra człowieka i dobra wspólnego, [w:] Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie dobru wspólnemu, pod red. W. Uruszczaka, K. Krzysztofek, M. Mikuły, Kraków 2014.
Krukowski J., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2005.
Leś E., Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Warszawa 2001.
Pokrywiński R., Charytatywny znak wiarygodności Kościoła w Polsce, [w:] Działalność charytatywna jako przejaw wolności religijnej, Warszawa 2021.
Przygoda W., Funkcja charytatywna w służbie Kościoła-wspólnoty, Studia Theologica Varsaviensia z 1996 r., nr 2.
Slany K., Działalność charytatywna Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918 – 1939, https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/61723/slany_dzialalnosc_charytatywna_kosciola_katolickiego_2006.pdf?sequence=1&isAllowed=y,
Stanisz P., Zasada współdziałania, [w:] Prawo wyznaniowe, pod red. A. Mezglewskiego, H. Misztala, P. Stanisza, Warszawa 2006.
Szymański A., Przejęcie kościelnej organizacji charytatywnej „Caritas” przez władzę ludową w 1950 r., [w:] Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie dobru wspólnemu, pod. Red. W. Uszuszczaka, K. Krzysztofek, M. Mikuły, Kraków 2014.
Titaniec M., Rola Caritas w aktywizacji społeczno-zawodowej osób bezrobotnych, [w:] Schody na rynek pracy, Warszawa 2005.
Małgorzata Czuryk – dr hab. nauk prawnych, prof. ucz. Wykładowca akademicki, kierownik Katedry Prawa Pracy i Prawa Socjalnego UWM w Olsztynie, radca prawny. Autor wielu publikacji z zakresu prawa administracyjnego i prawa pracy.
[1] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483), dalej jako konstytucja RP.
[2] Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 265), dalej jako u.g.w.s.w.
[3] J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2005 r., s. 74.
[4] Tamże.
[5] Na temat działalności charytatywnej jako przejawu wolności religijnej T. Kamiński, Wolność działalności charytatywnej Kościoła i jej uwarunkowania polityczno-prawne, [w:] Działalność charytatywna jako przejaw wolności religijnej, Warszawa 2021, s. 84-88.
[6] M. Bielecki, Wolność religijna, [w:] Leksykon prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, pod red. A. Mezglewskiego, Warszawa 2014, s. 518.
[7] B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 148.
[8] Wielki Słownik Języka Polskiego, https://wsjp.pl/haslo/podglad/32320/charytatywny, data wejścia 23.08.2023 r.
[9] W. Przygoda, Funkcja charytatywna w służbie Kościoła-wspólnoty, Studia Theologica Varsaviensia z 1996 r., nr 2, s. 214.
[10] T. Kamiński, dz.cyt., s. 96.
[11]Pojęciem tym prawodawca posługuje się m.in. w art. 19 ust. 2 pkt 15 u.g.w.s.w.; w art. 21 konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318), dalej jako konkordat oraz np. w art. 32 ustawy o stosunku państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego z 4 lipca 1991 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 544), w art. 24, 25 ustawy o stosunku państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej z 13 maja 1994 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 509).
[12] https://www.gov.pl/web/polskapomoc/czym-jest-pomoc-humanitarna, data wejścia 31.08.2023 r.
[13] Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z 24 kwietnia 2003 r.(Dz.U. z 2023 r. poz. 571), dalej jako u.w.p.p.
[14] Art. 2 ustawy o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 901), dalej jako u.p.s.
[15] Art. 3 u.p.s.
[16] Zob. Benedykt XVI, Encyklika Deus Caritas est, https://www.vatican.va/content/benedict-xvi/pl/encyclicals/documents/hf_ben-xvi_enc_20051225_deus-caritas-est.html, dostęp 22.08.2023 r.; J. Koral, Podstawy działalności charytatywnej Kościoła na przykładzie organizacji Caritas. Studium etyczno-społeczne, Kraków 2000, s. 39-53.
[17] M. Bańko, Charytatywny, dobroczynny, http://www.approval.uw.edu.pl/charytatywny, dostęp 22.08.2023 r.
[18] Zob. E. Leś, Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Warszawa 2001.
[19] T. Kamiński, Praca socjalna i działalność charytatywna – wspólna droga do człowieka w potrzebie, [w:] Etyka pracy socjalnej w filozofii spotkania i dialogu, pod red. M. Dudy, I. Rybki, H. Kaszyńskiego, Kraków 2017, s. 75-76.
[20] Tamże.
[21] Zob. R. Pokrywiński, Charytatywny znak wiarygodności Kościoła w Polsce, [w:] Działalność charytatywna jako przejaw wolności religijnej, Warszawa 2021, s. 108-113.
[22] Zob. M. Jodkowski, Działalność charytatywna w Braniewie w latach trzydziestych XIX wieku w świetle kroniki parafii ewangelickiej, Studia Warmińskie z 2022 r., nr 59, s. 453-463.
[23] Początki działalności Caritas, http://wroclaw.caritas.pl/2016/09/06/poczatki-dzialalnosci/, data wejścia 22.08.2023 r.
[24] Tamże.
