Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Prawo do posiadania miejsc kultu jest wrodzonym prawem wynikającym z przynależnej osobie ludzkiej wolności sumienia i religii. Ma ono precyzyjne odzwierciedlenie w prawie kanonicznym oraz administracyjnym prawie kościelnym. Jest także literalnie zagwarantowane w najwyższych aktach prawa międzynarodowego oraz państwowego w krajach o uregulowanym statusie związków wyznaniowych, w tym w Polsce. Jednakże niedoskonałości na poziomie aktów niższego rzędu i przepisów wykonawczych oraz konflikty międzycywilizacyjne, jak również aktualne spory ideologiczne dotyczące miejsca religii w życiu społecznym, przejawiające się w aktach agresji wobec miejsc i przedmiotów kultu, a także dane historyczne na temat motywów, form oraz skutków zniszczeń kościołów, kaplic i innych obiektów kultu pozwalają na stwierdzenie, że realizacja prawa do wolności religijnej w zakresie budownictwa sakralnego, a zwłaszcza jego ochrony, podlega licznym ograniczeniom, przestępstwa zaś przeciwko miejscom kultu są trudne do penalizacji. Szansą na poprawę sytuacji jest nie tylko troska o właściwy porządek prawny, ale przede wszystkim edukacja.
budownictwo sakralne, kościoły, miejsca święte, wartość sakralna, architektura sakralna, zabytki, profanacja, prawo kanoniczne, prawo publiczne
Budownictwo sakralne to dziedzina ludzkiej działalności obejmująca wznoszenie, remontowanie, konserwację, przebudowę, odbudowę i modernizację oraz użytkowanie budowli przeznaczonych do sprawowania kultu religijnego, które określa się terminami kościoły, kaplice, cmentarze oraz kapliczki i figury przydrożne. Specyfiką tego typu budownictwa jest jego funkcja sakralna oraz prawno-liturgiczny akt sakralizacji, wyłączający te obiekty z użytku świeckiego. W sensie szerokim budownictwo sakralne rozumiane jest jako proces inwestycyjno-budowlany oraz jego efekt w postaci budowli. Obejmuje ono zarówno obiekty zabytkowe, jak i dzieła architektury współczesnej nie poddane prawnej ochronie jako zabytki.
Wolność religijna wyraża się w prawie do kultu publicznego, a w konsekwencji w prawie do posiadania w przestrzeniu publicznej świątyń i innych miejsc kultu. Kościoły są miejscami świętymi dla wierzących. Są nie tylko obiektami odznaczającymi się walorami artystycznymi i spełniającymi funkcję liturgiczną. Są przede wszystkim materialnymi świadectwami wiary i pobożności. Z tego też powodu ich istnienie oraz stosunek do nich jest istotnym elementem składowym wolności religijnej. Instytucja religijna będąca właścicielem budynków sakralnych ma prawo do ich używania (ius utendi), korzystania (ius fruendi) i rozporządzania (ius disponendi) zgodnie ze swoim prawem wewnętrznym, zaś instytucja państwa do ingerowania w proces ich budowania i użytkowania zgodnie z normami prawa publicznego oraz umowami między związkami wyznaniowymi a poszczególnymi państwami. Celem instytucji religijnej jest ochrona własności oraz sakralnego charakteru budowli będących wyrazem wiary ludzi i służących ich uświęceniu, zaś celem instytucji państwa –dostosowanie budownictwa sakralnego do wymogów porządku publicznoprawnego.
Budownictwo sakralne stanowi specyficzną grupę. Odmienne w stosunku do innych budowli są jego: geneza, treść i funkcja, a także pozycja w obszarze legislacyjnym. Z punktu widzenia filozoficznego budowle sakralne interpretowano jako hierofanie, czyli miejsca święte będące formą manifestacji sacrum w sferze profanum, oraz identyfikowano jako substancjalne przejawy relacji religijnej między człowiekiem a Bogiem. W aksjologii cechą wyróżniającą tę grupę jest jej wartość sakralna definiowana jako cecha charakterystyczna odnosząca się do kościołów i kaplic, wynikająca z faktu ofiarowania ich Bogu, otaczania kultem, przekazu za ich pośrednictwem treści biblijnych, teologicznych i hagiograficznych oraz poddania obrzędowi poświęcenia w celu przeznaczania na potrzeby liturgii. W rozumieniu teologicznym budynek kościoła określany jest jako materialny wyraz Kościoła – wspólnoty będącej na ziemi obrazem rzeczywistości nadprzyrodzonej, nazywanej „Jeruzalem Niebieskim”. W koncepcji tej determinanty teologiczne i funkcjonalne miały decydujący wpływ na różnorodność form architektonicznych, a także wyposażenia i ozdabiania kościołów. Stąd też wspólnocie religijnej przysługuje pełne prawo decydowania o budownictwie sakralnym we wszystkich jego aspektach. Kwintesencją budowli sakralnej jest jej symbolika wypływająca z najstarszych przekazów religijnych i rozwijająca się na podstawie ciągłości tradycji. Rozumienie budowli sakralnych w aspekcie filozoficznym, aksjologicznym i teologicznym prowadzi do konstatacji, że ze swojej natury są wyłączone spod jurysdykcji świeckiej i poddane władzy duchownej oraz przepisom wewnętrznym danej religii.
