Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Islam, hinduizm, chrześcijaństwo – wszystkie główne religie świata miały swoje korzenie w Azji. Dlatego praktykowanie religii odgrywa w społeczeństwie azjatyckim kluczową rolę. Jednak to właśnie Azję cechują paradoksalnie jedne z najbardziej rygorystycznych praw i polityk ograniczających wolność religijną – zwłaszcza przepisy dotyczące bluźnierstwa, które obowiązują w wielu krajach kontynentu, ale najpowszechniejsze są w krajach z większością muzułmańską. Umożliwiają one kontrolowanie i karanie obywateli należących do mniejszości wyznaniowych za legalne praktykowanie ich religii. W niniejszym haśle obiektywnie zbadane zostanie działanie przepisów dotyczących bluźnierstwa w kilku krajach Azji, między innymi w Pakistanie, Indiach i Indonezji. Istnienie podobnych praw poważnie ogranicza wolność religii i przekonań w Azji. Jako główne źródła danych wykorzystano wyczerpujące publikacje na temat wolności religijnej, m.in. roczny raport Komisji Stanów Zjednoczonych ds. Międzynarodowej Wolności Religijnej (US Commission on International Religious Freedom) i Światowy Indeks Prześladowań (World Watch List) publikowany przez organizację Open Doors International.
Przepisy dotyczące bluźnierstwa, wolność religijna w Azji, kara śmierci
Hasło przedstawia stan wolności religijnej w Azji ze szczególnym uwzględnieniem przepisów dotyczących bluźnierstwa. Prawa te penalizują wszelkie domniemane oszczerstwa wobec bóstwa, praktyk lub wierzeń uznawanych za święte w pismach świętych lub zwyczajowo. W większości przypadków osoby należące do mniejszości wyznaniowych są ścigane na mocy tych przepisów za obrazę bóstwa lub wyznawców religii znajdujących się pod bezpośrednią lub pośrednią ochroną państwa. Kara za bluźnierstwo jest dość surowa i waha się od grzywny po karę więzienia, a w niektórych przypadkach chłostę i egzekucję. Prawa te poważnie ograniczają i utrudniają swobodne praktykowanie religii lub przekonań.
Dzięki temu, że w Azji rozwijały się główne i pomniejsze religie świata, społeczeństwo azjatyckie jest jednym z najbardziej zróżnicowanych pod względem religijnym na świecie. Wzajemna tolerancja pozwoliła na pluralizm religijny tego regionu, co skutkowało rozwojem rozkwitem wielu tradycji wyznaniowych. Jednakże kraje wyznające religię państwową w swoich ustawach zasadniczych wyraźnie zaznaczyły uprzywilejowaną pozycję takiej religii w stosunku do innych. W większości przypadków preferencja ta nie ogranicza się do wsparcia państwa dla religii objętej ochroną, ale rozciąga się na politykę i przepisy, które ograniczają i penalizują swobodne praktykowanie jakiejkolwiek innej religii.
Badanie Pew Research Center przeprowadzone w 2014 r. wykazało, że połowa najbardziej zróżnicowanych religijnie krajów na świecie znajduje się w regionie Azji i Pacyfiku. Islam, hinduizm, chrześcijaństwo – wszystkie główne religie świata miały swoje korzenie w Azji. Kontynent ten jest także domem dla buddyzmu, judaizmu i wielu innych mniejszych religii. Chrześcijaństwo rozkwitło głównie poza Azją, a jego wyznawcy obecni w kilku krajach azjatyckich stanowią tam mniejszość. Ukształtowany w Indiach buddyzm jest gorliwie praktykowany w wielu postaciach w kilku krajach Azji Południowo-Wschodniej, Chinach, Japonii i na Sri Lance.
Wpływy powstałego w VII w. islamu są dość wyraźne na kontynencie azjatyckim – jest on religią państwową w wielu krajach Azji Południowo-Wschodniej. Ma w Azji również sporą liczbę wyznawców, ponieważ to właśnie tam mieszka większość muzułmanów. Większość z nich należy do sunnickiego odłamu islamu, z wyjątkiem Iranu i Iraku. Taki rozkład demografii religijnej ma bezpośredni wpływ na stan wolności religijnej w regionie azjatyckim.
