1. Słowa kluczowe
2. Hasła powiązane
3. Istota (filozoficzna / aksjologiczna / teologiczna / itd.)
   • Istota filozoficzna
   • Aksjologia
   • Wymiar teologiczno-religijny
4. Historyczne ujęcie
5. Powstanie
6. Stan rzeczy
7. Aspekty praktyczne
8. Glosariusz
9. Bibliografia
10. Przypisy
11. O autorze
12. Podziękowania

Słowa kluczowe:

buddyzm, dharma, Budda, religia dharmiczna, religia nieteistyczna, karman (s. karma, p. kamma).

Hasła powiązane:

hinduizm, braminizm, nirwana, reinkarnacja, tantra, zen

Istota (filozoficzna/ aksjologiczna/ teologiczna/ itd.):

Istota filozoficzna

Buddyzm jest religią kosmocentryczną, kosmologia buddyzmu jest holistyczna, materia utożsamiana jest z energią[i]. Kosmos buddyzmu składa się z tego, co naturalne, oraz z tego, co pozanaturalne, duchów i bogów, w ramach jednego organizmu pojmowanego jako Życie, Porządek i Harmonia[ii]. Buddyzm odrzuca linearność historii świata i neguje poznawczą wartość faktów historycznych[iii]. W zamian wprowadza cykliczne prawo dharmy – nieustannego powstawania i przemijania podstawowych czynników istnienia[iv]. Przestrzeń nie odgrywa w buddyzmie ważnej roli, kluczowy jest mistyczny wgląd w siebie umożliwiający dotarcie do źródeł cierpienia i wyeliminowanie ich. Buddyzm nie wyodrębnia poszczególnych bytów (doktryna o pustce, nicości - p. suññata; s. śūnyatā). Jednak buddyzm nie jest nihilizmem[v]. Wszystko, co istnieje, jest wzajemnie zależnymi od siebie zjawiskami, np. istoty żywe nie mają swojej substancji (duszy, jak w hinduizmie – s. ātman, p. attā)[vi]. Metafizyka nicości odkrywana jest przez swego rodzaju „doświadczenia mistyczne”[vii][viii]. Buddyzm w relacji do nauki jest otwarty na dialog z różnymi gałęziami wiedzy czy poglądami, gotowy dowolnie przekraczać granice nauki, religii czy filozofii[ix]. Buddyzm nie jest doktryną deterministyczną, co pokazuje odmienna od hinduizmu niedeterministyczna interpretacja prawa karmana[x], czy fatalistyczną (człowiek jest odpowiedzialny za swoją przyszłość, a jego działanie może przynosić różne skutki)[xi]. Ale też buddyzm nie zajmuje się kwestią wolnej woli[xii], natomiast kreśli drogę powiększania wewnętrznej wolności i niezależności od zjawisk zewnętrznych[xiii]. Gnozeologia buddyzmu wskazuje, że najwyższą wiedzą jest zanegowanie wiary w trwałe i niezmienne „ja” oraz w możliwość dotarcia do istoty zjawisk[xiv]. Poznanie następuje przez oświecenie, dosł. przebudzenie (s. i p.: bodhi), czyli wewnętrzne doświadczenie na przekór snowi, postrzeganemu jako stan niewiedzy, prowadzące do odkrycia trzech cech istnienia: nietrwałości, bolesności (s. duḥkha, p. dukkha), braku „ja”. W bodhi dostępne są trzy rodzaje wiedzy: 1) wiedza dotycząca swoich poprzednich żywotów; 2) wiedza dotyczącą „prawa karmana”; 3) wiedza dotyczącą Czterech Szlachetnych Prawd: o cierpieniu, o przyczynie cierpienia, o pokonaniu cierpienia, o ścieżce prowadzącej do ustania cierpienia (tzw. droga 8 kroków). Prowadzi to człowieka do stanu oświeconego umysłu – buddyzm zna trzy rodzaje „przebudzenia”: doskonałe samo-przebudzenie, przebudzenie ucznia (poprzez słuchanie) oraz osobiste oświecenie[xv].