Status budownictwa sakralnego w aspekcie historycznym był uwarunkowany złożonymi procesami społecznymi, religijnymi i politycznymi. Oscylował między afirmacją w państwach wyznaniowych a negacją w państwach ateistycznych. Destrukcyjny wpływ miały na niego wojny. Odniesienia do miejsc kultu religijnego były podyktowane także względami ideologicznymi oraz religijnymi (herezje, schizmy), niszcząco wpływały nań proces sekularyzacji i laicyzacji. Zakres prawa dotyczący budowania, posiadania, używania oraz ochrony miejsc kultu religijnego był uzależniony od stopnia wdrożenia zasady wolności religijnej w określonym państwie na danym etapie dziejowym.
Specyficzny rodzaj architektury sakralnej rozwinął się w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej. Pierwotnymi miejscami kultu chrześcijańskiego w okresie prześladowań były podziemne cmentarze (katakumby) oraz czasowo udostępniane pomieszczenia w domach prywatnych (Ecclesia domestica, I-II w. p. Chr.). Pierwsze stałe miejsca zgromadzeń liturgicznych to adoptowane na cele sakralne domy prywatne (Domus ecclesiae, II-III w. p. Chr.). Na obszarach i w okresach względnej wolności religijnej powstawały oddzielne kościoły, jednak były one podczas kolejnych prześladowań niszczone lub konfiskowane (Ecclesia, III w. p. Chr.). Przełomowe znaczenie miał edykt mediolański (313 r. p. Chr.) nadający prawo wolności religijnej w Cesarstwie Rzymskim, który przyczynił się dopowstania pierwszych bazylik chrześcijańskich. Sztuka wczesnochrześcijańska, bazująca na formie świeckiej budowli bazyliki rzymskiej, wytworzyła swoisty typ kościołów wznoszonych w miejscach upamiętniających osobę Jezusa Chrystusa oraz w powiązaniu z grobami pierwszych męczenników (IV-IX w. p. Chr.). Budownictwo sakralne powstawało w różnych formach architektonicznych: romańskich, gotyckich, renesansowych, barokowych, rokokowych, klasycystycznych, tzw. stylach historycznych i secesyjnych jako rezultat prawno-administracyjnego systemu donacyjnego i fundacyjnego, który funkcjonował do końca XVIII wieku w ramach systemu beneficjalnego, zniesionego formalnie przez Kościół katolicki w Kodeksie prawa kanoniczego z 1983 roku. Działalność donacyjna i fundacyjna była motywowana religijnie i pozwalała na przekazywanie Kościołowi środków na cele opiekuńcze, edukacyjne i sakralne. Poza szpitalami, przytułkami, szkołami i bibliotekami, w wyniku takich procedur powstawały także kościoły i klasztory. Oba typy działalności opierały się głównie na prawie patronatu (ius patronatus) określającym obowiązki i przywileje stron wyszczególnione w dokumentach prawnych zwanych aktami fundacyjnymi i aktami erekcyjnymi. W przekroju historycznym donatorami i fundatorami kościołów, klasztorów i kaplic byli reprezentanci wszystkich stanów społecznych, władcy świeccy: cesarze, królowie, książęta, możnowładcy, arystokracja i szlachta oraz duchowni: papieże, kardynałowie, biskupi i księża. Odnotowuje się również fundacje korporacyjne, np. chłopskie czy mieszczańskie. Dzięki systemowi donacji i fundacji Kościół jako instytucja stał się w ciągu wieków pionierem w zakresie architektury, stojąc u początków wielu stylów artystycznych, takich jak np. romanizm, gotyk, barok, odgrywając w istotny sposób rolę mecenasa sztuki, kultury i nauki.