Istnieje kilka badań i opracowań poświęconych zagadnieniom prezentowanym w niniejszym artykule. Raport roczny amerykańskiej Komisji ds. Międzynarodowej Wolności Religijnej kompleksowo analizuje i omawia powszechne prawo do wolności wyznania na całym świecie. W oparciu o badania stanu wolności religijnej w poszczególnych państwach wyodrębnia dwie grupy: krajów wzbudzających szczególne obawy (Countries of Particular Concern) i krajów znajdujących się na specjalnej liście obserwacyjnej (Special Watch List). Monitoruje także podmioty niepaństwowe, np. ugrupowania czy organizacje, wzbudzające szczególne obawy (Entities of Particular Concern). Podobnym źródłem informacji jest opracowywany przez organizację Open Doors Światowy Indeks Prześladowań, lista 50 krajów, w których popełnianych jest najwięcej naruszeń wolności religijnej. Dogłębną analizę znaczenia praw dotyczących apostazji i bluźnierstwa na całym świecie stanowi książka Silenced autorstwa Paula Marshalla i Niny Shea.
Na przestrzeni lat liczne badania naukowe badały zakres wolności religijnej na świecie, a zwłaszcza w Azji. Szczegółowe omówienie stanu wolności religijnej w Azji w ramach krótkiego artykułu byłoby trudne. Rozważania zostaną zatem zawężone do bardzo istotnego w kontekście azjatyckim tematu, jakim jest powszechność restrykcji dotyczących bluźnierstwa. Zjawisko to dotyczy przede wszystkim krajów z większością muzułmańską lub państw, w których obowiązuje religia państwowa, z kilkoma wyjątkami, takimi jak Indie. Przepisy dotyczące bluźnierstwa obowiązują w wielu krajach Azji w różnym natężeniu. Zostaną one omówione w niniejszym artykule.
W 2019 r. w znacznej liczbie krajów, około 79 na 198, obowiązywały prawa lub zasady zabraniające bluźnierstwa, natomiast 22 kraje wprowadziły przepisy penalizujące apostazję. Warto zauważyć, że około połowa krajów, w których obowiązywały przepisy dotyczące bluźnierstwa, znajdowała się w Azji.
Według Black's Law Dictionary bluźnierstwo odnosi się do aktu braku szacunku lub obrazy wobec Boga, religii, świętych symboli lub innych przedmiotów uznawanych za święte. Z prawnego punktu widzenia czyny bluźniercze obejmują zniesławiające wypowiedzi przeciwko bóstwom, praktykom religijnym lub przekonaniom uważanym za święte w oparciu o pisma święte lub zwyczaje.
Analiza przepisów prawnych dotyczących bluźnierstwa ujawnia kilka kluczowych kwestii. Po pierwsze, przepisy te naruszają uznane na arenie międzynarodowej standardy wolności słowa i wypowiedzi. Ponadto cechuje je niejasny język, co prowadzi do arbitralnych interpretacji i szerokich zastosowań. Ponadto często w niewystarczającym stopniu uwzględniają wymóg ustalenia zamiaru lub motywu popełnienia bluźnierstwa.
Kary związane z przestępstwami bluźnierstwa są bardzo zróżnicowane i obejmują grzywny i więzienie, chłosty, a w niektórych krajach, takich jak Pakistan, Afganistan czy Arabia Saudyjska, nawet karę śmierci. Warto zauważyć, że w 2019 r. kilka osób otrzymało w Pakistanie wyroki śmierci za bluźnierstwo, w tym wykładowca uniwersytecki oskarżony o słowną obrazę proroka Mahometa i wygłaszanie obraźliwych uwag w mediach społecznościowych. Wypada jednak wspomnieć, że nie wykonano dotychczas w Pakistanie żadnej egzekucji za bluźnierstwo.