[25] Zob. K. Slany, Działalność charytatywna Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918 – 1939, https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/61723/slany_dzialalnosc_charytatywna_kosciola_katolickiego_2006.pdf?sequence=1&isAllowed=y, data wejścia 22.08.2023 r.
[26] Zob. G. Giemza, Ewangelicka działalność charytatywna na Górnym Śląsku od XIX w., https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/14387/UTLP_GGiemza_Ewangelicka%20dzia%20alno%20%20.pdf?sequence=1, data wejścia 22.08.2023 r.
[27] Reaktywowanie Caritas, http://wroclaw.caritas.pl/2016/09/12/reaktywowanie-caritas/ data wejścia 22.08.2023 r.; zob. też A. Szymański, Przejęcie kościelnej organizacji charytatywnej „Caritas” przez władzę ludową w 1950 r., [w:] Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie dobru wspólnemu, pod. Red. W. Uszuszczaka, K. Krzysztofek, M. Mikuły, Kraków 2014, s. 321-334.
[28] Ustawa z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz.U. nr 9, poz. 87), dalej jako u.p.d.m.r..
[29] J. Krukowski, Polskie prawo…, dz. cyt., s. 207.
[30] J. Krukowski, Konstytucyjna zasada współdziałania między państwem a kościołem dla dobra człowieka i dobra wspólnego, [w:] Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie dobru wspólnemu, pod red. W. Uruszczaka, K. Krzysztofek, M. Mikuły, Kraków 2014, s. 23-25.
[31] P. Stanisz, Zasada współdziałania, [w:] Prawo wyznaniowe, pod red. A. Mezglewskiego, H. Misztala, P. Stanisza, Warszawa 2006, s. 77.
[32] W. Przygoda, dz.cyt., s. 219.
[33] Por. art. 16 ust. 1 u.g.w.s.w.
[34] Por. art. 19 u.g.w.s.w.
[35] Por. art. 21a u.g.w.s.w. Analogiczna zasada została wyrażona w art. 22 ust 1 konkordatu.
[36] Zob. J. Krukowski, Konkordat polski – znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 168; A. Szymański, Przejęcie kościelnej organizacji charytatywnej „Caritas” przez władzę ludową w 1950 r., [w:] Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie dobru wspólnemu, pod red. W. Uruszczaka, K. Krzysztofek, M. Mikuły, Kraków 2014, s. 321-333.
[37] J. Krukowski, Konkordat…, s. 167-169.
[38] Zob. J. Drążkiewicz, O ruchu hospicjów w Polsce, [w:] W stronę człowieka umierającego, pod red. J. Drążkiewicza, Warszawa 1989 r., s. 91-327; M. Titaniec, Rola Caritas w aktywizacji społeczno-zawodowej osób bezrobotnych, [w:] Schody na rynek pracy, Warszawa 2005, s. 9-13.
[39] Art. 2 ust. 2 u.p.s., art. 25 ust. 1 u.p.s.
[40] Art. 3 ust. 1 w zw. z art. 4 ust. 1 pkt 3 u.w.p.p.
[41] Art. 3 ust. 3 u.w.p.p. Rozbudowaną strukturę osób prawnych posiada Kościół katolicki. Została ona wskazana w art. 6-9 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej z 17 maja 1989 r. (Dz.U. z 2019 r., poz. 1347), dalej jako u.p.k.k. Przykładem takich osób prawnych jest Caritas Polska i Caritas diecezji.
[42] Por. art. 11 ust. 2 u.w.p.p. W niektórych sytuacjach tryb jest bezkonkursowy. Tryby i zasady realizacji zadań szczegółowo regulują przepisy art. 11a-11c oraz art. 19a u.w.p.p.
[43] Por. art. 16 ust. 1 u.w.p.p.
[44] Por. art. 5 ust. 4 u.w.p.p.
[45] Por. art. 20 ust.1 pkt 4 u.w.p.p.
[46] Por. art. 20 ust. 1 pkt 6 u.w.p.p.
[47] Art. 22 ust. 1, 3 u.w.p.p.
[48] Por. art. 23 u.w.p.p..
[49] Por. art. 24 ust. 1 u.w.p.p.
[50] Por. art. 27 u.w.p.p.
[51] Por. art. 27a u.w.p.p
[52] M. Czuryk, Źródła finansowania działalności charytatywnej Kościołów i innych związków wyznaniowych, [w:] Finansowanie Kościołów i innych związków wyznaniowych, pod red. P. Sobczyka, K. Warchałowskiego, Warszawa 2013, s. 235-248.
[53] Art. 9 ust. 1 pkt 5 u.p.d.m.r..
[54] § 1 pkt 1 rozporządzenia Rady ministrów w sprawie rozszerzenia zakresu celów Funduszu Kościelnego z 23 sierpnia 1990 r. (Dz.U. nr 61, poz. 354).
[55] Art. 126 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2023 r. poz. 1270), dalej jako u.f.p.,
[56] Ustawa o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych z 14 marca 2014 r. (Dz.U. z 2020 r. poz. 1672), dalej jako u.z.p.z.p.
[57] Por. art. 3 pkt 2 u.z.p.z.p.