Przemiany w zakresie budownictwa sakralnego następowały pod wpływem rozwoju kościelnej doktryny teologicznej. Uchwały podejmowane na synodach i soborach powszechnych, rozstrzygające definitywnie problemy teologiczne, liturgiczne oraz instytucjonalne, odnosiły się także do istotnych problemów sztuki sakralnej. Kluczowe dla jej rozwoju są orzeczenia Soboru Nicejskiego II (787r.) oraz Dekret II z dnia 3 grudnia 1563 Soboru Trydenckiego, który w Polsce został wprowadzony w życie za pośrednictwem dekretu De sacris imaginibus, zaliczanego w skład uchwał synodu krakowskiego z 1621 r. Obok fundamentalnego dla sztuki kościelnej zbioru autorstwa Karola Boromeusza, wydanego w 1577 r. pod tytułem Instructionum Fabricae et supellectilis Ecclesiasticae, ważne miejsce w dorobku kościelnym zajmują reguły i konstytucje zakonne normalizujące pokaźną część budownictwa określanego mianem zakonnego lub klasztornego. Bogaty dorobek doktrynalny znajdował swoje odzwierciedlenie w tworzącym się prawie kanonicznym, którego ewolucja przebiegała od wczesnośredniowiecznych dekretałów papieskich, poprzez obowiązujący do początku XX wieku zbiór przepisów prawa kanonicznego nazywany Corpus Iuris Canonici, aż do Kodeksu Prawa Kanonicznego Benedykta XV z 1917 r. oraz Kodeksu Prawa Kanonicznego Jana Pawła II z 1983 r. Odrębną jakość stanowi działalność legislacyjna Kamery Apostolskiej Państwa Kościelnego, której owocem były edykty kardynałów kamerlingów. Odnoszące się do ochrony dziedzictwa przeszłości edykty kardynałów Giuseppe Doria Pamfilii z 1802 r. oraz Bartholomeo Pacca z 1820 r. były pierwszymi w świecie aktami prawnymi regulującymi integralnie dziedzinę ochrony zabytków. Przepisy w nich zawarte były recypowane w ustawodawstwie świeckim i przenoszone do praktyki administracyjnej, stając się podstawą do uchwalania na przełomie XIX i XX wieku ustaw o ochronie zabytków w poszczególnych krajach europejskich.
Równolegle z procesem wznoszenia budowli sakralnych występowały różne formy ich niszczenia. Obrzędy poświęcenia lub konsekracji, które czyniły z budowli miejsce święte, miały charakter ochronny. Przekonanie wierzących o obecności Boga oraz ofiarowaniu danego budynku na Jego wyłączną własność czyniło go nienaruszalnym, zaś sprofanowanie uznawane było za jeden z najcięższych grzechów. W okresach i na obszarach, w których poczucie sacrum oraz przekonanie o dominacji uniwersalnego systemu wartości było silne, głównie wojny i akty nienawiści o podłożu antyreligijnym były przyczyną niszczenia miejsc kultu. Ikonoklazm pierwszych wieków, którego skutkiem okazało się spustoszenie miejsc świętych, potępiony na Soborze Nicejskim w 787 roku, a także ikonoklazm reformacji, odrzucony przez Sobór Trydencki w 1563 roku, miały w mniemaniu ich zwolenników uzasadnienie doktrynalne, uznawały bowiem ówczesne budownictwo sakralne jako niezgodny z Pismem Świętym przejaw pychy. Nie można nazywać ikonoklazmem dewastacji i grabieży ziem Rzeczypospolitej podczas wojen szwedzkich. Wojska szwedzkie niszczyły kościoły i rabowały ich wyposażenie, było to jednak dyktowane potrzebą wzbogacenia, sporadycznie maskowaną względami religijnymi. Podobnie nie były uzasadnione względami ikonoklastycznymi działania podczas rewolucji francuskiej, której wzorce rozprzestrzeniły się po Europie. Oświeceniowa bezbożność nie chciała reformować sposobu wyrażania wiary, ale zniszczyć ją w jej wszelkich przejawach, dlatego też spowodowała niewymierne straty zasobu sztuki sakralnej. Program planowej sekularyzacji, wdrażany również poprzez konfiskowanie dóbr kościelnych oraz kasaty zakonów, był priorytetem państw zaborczych wobec Polski. W dwudziestoleciu międzywojennym na mocy Konstytucji z 1921 r., Konkordatu z 1925 r. oraz Konstytucji z 1935 r. przywrócono prawa związków wyznaniowych w zakresie swobód budowlanych i własnościowych, umożliwiając jednocześnie procedury rewindykacyjne. Zostały one przerwane przez II wojnę światową, podczas której różne formy desakralizacji (świętokradztwa i profanacji) kościołów były przejawem doktryn eliminujących Boga z życia społecznego, takich jak niemiecki narodowy socjalizm oraz socjalizm sowiecki zwany komunizmem. Wyrazem planowej ateizacji społeczeństw było wyburzanie świątyń, masowe ich zamykanie lub zamiana na teatry, kina, magazyny czy też muzea, w tym ze szczególnym upodobaniem na muzea ateizmu. Częstym zjawiskiem podczas działań wojennych było nieuzasadnione względami militarnymi bombardowanie lub ostrzeliwanie kościołów. W okresie powojennym realizowano politykę walki z religią, która polegała na ograniczaniu wolności religijnej. Wyraziła się ona między innymi w nacjonalizacji dóbr kościelnych oraz utrudnianiu, wstrzymywaniu lub wręcz zakazie budowy nowych świątyń. Odmienne było podejście władzy ludowej do odbudowy kościołów zabytkowych – ich obecność w przestrzeni publicznej uznano pod wpływem nacisku społecznego i uzasadniono względami historycznymi. Dużą rolę odegrała w tym procesie Rada Prymasowska Odbudowy Kościołów Warszawy oraz poszczególni biskupi.