Należy zauważyć, że pakistańskie przepisy penalizujące bluźnierstwo dotyczą w szczególności wystąpień skierowanych przeciwko islamowi, nie chronią zaś innych religii. Prawo pozwala każdemu oskarżyć inną osobę o bluźnierstwo wyłącznie na podstawie poszlak, a zeznanie jednego muzułmanina wystarcza, aby zapewnić skazanie niemuzułmanina. Wiele przypadków oskarżeń o bluźnierstwo w Pakistanie motywowanych jest wrogością osobistą, rywalizacją zawodową lub ekonomiczną, a nie rzeczywistymi aktami bluźnierstwa – te bowiem często wymierzone są raczej w członków mniejszości religijnych.
Niepokojące jest to, że w niektórych przypadkach policja lub tłum stwarzają większe zagrożenie dla życia i bezpieczeństwa oskarżonego niż wymiar sprawiedliwości. Kiedy Sąd Najwyższy Pakistanu podtrzymał uniewinnienie Asii Bibi, chrześcijanki skazanej na śmierć za bluźnierstwo, wybuchły gwałtowne protesty z żądaniem jej egzekucji. Szacuje się, że wkrótce po uniewinnieniu w procesach o bluźnierstwo zginęło ponad trzydzieści osób, co dowodzi poważnego ryzyka, na jakie narażeni są oskarżeni.
Przepisy dotyczące bluźnierstwa często sformułowane są w dwuznaczny sposób, co przyznaje prokuratorom znaczną swobodę w stawianiu zarzutów i ściganiu osób oskarżonych o bluźnierstwo. Ten brak jasności pozwala sędziom nakładać surowe kary, takie jak długie kary więzienia i publiczne chłosty.
W Indiach sekcja 295A indyjskiego kodeksu karnego (IPC) uważana jest za ustawę przeciwdziałającą bluźnierstwu. W sprawie Ramji Lal Modi v. Uttar Pradesh indyjski Sąd Najwyższy podtrzymał konstytucyjną ważność art. 295A, uznając go za rozsądne ograniczenie wolności słowa i wypowiedzi. Należy jednak zaznaczyć, że wolność wyznania w Indiach jest obwarowana względami porządku publicznego.
Indonezja uznaje prawo do wolności wyznania zagwarantowane w konstytucji z 1945 r. Artykuł 28E zapewnia jednostkom swobodę przyjmowania i praktykowania wybranej przez siebie religii, natomiast art. 28I podkreśla, że prawo do religii jest nienaruszalnym prawem człowieka. Ponadto art. 29 ust. 2 zapewnia wolność wyznania i kultu. Jednakże ustawa o bluźnierstwie z 1965 r. i indonezyjski kodeks karny nie są zgodne z tymi konstytucyjnymi zasadami i regulacjami. Przykładem tej rozbieżności jest przypadek chińskiej buddyjki, która została skazana za bluźnierstwo na 18 miesięcy więzienia z powodu komentarza na temat głośności głośników w meczecie.
Nieprecyzyjna definicja i nieostry zakres bluźnierstwa wynikające z tych przepisów pozwalają zakwalifikować jako bluźnierstwo czyny odbiegające od ustalonych interpretacji lub praktyk religijnych. W rezultacie sędziowie często uznają elementy bluźnierstwa za spełnione w sprawach, w których uczucia jednostek, zwłaszcza należących do grupy większościowej, zostają urażone odmiennymi interpretacjami lub praktykami religijnymi.
Obecnie w Indonezji pojęcie bluźnierstwa obejmuje szeroki wachlarz czynów, do których zalicza się m.in. odmienne interpretowanie religii, obrażanie religii, podawanie się za proroka, wyśmiewanie rodziny proroka, niszczenie Koranu, przeprowadzanie masowych chrztów, utrzymywanie, że ma się moc wzywania aniołów, używanie wizerunku głowy psa w logo produktu spożywczego czy zawieszanie piątkowych modlitw w ramach protokołów sanitarnych związanych z Covid-19. Amnesty International podała, że od 2005 r. ściganych na podstawie przepisów o bluźnierstwie było co najmniej 106 oskarżonych.