Aksjologia

Podejście buddyzmu do systemu wartości ma charakter wyraźnie moralno-etyczny. Największą wartością jest stan nieodczuwania – nirwana osiągana przez samodoskonalenie się i oświecenie, a pojmowana jako wolność od wszelkiego cierpienia. Z kolei najwyższym stopniem stanu nieodczuwania jest brak postrzegania i niepostrzegania. Stan ten np. w najbardziej konserwatywnym buddyzmie tybetańskim osiąga się przez trzy wyrzeczenia: powściąganie ciała, powściąganie mowy i powściąganie myśli . Oznacza to walkę z własnym „ego” pojmowanym jako iluzja. Buddyzm utrzymuje, że każda forma życia jest nieredukowalna i powinna być jako taka respektowana . Wyraża to buddyjska wersja złotej reguły: „Jak ja bym życzył siebie być pozostawiony w pokoju, tak czyniąc innym także chcę ich pozostawić w pokoju”. Trzeba powstrzymać się od działania na szkodę drugiego, a działać w sposób etycznie słuszny z pożytkiem dla drugiego. Drugi, nawet gdyby czynił źle, nie jest pojmowany jako wróg – tak postrzegane (jako wrogowie) są jedynie jego złe myśli i działania. Wezwanie do czynienia dobra innym jest związane z konkretnymi możliwościami pojedynczego człowieka .

Wymiar teologiczno-religijny

Życie pośmiertne w buddyzmie to ciągła reinkarnacja zgodna z zasadami karmana aż do osiągnięcia nirwany. Inna forma życia jest możliwa w 6 krainach, ale tylko ludzka forma umożliwia osiągnięcie stanu oświecenia[xvi]. Po śmierci ciała 5 skupisk, agregatorów cierpienia, tworzących człowieka, rozpada się. Przetrwać może jedynie „czysta świadomość” (umysł). Strumień świadomości manifestuje się w kolejnych wcieleniach (niekończąca się wędrówka – s. saṃsarai, p. sansara), aż do stanu nirwany. Nirwana (p. Nibbana; s. Nirvāṇa) to doskonały stan ustania wszelkiego pragnienia, które powodowałoby cierpienie, i uwolnienie tym samym od prawa karmana, stan szczęśliwości bez końca. Rytuały w buddyzmie sprowadzają się do medytacji jako drogi oświecenia[xvii], tantry, golenia głowy przy wstąpieniu do klasztoru, recytowania zbioru reguł zakonnych, stosowania kadzidła, ofiary z kwiatów, z pokłonów i rytuałów pogrzebowych[xviii] oraz kultu świątynnego. Życie zakonne w buddyzmie obejmuje formę wspólnoty klasztornej mnichów oraz formę mnichów wędrownych (s. śramanas) żyjących z jałmużny[xix].

Historyczne ujęcie:

Powstanie

1. Założycielem i twórcą podstawowych założeń buddyzmu był żyjący między ok. 563 a ok. 483 r. n.e.[xx] Siddhārtha Gautama (s.; p. Siddhattha Gotama), nazywany też Śakjamunin - mędrzec z rodu Śākya, syn władcy Lumbini, jednego z państw-miast w północnych Indiach (dzisiaj: Nepal). Na początku głoszenia nowej nauki przyjął imię buddha, które w sanskrycie i paliijskim znaczy przebudzony, oświecony. Pisane wielką literą zawsze odnosi się do niego, pisane małą oznacza każdego oświeconego.
2. Na początku buddyzm rozwijał się w samych Indiach i w krajach sąsiednich. Za panowania króla Asioki odbył się trzeci sobór buddyjski (ok. 250 r. n.e.) i nastąpiło rozprzestrzenienie się buddyzmu wśród świeckich[xxi].
3. Dalszy rozwój: w ciągu pierwszych 500 lat buddyzm dotarł do Azji południowo-wschodniej (Laos, Tajlandia, Indonezja) i północno-wschodniej (Chiny, Korea, Japonia)[xxii].
4. Kryzys buddyzmu w samych Indiach, spowodowany m.in. inwazją islamu[xxiii], i dalszy jego rozwój w krajach Azji wschodniej – w Chinach, Turkiestanie, Indonezji, Birmie[xxiv].
5. W wieku XIX buddyzm zaczął być szerzej znany w Europie - powstały pierwsze szkoły na Zachodzie (aczkolwiek zachodnie badania nad nim rozpoczęły się już od początku wieku XVIII[xxv]). Szybsze rozprzestrzenianie nastąpiło w II poł XX w. po zajęciu Tybetu przez Chiny i emigracji wielu mnichów (lamów). W Chinach współczesnych ma miejsce dwojakie podejście: represjonowany na wiele sposobów jest buddyzm tybetański, a najbardziej tolerowany na wschodnim wybrzeżu jest chiński odłam buddyzmu – ch’an.

Stan rzeczy

1. Liczba buddystów na świecie: ponad 400 mln; w Polsce brak dokładnych danych (ok. 20 wspólnot)[xxvi].
2. Największe współczesne odłamy buddyzmu: Hinajana (Mały Wóz – buddyzm elitarny), Mahajana (Duży Wóz, buddyzm dla wszystkich – także dla świeckich). Mahajana dzieli się na różne szkoły w zależności od kraju: chan (Chiny), zen (Japonia), buddyzm tybetański (tantryzm), buddyzm zachodni – m. in. powstały współcześnie buddyzm ateistyczny (Stephen Batchelor)[xxvii].
3. Buddyzm wschodni (chan, zen) przekształcił wędrówkę (sansarę) z szeregu kolejnych wcieleń w przechodzenie do kolejnych etapów doskonałości w ramach tej samej osoby (interpretacja metaforyczna)[xxviii].
4. Współcześnie buddyzm ze względu na swoje przesłanie jest uważany za religię uniwersalną[xxix].

Aspekty praktyczne

1. Wskazania moralne buddyzmu jako droga przygotowania medytacji[xxx]. Najważniejszą regułą jest zasada niekrzywdzenia (s. i p.: ahiṃsā) i szanowania każdej formy życia, które ma wymiar sakralny (zakaz zabijania)[xxxi]. Jest osiągana przez: wyrzeczenie się złej woli; powstrzymanie się od kłamstwa, od mowy powodującej nieporozumienia między ludźmi, mowy obelżywej, pustego gadania; zalecany wegetarianizm i zakaz krwawych ofiar ze zwierząt (choć zakaz zabijania zwierząt do spożycia omijano np. w średniowieczu poprzez odbieranie mięsa od muzułmanów)[xxxii]; wezwanie do ochrony zdrowia ludzi i zwierząt (ustanowienie pierwszych rezerwatów przyrody i ochrona niektórych gatunków fauny i flory)[xxxiii] oraz doktrynę miłosierdzia (s. maitri, p. mettā, s. i p. karuṇā). Buddyzm obejmuje także: zakaz kradzieży, unikanie nieskromności poprzez pohamowywanie zmysłów, przestrzeganie 5 przykazań moralnych (na czele z ahimsą), zakaz używania środków odurzających (Theravada)[xxxiv]. Buddyzm realizuje także zasadę tolerancji religijnej mającą przede wszystkim społeczne i polityczne konotacje (buddyzm społeczny i przełamanie problemów z zastosowaniem w życiu społeczno-politycznym)[xxxv].
2. Etyka zarobkowania i biznesu
   Zakaz działania na szkodę innych istot, np. handlu bronią, żywymi istotami, odurzającymi napojami, trucizną; niewykonywanie zawodów związanych z rybołówstwem, rzeźnictwem, wojskowością; powstrzymywanie się od fałszu, zdrady, oszustwa, wykorzystywania.