Odnowa religijna zapoczątkowana Soborem Watykańskim II (1962-1965) wypracowała koncepcję architektury sakralnej zakorzenionej w tradycji Kościoła, ale kładącej większy nacisk na funkcję liturgiczną kościołów, umożliwiającą czynne uczestnictwo wiernych w obrzędach. Rozkwit budownictwa sakralnego nastąpił w Polsce w latach 80. i 90. wraz z realizacją postulatów opozycji solidarnościowej w epoce Papieża Polaka Jana Pawła II. Jego pontyfikat (1978–2005) wpłynął istotnie na rozwój Kościoła oraz przemiany społeczno-polityczne pozwalające na powrót Polski do kręgu państw, których fundamentem jest prawo do wolności, w tym wolności religijnej. W oparciu o wskazania soborowe oraz wypływające z nich prawodawstwo kościelne, we współpracy z państwami prawa (umowy międzynarodowe i umowy dwustronne) wykreowano obecnie obowiązujący system prawno-administracyjny, regulujący główne zagadnienia budownictwa sakralnego, które znalazły się w obszarze relacji między związkami wyznaniowymi a państwami.
Budownictwo sakralne stanowi swoistą grupę w całym zasobie budowlanym Polski, zbliżoną ilościowo do ogólnej liczby obiektów użyteczności publicznej o funkcjach edukacyjno-kulturalnych. Specyfiką kościołów i kaplic jest ich odmienność w stosunku do budynków świeckich, usankcjonowana aktem poświęcenia, wyłączającym je z użytku świeckiego i przeznaczającym do użytku sakralnego. Fakt ten implikuje liczne konsekwencje nie tylko w zakresie procesu budowlanego, użytkowania oraz form ochrony, lecz także nadaje określony charakter społecznym odniesieniom względem budynków i obiektów sakralnych. Dla wierzących są one miejscami świętymi otaczanymi kultem, dla niewierzących dobrami kultury, dla konserwatorów – muzeami lub obiektami zabytkowymi, dla urzędników – budynkami w rozumieniu prawa budowlanego. Wolność religijna zapisana w międzynarodowych aktach prawnych i najwyższych aktach prawnych poszczególnych krajów demokratycznych gwarantuje prawo do posiadania i ochrony miejsc kultu religijnego. Niemniej w systemach politycznych współczesnych państw to właśnie model relacji między państwem a związkami wyznaniowymi decyduje o sposobie realizacji tego prawa.
Z punktu widzenia jurydycznego specyfika budowli sakralnych polega na tym, że podlegają one trojakiego rodzaju przepisom: wynikającym z prawa kanonicznego, kościelnego prawa administracyjnego oraz prawa publicznego. Zasadniczym problemem w odniesieniu do budownictwa sakralnego jest dualizm przepisów państwowych i kościelnych, których wzajemna niezbieżność powoduje negatywne skutki, również w zakresie realizacji prawa wolności religijnej.
Punktem odniesienia dla prawodawstwa kościelnego jest Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae uchwalona na Soborze Watykańskim II. Wysnuwa ona prawo wspólnot religijnych do posiadania budynków sakralnych z wrodzonego i niezbywalnego prawa człowieka do wolności sumienia i wyznania, które nie może być przez jakąkolwiek społeczność czy władzę nadawane lub odbierane, gdyż wynika z natury i jest nieodłączne od godności osoby ludzkiej. Ponieważ zagwarantowanie tego prawa przepisami najwyższej rangi międzynarodowej czy państwowej nie jest równoznaczne ze stworzeniem warunków do realnego korzystania z niego, dlatego też Sobór Watykański przestrzega, aby „władza cywilna nie przeszkadzała środkami prawnymi czy działalnością administracyjną […] we wznoszeniu budowli religijnych, a także w nabywaniu i użytkowaniu odpowiednich dóbr” (Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae, pkt 4). Współczesna doktryna kościelna odnośnie do budownictwa sakralnego rozwinęła się pod wpływem reformy Soboru Watykańskiego II, encyklik i dokumentów papieskich oraz dokumentów wydawanych przez Papieską Komisję do Spraw Dóbr Kultury Kościoła.
Prawo ustanowione przez Kościół jest integralnym prawem całej instytucji hierarchicznej. Składa się nań prawo kanoniczne i kościelne prawo administracyjne. Ma wymiar powszechny, odnoszący się do całego Kościoła w różnych państwach oraz wymiar partykularny dotyczący Kościołów w poszczególnych diecezjach. W prawie powszechnym są wskazane pryncypia. Przede wszystkim przyjmuje się precyzyjne nazewnictwo przedmiotu prawa, który definiuje się jako miejsce święte. Pojęcie to obejmuje kościoły, kaplice, sanktuaria, ołtarze oraz cmentarze; zaliczane są one do kategorii dóbr doczesnych Kościoła. Kodeks Prawa Kanonicznego w kanonie 1254 par. 1 stanowi, że „Kościół katolicki na podstawie prawa wrodzonego, niezależnie od władzy świeckiej, może dobra doczesne nabywać, posiadać, zarządzać i alienować, dla osiągnięcia właściwych sobie celów”. Warunkiem sine qua non zaistnienia miejsca świętego jest poddanie go liturgicznemu obrzędowi poświęcenia lub błogosławieństwa (kan. 1205), dokonanemu przez biskupa diecezjalnego (kan. 1206), co zostanie potwierdzone właściwym dokumentem (kan. 1208). Prawodawstwo kościelne stoi na straży świętości budynków i obiektów sakralnych, zakazuje używania ich do celów świeckich (kan. 1210) oraz profanowania (kan. 211), za co przewiduje kary kanoniczne (kan. 1376). Ponadto precyzyjnie określa warunki desakralizacji miejsc świętych (kan. 1212). Nadaje jednocześnie biskupowi diecezjalnemu uprawnienia do kontrolowania stanu miejsc świętych jemu podlegających podczas wizytacji biskupich (kan. 397 par. 1). Przepisy kanoniczne regulują poza tym takie zagadnienia jak kościelne procedury pozwolenia na budowę. Wymienia się przede wszystkim wyłączne prawo biskupa diecezjalnego do erygowania kościołów (kan. 1215 par. 1), kaplic (kan. 1224) i cmentarzy (kan. 1240), wyrażenia zgody władzy duchownej na lokalizację kościoła (kan. 1215 par. 3) oraz pisemnej zgody na rozpoczęcie budowy (kan. 1215 par. 1), która ma zostać poprzedzona konsultacjami z odpowiednimi ciałami doradczymi, takimi jak Rada kapłańska oraz rektorzy kościołów sąsiadujących (kan. 1215 par. 2), a także biegli w zakresie budowy i restauracji kościołów (kan. 1216). Szczegółowe przepisy prawno-administracyjne dotyczące budowania, konserwacji oraz ochrony kościołów i innych miejsc świętych są zawarte w dokumentach II Synodu Plenarnego (1991–1999), Instrukcjach Episkopatu Polski (Instrukcja Episkopatu Polski o Ochronie zabytków i kierunkach rozwoju sztuki kościelnej z 1966 r.; Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie konserwacji i zabezpieczenia zabytków sztuki kościelnej z 1970 r.; Normy postępowania w sprawie sztuki kościelnej wydane przez Konferencję Episkopatu Polski z 1973 r.; Wskazania konserwatorskie Komisji do spraw sztuki kościelnej z 1987 r.; Instrukcja Komisji Episkopatu do Spraw Sztuki Kościelnej w sprawie ochrony cmentarzy z 1987 r.), dokumentach synodów diecezjalnych oraz dekretach i instrukcjach poszczególnych biskupów diecezjalnych. Precyzują one takie zagadnienia, jak: konieczność uzyskiwania zgody biskupa diecezjalnego na każdorazowe prace przy budynkach sakralnych, ze szczególnym uwzględnieniem zabytków; funkcjonowanie komisji architektoniczno-artystycznych oraz rad ekonomicznych przy kuriach diecezjalnych; obowiązki i odpowiedzialność ekonomów diecezjalnych, referentów do spraw budowy kościołów, konserwatorów diecezjalnych oraz administratorów kościołów; zasady inwentaryzacji dóbr doczesnych kościoła.
Konsekwencją wolności religijnej i równouprawnienia wszystkich religii jest prawo do uzewnętrzniania religii i sprawowania kultu. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. stanowi, że „wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu” (art. 53), jednocześnie podkreśla, że dziedzina budownictwa sakralnego znajduje się w obszarze uregulowań szczegółowych między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi. W przypadku Kościoła katolickiego są to: umowa międzynarodowa ze Stolicą Apostolską, zwana konkordatem, oraz ustawy, zaś w odniesieniu do innych kościołów i związków wyznaniowych – ustawy zawarte z ich przedstawicielami (art. 25). W konkordacie, podpisanym w 1993 r., a ratyfikowanym dopiero 23 lutego 1998 r., znalazło się zapewnienie, że Kościół katolicki będzie mógł zarządzać i administrować swoimi sprawami na podstawie prawa kanonicznego (art. 5), nabywać, posiadać, użytkować i zbywać mienie nieruchome i ruchome zgodnie z przepisami prawa polskiego (art. 23) oraz budować, rozbudowywać i konserwować obiekty sakralne i kościelne oraz cmentarze zgodnie z prawem polskim (art. 24). Ponadto zagwarantowano miejscom przeznaczonym do sprawowania kultu i grzebania zmarłych nienaruszalność, pozostawiając jednocześnie możliwość zmiany ich przeznaczenia jedynie za zgodą kompetentnej władzy kościelnej (art. 8 par. 3). W konkordacie znalazły się także zapisy związane z dotowaniem przez państwo (w miarę możliwości) konserwacji i remontowania zabytkowych obiektów sakralnych, jak również współpracą instytucjonalną w dziedzinie ochrony zabytków