Glosariusz

1. Religia dharmiczna – system religijny zbudowany na dharmie – pierwotnie zbiorze wszelkich czynników wpływających na życie człowieka (karman) i wiedzy tajemnej o nich. We współczesnym hinduizmie zespół powinności etycznych obowiązujący każdego wiernego. Do religii dharmicznych zalicza się religie powstałe na subkontynencie indyjskim oraz taoizm. Słowo dharma pochodzi od źródłosłowu dhr – nosić, podtrzymywać, podpierać (por. pol. dzierżyć, gr. thronos). Często w piśmiennictwie rozróżnia się znaczenia, pisząc ten wyraz wielką literą, gdy chodzi o naukę Buddy, prawdę czy ostateczną rzeczywistość. Dharma jest jednym z podstawowych terminów buddyjskich. Posiada wiele znaczeń: prawo powszechne, ostateczna rzeczywistość, doktryna buddyjska, nauki Buddy, prawda, zjawiska, rzeczy, elementy, atomy.
2. Religia nieteistyczna – doktryna religijna nieodnosząca się wprost do idei boga. Nie rozstrzyga o jego istnieniu: ani go nie afirmuje, ani nie neguje, przynajmniej jeśli chodzi o ideę boga osobowego. Religie nieteistyczne w tradycji hinduskiej to: buddyzm i dżinizm, a w tradycji chińskiej: taoizm i konfucjanizm. W centrum ich zainteresowań jest życie moralne człowieka. W przypadku buddyzmu jest to moralność: grupowa (związana z doświadczeniem Kosmosu jako Jedności i Totalności), kierująca się prawem moralnym życia (wypływającym z doświadczenia Kosmosu jako Życia), oraz moralność porządku i harmonii (doświadczenie Kosmosu jako powszechnego Porządku i Harmonii)[xxxvi].
3. Karman – czyn i skutek czynu powodujący odpowiedzialność moralną, dosł. oznacza działanie, które jest świadome i ma określony cel. Pojęcie to obejmuje także skutki dla czyniącego i innych (utożsamiane z prawem karmana ujawniającym związek przyczynowo-skutkowy nie tylko w tym życiu, ale i w przyszłych wcieleniach).
4. Braminizm (brahmanizm) – termin oznaczający religię w Indiach w okresie między wedyzmem a hinduizmem. Pochodzi od słowa bramin oznaczającego kapłana, członka najwyższej warny – kasty (ścisły podział społeczności na 4 nieprzekraczalne grupy i dalsze podgrupy oraz bezkastowców – nieczystych). Rozwijany szczególnie w wiekach X-IV n.e. i oparty na tekstach zawartych w wedach, brahmanach i upaniszadach. W opozycji do braminizmu powstał w VI w n.e. buddyzm i dżinizm.

Bibliografia

Asioka, Orędzia króla Asioki, przeł. J. Makowiecka, red. E. Słuszkiewicz, Warszawa 1964.

Basham A. L., Indie. Od początku dziejów do podboju muzułmańskiego, przeł. Z. Kubiak, przedm. i red. E. Słuszkiewicz, wyd. 3 zmien. i poszerz., Warszawa 2000.

Batchelor S., After Buddhism: Rethinking the Dharma for a Secular Age, Yale 2015.

Brodowy U., Bodh Gaja, Warszawa 2011.Ceming K., Einheit im Nichts. Die mystische Theologie des Christentums, des Hinduismus und Buddhismus im Vergleich, Augsburg 2004.Cula-suññata Sutta: The Lesser Discourse on Emptiness, transl. T. Bhikkhu, https://www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.121.than.html, dostęp z: 12.11.2020.

Dajczer T., Buddyzm w swej specyfice i odrębności wobec chrześcijaństwa, Warszawa 1993.