sakralnych. W obszarze budownictwa sakralnego nie doszło do ujednolicenia wydawanych ustaw z przyjętym konkordatem oraz wydania przepisów szczegółowych, mimo że zapisy Konstytucji (art. 9 oraz art. 91 ust. 2) o tym stanowią. Pochodząca z 1989 r. i obowiązująca aktualnie ustawa O stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej użyła na określenie budownictwa sakralnego terminu inwestycja sakralna i kościelna, stanowiąc, że dziedzina ta podlega „ogólnie obowiązującym przepisom o planowaniu przestrzennym i prawa budowlanego, a w odniesieniu do budynków zabytkowych – również przepisom o ochronie dóbr kultury” (art. 41 oraz art. 42). Podczas gdy inwestycje sakralne i kościelne są finansowane ze środków własnych kościelnych osób prawnych, odbudowa i utrzymanie dóbr kultury będących własnością kościelną ma polegać na systemie dotacji państwowych. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane, poza enumeracją niewielkich obiektów kultu religijnego, jak np.: kapliczki, krzyże przydrożne i figury, nie wyszczególnia kościołów i kaplic jako odrębnej grupy obiektów budowlanych, odnosząc do nich przepisy takie jak do budynków świeckiej użyteczności publicznej. W załączniku do ustawy wymienia się jedynie budynki kultu religijnego, jak: kościoły, kaplice, klasztory, cerkwie, zbory, synagogi, meczety oraz domy pogrzebowe, krematoria w dziale dotyczącym metodyki naliczania kar. Podobnie też w ustawie O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r., w szczegółowym katalogu przedmiotów ochrony wymieniającym dzieła budownictwa, urbanistyki i architektury wraz z ich otoczeniem, budowle i ich wnętrza, nawet słowem nie wspomniano o kościołach i kaplicach, które stanowią istotną część dziedzictwa kulturalnego.
W celu zapewnienia zasady nienaruszalności obiektów kultu religijnego stosuje się w prawie polskim przepisy Kodeksu Karnego dotyczące przestępstw przeciwko mieniu (k.k. art. 288 par. 1) oraz obrazy uczuć religijnych poprzez znieważenie publiczne przedmiotu czci religijnej lub miejsc przeznaczonych do publicznego wykonywania obrzędów religijnych (k.k. art. 196). Kodeks Wykroczeń natomiast przewiduje penalizację umyślnego niszczenia lub uszkadzania cudzej rzeczy (k.w. art. 124 par. 1) oraz umieszczanie w miejscu publicznym do tego nieprzeznaczonym lub w innym miejscu bez zgody zarządzającego tym miejscem napisów, rysunków i różnego rodzaju afiszy (k.w. art. 63 par. 1). W przypadku, gdy obiekt sakralny jest wpisany do rejestru zabytków, do jego niszczenia lub uszkodzenia odnoszą się przepisy ustawy o ochronie zabytków (Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami art. 108 par. 1).
Współcześnie akty prawne najwyższej rangi międzynarodowej i państwowej gwarantują wolność religijną i wypływające z niej prawo do budownictwa sakralnego. Niemniej jednak realizacja tego prawa na poziomie aktów niższego rzędu oraz praktyka wykazują liczne słabe ogniwa oraz ograniczenia prawa do wolności religijnej. Wynikają one z tendencji do przesadnej ingerencji prawnej i administracyjnej państwa w dziedzinę budownictwa sakralnego, niedostosowania przepisów prawnych do specyfiki obiektów sakralnych, a także braku szczegółowych regulacji oraz konkordancji przepisów kościelnych i państwowych w oparciu o umowę konkordatową. Uznanie, że prawo powszechne i partykularne Kościoła wraz z kościelnym prawem administracyjnym stanowi prawo szczegółowe (lex specialis), które ma pierwszeństwo w stosunku do prawa publicznego, będącego prawem ogólniejszym (lex generalis), będzie sprzyjało realizacji prawa do wolności religijnej. Brak ujednoliconej terminologii dotyczącej budownictwa sakralnego w prawie polskim czy wręcz nieuwzględnianie w ustawach odrębnej grupy kościołów i kaplic może świadczyć o ich marginalizacji. Procentowy wzrost przypadków profanacji, dewastacji i podpaleń z powodów nietolerancji lub nienawiści na tle ideologicznym oraz wzrost liczby ataków terrorystycznych w ostatnich latach podaje w wątpliwość skuteczność przepisów penalizujących przestępstwa przeciwko miejscom kultu religijnego. W obecnie obowiązującym prawie polskim przewidziane są sankcje karne za niszczenie zabytków, obrazę uczuć religijnych oraz przestępstwa przeciwko mieniu, jednak ocena skuteczności tych przepisów względem miejsc kultu religijnego jest niska i nie zabezpiecza ich w stopniu wystarczającym. Zapewnienie tak istotnego prawa do wolności religijnej wymaga uznania za przestępstwo samego faktu dewastacji i niszczenia miejsc kultu oraz opatrzenie tego czynu sankcją karną.Praktycznymi problemami, które wymagają rozstrzygnięć są: określenie zasad udostępniania wnętrz sakralnych do zwiedzania w sposób nie zakłócający nabożeństwa i zapewniający im bezpieczeństwo, dostosowanie wymogów prawa budowlanego do specyfiki kościołów, aby zoptymalizować koszty ich budowy i użytkowania, określenie procedur adaptacji kościołów, które wyszły z użytku sakralnego do nowych funkcji, sprecyzowanie zasad dotowania konserwacji kościołów zabytkowych za pośrednictwem rozwiązań typu systemowych zachęt podatkowych.