Federman, A., What Kind of Free Will Did the Buddha Teach?, “Philosophy East and West” 60 (2010), p. 1-19.

Fic L., Buddyzm w kulturze zachodu, Lublin 2016.

Fic L., Buddyzm w swej specyfice i odrębności wobec chrześcijaństwa w badaniach fenomenologicznych ks. prof. Tadeusza Dajczera, [w:] Badacz i znawca religii przeszłości i doby współczesnej ks. prof. Tadeusz Dajczer (1931-2009), red. E. Sakowicz, Lublin 2020, s. 79-110.

Fic L., Chrześcijaństwo i buddyzm – od spotkania do dialogu, „Studia Theologica Varsaviensi” 49 (2011), s. 161-176.

Fic L., Dialog chrześcijaństwa z buddyzmem, [w:] Dialog międzyreligijny, red. H. Zimoń, Lublin 2004, s. 209-258.

Fic L., Medytacja Wschodu jako wyzwanie dla chrześcijaństwa, [w:] Duchowość Dalekiego Wschodu a chrześcijaństwo. Dialog czy konfrontacja?, t. 4: Medytacja i samorealizacja w buddyzmie, red. I. Kamiński, Toruń 2014, s. 13-35.

Fic L., Pogrzeb – w religiach pozachrześcijańskich, pkt. C: W Buddyzmie, [w:] Encyklopedia katolicka, t. XV, red. E. Gigilewicz, Lublin 2011, s. 990-991.

Fic L., Studia nad dialogiem chrześcijaństwa z buddyzmem w Polsce, [w:] Badania religiologiczne w Polsce, red. Z. Kupisiński, Lublin 2011, s. 156-163.

Keowyn D., Buddyzm. Bardzo krótkie wprowadzenie, przeł. T. Jurewicz, Warszawa 1997.

Kieniewicz J., Historia Indii, Wrocław 1985.

Klemens Aleksandryjski, Kobierce zapisków filozoficznych dotyczących prawdziwej wiedzy, t. 1, przeł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Warszawa 1994.

Louis F., Słownik cywilizacji indyjskiej, t. 1, przeł. P. Piekarski i in., Katowice 1998.

Marczewska-Rytko M., Asioka jako twórca buddyzmu społecznego, [w:] „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 4 (1997), s. 159-168.

Mejor M., Buddyzm. Zarys historii buddyzmu w Indiach, Warszawa 2001.

Mylius K., Historia literatury staroindyjskiej, Warszawa 2004.

Nehru J., Odkrycie Indii, przeł. S. Majewski, K. Rapaczyński, Warszawa 1957.

Notz K.-J., Buddhismus im Westen, [in:] Das Lexikon des Buddhismus. Grundbegriffe, Traditionen, Praxis, hrsg. von K.-J. Notz, Freiburg 1998.

Pobożniak T., Dylematy Milinda Panha, [w:] Buddologia w Polsce. Aspekty filozoficzne i socjologiczne, red. J. Sieradzan, Kraków 1993.

Sakowicz E., Islam i buddyzm a kultura europejska, „Summarium” 33 (2004), s. 79-91.

Sielimowicz F., Wolna wola czy determinizm?, „Cyber Sangha” 17 (2004), http://www.buddyzm.edu.pl/cybersangha/page.php?id=324, dostęp z: 12.11.2020.

Uchiyama K., Otwieranie dłoni myśli, przeł. J. Majewski, [b. m.] 2009.

Wallace B.A., Buddhism and science, [in:] The Oxford Handbook of Religion and Science, ed. P. Clayton, Oxford 2008, p. 24-40.

Wallace B.A., A Buddhist View of Free Will. Beyond Determinism and Indeterminism,  “Journal of Consciousness Studies” 18 (2011), p. 217-233.

Wangchuk D., The Resolve to Become a Buddha: A Study of the Bodhicitta Concept in Indo-Tibetan Buddhism, Tokio 2007.

Zimoń H., Działalność misyjna buddyzmu na przestrzeni wieków, „Zeszyty Misjologiczne ATK” 2 (1979), z. 2, s. 86-116.

[i] Zob. L. Fic, Buddyzm w swej specyfice i odrębności wobec chrześcijaństwa w badaniach fenomenologicznych ks. prof. Tadeusza Dajczera, [w:] Badacz i znawca religii przeszłości i doby współczesnej ks. prof. Tadeusz Dajczer (1931-2009), red. E. Sakowicz, Lublin 2020, s. 80, 82-84.

[ii] Zob. T. Dajczer, Buddyzm w swej specyfice i odrębności wobec chrześcijaństwa, Warszawa 1993, s. 24-74.

[iii] Zob. tamże, s. 88.

[iv] Zob. tamże, s. 91-92.

[v] Zob. L. Fic, Buddyzm w kulturze zachodu, Lublin 2016, s. 14.

[vi] Zob. Cula-suññata Sutta: The Lesser Discourse on Emptiness, transl. T. Bhikkhu, https://www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.121.than.html, dostęp z: 12.11.2020.

[vii] Zob. K. Ceming, Einheit im Nichts. Die mystische Theologie des Christentums, des Hinduismus und Buddhismus im Vergleich, Augsburg 2004, S. 134-137.

[viii] Zob.: L. Fic, Buddyzm w kulturze zachodu, dz. cyt., s. 41-43; K.-J. Notz, Buddhismus im Westen, [in:] Das Lexikon des Buddhismus. Grundbegriffe, Traditionen, Praxis, hrsg. von K.-J. Notz, Freiburg 1998, S. 98.

[ix] Zob.: A.B. Wallace, Buddhism and science, [in:] The Oxford Handbook of Religion and Science, ed. P. Clayton, Oxford 2008, p. 24-40; T. Dajczer, dz. cyt., s. 16; L. Fic, Chrześcijaństwo i buddyzm – od spotkania do dialogu, „Studia Theologica Varsaviensi” 49 (2011), s. 209-258; L. Fic, Studia nad dialogiem chrześcijaństwa z buddyzmem w Polsce, [w:] Badania religiologiczne w Polsce, red. Z. Kupisiński, Lublin 2011, s. 161-176.

[x] Zob. T. Dajczer, dz. cyt., s. 114.

[xi] Zob. L. Fic, Buddyzm w kulturze zachodu, dz. cyt., s. 14.

[xii] Zob. F. Sielimowicz, Wolna wola czy determinizm?, „Cyber Sangha” 17 (2004), http://www.buddyzm.edu.pl/cybersangha/page.php?id=324, dostęp z: 12.11.2020.

[xiii] Zob.: A.B. Wallace, dz. cyt., p. 217-233; A. Federman, What Kind of Free Will Did the Buddha Teach?, “Philosophy East and West” 60 (2010), p. 1-19.

[xiv] Zob. T. Dajczer, dz. cyt., s. 77.

Znalazło to odbicie już w doktrynie gr. filozofa Pyrrona, odwiedzającego wcześniej Indie, a później głoszącego doktrynę niepoznawalności rzeczy i zawieszenia sądów (epoche), o czym pisze Diogenes Laertios w Żywotach i poglądach słynnych filozofów (IX, 61) – zob. L. Fic, Buddyzm w kulturze zachodu, dz. cyt., s. 25-26.

[xv] Zob. U. Brodowy, Bodh Gaja, Warszawa 2011, s. 91.

[xvi] Zob. D. Keowyn, dz. cyt., s. 43-57.

[xvii] Zob. L. Fic, Medytacja Wschodu jako wyzwanie dla chrześcijaństwa, [w:] Duchowość Dalekiego Wschodu a chrześcijaństwo. Dialog czy konfrontacja?, t. 4: Medytacja i samorealizacja w buddyzmie, red. I. Kamiński, Toruń 2014, s. 13-35.