Prawodawstwo nie jest jedynym elementem kształtującym pozycję budownictwa sakralnego w relacji do wolności religijnej. Duże znaczenie ma w tym względzie edukacja oraz kształtowanie świadomości obywatelskiej pod kątem tego, jaką wartość stanowią budowle sakralne dla wyznawców danej religii, czym są dla wyznawców innych religii, a czym dla osób deklarujących się jako niewierzące. Zwłaszcza że organy administracji państwowej nie są skłonne dostrzegać sacrum w budynkach przeznaczonych poprzez uroczyste akty poświęcenia do sprawowania kultu, podczas gdy żywe są postulaty redukowania kościołów jedynie do wymiaru estetycznego, historycznego, naukowego, z pominięciem wymiaru sakralnego. Fakt, że od jakości stanowionego prawa oraz jego stosowalności zależy skuteczność regulacji, przesądza o konieczności takiego dostosowania przepisów szczegółowych, aby gwarantowały one rzeczywiste korzystanie z prawa do wolności religijnej.
Źródła
Kodeks Prawa Kanonicznego Jana Pawła II. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Pallottinum 1984.
Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja Episkopatu Polski o Ochronie zabytków i kierunkach rozwoju sztuki kościelnej, 16 kwietnia 1966, [w:] DDLEP, 301-306.
Konferencja Episkopatu Polski, Normy postępowania w sprawie sztuki kościelnej wydane przez Konferencję Episkopatu Polski, 25 stycznia 1973, [w:] DDLEP, 311-330.
Konkordat zawarty pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską, podpisany 10 lutego 1925 r., ratyfikowany 30 maja 1925 r., DzU RP, 1925, nr 72, poz. 501 i poz. 502; AAS, 17 (1925), 273-287.
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską, podpisany 28 lipca 1993 r., ratyfikowany 23 lutego 1998 r., DzU RP, 1998, nr 51, poz. 318; AAS, 90 (1998), 310-329.
Obrzędy błogosławieństw dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, t. 2, Katowice 1994.
Sobór Watykański II, Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, 4 grudnia 1963, [w:] AAS 56 (1964) 97-138; EV, 1/1, 244.
Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, DzU RP, 2003, nr 162, poz. 1568.
Opracowania
Baron A., Pietras H. (opr.), Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, t. 1, Kraków 2001.
Bączkowski F., Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa, t. 1, 2 i 3, Opole 1958.
Białostocki J., O funkcjach sztuki i jej historyków, [w:] Funkcja dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Szczecin listopad 1970, Warszawa 1972.
Bijak P., Jan Paweł II jako Conservator Patrimonium Ecclesiae, „Studia Gdańskie” 2012, t. XXX, s. 187-202.
Bijak P., Kościelno-prawna ochrona zabytków sakralnych w Polsce, „Cywilizacja i Polityka” 2013, nr 11, s. 369-393.
Bijak P., Zabytki sakralne w systemie prawnym Polski – uwagi de lege ferenda, „Cywilizacja i Polityka” 2019, nr 17, s. 256-270.
Bijak P., Wartości dziedzictwa kultury europejskiej: przeszłość i teraźniejszość, niepublikowana rozprawa doktorska obroniona na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego w 2011 roku.
Bilczewski J., Archeologia chrześcijańska wobec historii Kościoła i dogmatu, Kraków 1890.
Borromeo C., Instructionum Fabricae et supellectilis Ecclesiae Libri II, Città del Vaticano 2000.
Brandenburg H., Le prime chiese di Roma IV-VII secolo, Milano 2004.
Brykczyński A., Dom Boży to jest praktyczne wskazówki budowania, naprawiania i utrzymywania kościołów, wyd. III, Warszawa 1904.
Cervellin L., L’arte cristiana delle origini. Introduzione all’archeologia cristiana, Torino 1998.
Chmielecki T. T., La protezione internazionale dei beni culturali e la Chiesa Cattolica, Roma 1996.
Chodubski A., O dziedzictwie kulturowym Europy, „Athenaeum. Political Science” 2006, vol. 14-15, s. 11-29.
Chrościcki J. A., O przestrzeni sakralnej, [w:] Artyści włoscy w Polsce XV-XVIII wiek, Warszawa 2004.
Danilewicz J., Kościół i jego wnętrze w świetle przepisów prawno-liturgicznych, Kielce 1948.
Demetrykiewicz W., Konserwatorstwo dla zabytków archeologicznych. Studium ze stanowiska dziejów kultury i nauki porównawczej prawa, Kraków 1886.
Emiliani A., Leggi, bandi e provvedimenti per la tutela dei beni artistici e culturali negli antichi stati italiani 1571-1860, Bologna 1996.