[xviii] Zob. L. Fic, Pogrzeb – w religiach pozachrześcijańskich, pkt. C: W Buddyzmie, [w:] Encyklopedia katolicka, t. XV, red. E. Gigilewicz, Lublin 2011, s. 990-991.

[xix] Zob.: Asioka, III orędzie skalne większe, [w:] tegoż, Orędzia króla Asioki, przeł. J. Makowiecka, red. E. Słuszkiewicz, Warszawa 1964, s. 6; tegoż, XIII orędzie skalne większe, [w:] tamże, s. 21.

[xx] Zob. M. Mejor, Buddyzm. Zarys historii buddyzmu w Indiach, Warszawa 2001, s. 56-61.

[xxi] Zob.: A.L. Basham, Indie. Od początku dziejów do podboju muzułmańskiego, przeł. Z. Kubiak, przedm. i red. E. Słuszkiewicz, wyd. 3 zmien. i poszerz., Warszawa 2000, s. 69-71; J. Kieniewicz, Historia Indii, Wrocław 1985, s. 117.

[xxii] Zob. H. Zimoń, Działalność misyjna buddyzmu na przestrzeni wieków, „Zeszyty Misjologiczne ATK” 2 (1979), z. 2, s. 86.

[xxiii] Zob. A.L. Basham, dz. cyt.

[xxiv] Zob. L. Fic, Buddyzm w kulturze zachodu, dz. cyt., s. 63-65.

[xxv]Zob.  tamże, s. 14.

[xxvi] Zob. L. Fic, Studia nad dialogiem…, dz. cyt., s. 156-163.

[xxvii] Zob. S. Batchelor, After Buddhism: Rethinking the Dharma for a Secular Age, Yale 2015; E. Sakowicz, Islam i buddyzm a kultura europejska, „Summarium” 33 (2004), s. 79-91.

[xxviii] Zob. K. Uchiyama, Otwieranie dłoni myśli, przeł. J. Majewski, [b. m.] 2009.

[xxix] Zob. L. Fic, Buddyzm w kulturze zachodu, dz. cyt., s. 13-14.

[xxx] Zob. T. Dajczer, dz. cyt.

[xxxi] Zob. Asioka, V orędzie skalne większe, [w:] tegoż, dz. cyt., s. 9;  T. Dajczer, dz. cyt., s. 35.

[xxxii] Zob. Asioka, I orędzie skalne większe, [w:] tegoż, dz. cyt., s. 4; L. Fic, dz. cyt., s. 64.

[xxxiii] Zob. Asioka, II orędzie skalne większe, [w:] tegoż, dz. cyt., s. 5; tegoż, V orędzie na kolumnach, [w:] tamże, s. 43-46.

[xxxiv] Zob. T. Dajczer, dz. cyt., s. 36; Asioka, XII orędzie skalne większe, [w:] tegoż, dz. cyt., s. 18.

[xxxv] Tamże, s. 18-19; tegoż, VII orędzie skalne większe, [w:] tamże, s. 13; M. Marczewska-Rytko, Asioka jako twórca buddyzmu społecznego, [w:] „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 4 (1997), s. 159-168; J. Kieniewicz, dz. cyt., s. 87-88; T. Pobożniak Dylematy Milinda Panha, [w:] Buddologia w Polsce. Aspekty filozoficzne i socjologiczne, red. J. Sieradzan, Kraków 1993, s. 33.

[xxxvi] Zob. T. Dajczer, dz. cyt., s. 24.

O Autorze

Ks. dr Adam Machowski, Kolegium Jagiellońskie - Toruńska Szkoła Wyższa, aktualnie pracuje nad studiami porównawczymi dotyczącymi doktryny społecznej Tomasza z Akwinu i Konfucjusza.

Podziękowania

Z wyrazami wdzięczności za konsultacje i cenne rady Księdzu Prof. Leonardowi Ficowi.