Feliciani G. (a cura di), Beni culturali di interesse religioso: legislazione dello Stato ed esigenze di carattere confessionale, Bologna 1995.
Gieysztor-Miłobędzka E., Ze studiów nad wnętrzem kościelnym. Program, funkcja – wybrane zagadnienia z genezy i wkład reformy trydenckiej, „Studia Theologica Varsaviensia” 1987, r. 25, nr 1, s. 41-73.
Gościcki L., Budowa świątyni. Wskazówki praktyczne przy wznoszeniu i odbudowie kościołów oraz zdobieniu ich wnętrza, wyd. II, Płock 1947.
Grabowski I., Prawo kanoniczne, wyd. 4, Warszawa 1948.
Gwiazda H., Fundacje i fundatorzy klasztorów dominikańskich w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1648-1696, [w:] Jerzy Kłoczowski (red.), Studia nad historią Dominikanów w Polsce 1222-1972, t.1, Warszawa 1975.
Humphrey C., Vitebsky P., Architektura i sacrum, Warszawa 2005.
Iwaszkiewicz-Wronikowska B., Domus – Ecclesia – Aedes. Powstanie świątyni chrześcijańskiej, [w:] B. Iwaszkiewicz-Wronikowska (red.), Sympozja Kazimierskie poświęcone kulturze świata późnego antyku i wczesnego chrześcijaństwa, Lublin 1998.
Jastrzębowska E., Sztuka wczesnochrześcijańska, Warszawa 1988.
Kaczorowski B., Świątynie Rzeczypospolitej, Warszawa/Struga-Kraków 1987.
Kobielus S., Niebiańska Jerozolima. Od sacrum miejsca do sacrum modelu, Warszawa 1989.
Kowalczyk J. (red.), Ars sacra et restauratio, Warszawa 1992.
Krakowiak Cz., Adamowicz L., Dokumenty duszpastersko-liturgiczne Episkopatu Polski (1966-93), cz. V: Sztuka, Lublin 1994.
Krukowski J., Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000.
Liedke A., Historia sztuki kościelnej w zarysie, Poznań 1961.
Łuszczkiewicz W., Poradnik dla zajmujących się utrzymywaniem kościołów i kościelnych sprzętów, Kraków 1887.
Łuszczkiewicz W., Wskazówki do utrzymania kościołów, cerkwi i przechowywanych tamże zabytków przeszłości, Kraków 1869.
Maj Z., Zabytki sakralne w prawie kościelnym i państwowym i ich wzajemne relacje, [w:] Materiały z Konferencji Krajowej „Potrzeby Konserwatorskie Obiektów Sakralnych na przykładzie makroregionu łódzkiego”, Łódź, 9-10 grudnia 2005, red. J. Perkowski, B. Więcek, Łódź 2005.
Malecha P., Edifici di culto nella legislazione canonica e concordataria in Polonia, Roma 2000.
Marchisano F., La presentazione dell’Enchiridion dei Beni Culturali della Chiesa, [w:] EBCC, Bologna 2002, s. 7-14.
Nowowiejski A. J., Wykład Liturgii Kościoła katolickiego, t. 1, Warszawa 1893.
Ostrowski M., Turystyka w obiektach religijnych – sacrum czy profanum, [w:] Turystyka w obiektach zabytkowych i sakralnych, Kraków 1999.
Pasierb J. S., Ochrona zabytków sztuki kościelnej, wyd. I: Warszawa 1971, wyd. II: Warszawa 1995.
Pruszyński J., Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. 1-2, Kraków 2001.
Pruszyński J., Problemy prawnej ochrony zabytków ruchomych sztuki sakralnej, „Ochrona Zabytków” 1982, nr 3-4, s. 217-219.
Przekop E., Przewodnik Duszpasterski według Kodeksu Jana Pawła II, Olsztyn 1990.
Rouba B. J., Pielęgnacja świątyni, Toruń 2000.
Skrzydlewska B., Ochrona zabytków sztuki na podstawie dokumentów kościelnych, [w:] ABMK 67(1997), s. 33-40.
Skrzydło-Niżnik I., Dobosz P., Prawne problemy procesu inwestycyjno-budowlanego i konserwatorskiego, Kraków 2002.
Strzelecka M. K., Teologia sztuki sakralnej, „Studia Theologica Varsaviensia” 1968, r. 6, nr 2, s. 56-59.
Wierzbicka K. (red.), Centralna ewidencja dóbr kultury i rejestr zabytków w Polsce w świetle zasobów Ośrodka Dokumentacji Zabytków, Warszawa 1999.
Zalasińska K., Prawna ochrona zabytków nieruchomych w Polsce, Warszawa 2010.
Zeidler K., Marcinkowska M. (red), Dekret Rady Regencyjnej z 1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury z komentarzem, czyli Eseje o prawie ochrony dziedzictwa kultury, Gdańsk 2017. Zieliński Ch., Sztuka sakralna: Co należy wiedzieć o budowie, urządzeniu, wyposażeniu, ozdobie i konserwacji Domu Bożego, Poznań 1960.