W Indiach duża liczba stanów, mianowicie 11 z 28, przyjęła przepisy zabraniające konwersji, a kolejny stan rozważa obecnie wprowadzenie podobnego ustawodawstwa. Prawa te, przedstawiane jako promujące „wolność wyznania”, obowiązują w Uttar Pradesh, Himachal Pradesh, Gujarat, Chhattisgarh, Odisha, Madhya Pradesh, Arunachal Pradesh, Uttarakhand, Jharkhand i Karnataka. Ponadto Radżastan wymaga zgłaszania konwersji religijnych zgodnie z dyrektywą Wysokiego Trybunału. Niestety sytuacja mniejszości religijnych staje się coraz trudniejsza ze względu na rosnący wpływ ideologii prawicowych na krajobraz polityczny.
Każde kolejne prawo zakazujące konwersji jest bardziej rygorystyczne niż poprzednie – kary za „przymusową” konwersję sięgają maksymalnie 10 lat pozbawienia wolności i wysokich grzywien, podczas gdy wcześniejsze przepisy przewidywały karę do jednego roku pozbawienia wolności bez żadnych grzywien.
Wymogi proceduralne dotyczące konwersji religijnych stają się coraz bardziej uciążliwe i długotrwałe. Ustawa obowiązująca w stanie Karnataka zachęca jednostki do angażowania się w „polowania na czarownice”, oferując osobom składającym skargi nagrody pieniężne. Z pozoru indyjskie przepisy zakazujące konwersji mają na celu zapobieganie konwersjom pod wpływem siły, oszustwa lub wabienia. Jednak w praktyce prawa te są często wykorzystywane przez grupy ekstremistów religijnych, aby utrudniać dobrowolną konwersję z hinduizmu. Brak jasno sformułowanych definicji i rozumienia pojęć takich jak „siła, oszustwo i wabienie” prowadzą do sytuacji, w których za naruszenie uznać można działania nieszkodliwe, np. udzielanie pomocy charytatywnej.
Przepisy te często wymagają rejestracji konwersji w urzędzie. Niestety bywa, że takie informacje trafiają do religijnych grup ekstremistycznych, które wykorzystują je do nękania, grożenia i zastraszania zarejestrowanych osób, aby zniechęcić je do konwersji.
Wyroki skazujące na mocy tych przepisów są rzadkie, co dowodzi ich ograniczonej skuteczności w neutralizowaniu rzeczywistych zagrożeń związanych z przymusowymi konwersjami. Służą one przede wszystkim jako narzędzia nękania i zastraszania mniejszości religijnych. Co więcej, niektóre z tych ustaw przenoszą ciężar dowodu na oskarżonego, zmuszając go do wykazania swojej niewinności i nienaruszenia jakichkolwiek przepisów. Niedawne aresztowania dokonane na mocy zmienionego lub nowego prawa potwierdzają, że ustawodawstwo to skierowane jest przeciwko mniejszościom religijnym. Badacze porównują je do ustaw norymberskich zabraniających krzyżowania ras, ponieważ zakładają one również unieważnienie małżeństw międzywyznaniowych.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, przyjęty w 1976 r. i ratyfikowany przez Indie, uprawnia państwa członkowskie do tego, by zabraniały promowania nienawiści ze względu na narodowość, rasę lub religię, a także nawoływania do dyskryminacji, wrogości lub przemocy. Badania przeprowadzone przez Pew Research Center w 2014 r. wykazały, że około jedna czwarta krajów i terytoriów na świecie (26%) wdrożyła przepisy lub zasady dotyczące bluźnierstwa.
Art. 18 MPPOiP wyraźnie uznaje nieograniczoną wolność przyjmowania lub posiadania jakichkolwiek przekonań lub religii, podkreślając ich przynależność do wewnętrznej sfery osobistych przekonań. Paradoksalnie przepisy zakazujące konwersji wydają się utrudniać tę właśnie swobodę wyboru. Komentarz ogólny nr 22 Komitetu Praw Człowieka ONZ stwierdza, że jednostki nigdy nie powinny być zmuszane do ujawniania swojej przynależności religijnej. Jednak niektóre stany wymagają, aby potencjalni konwertyci uzyskali zgodę sędziego. Naraża ich to na wpływy religijnych ekstremistów, którzy starają się zapobiegać nawróceniom na inną wiarę, ignorując jednocześnie masowe nawrócenia na własną.
Wymóg powiadomienia urzędu przed konwersją może do niej zniechęcić, zwłaszcza gdy sędzia jest wobec takich konwersji uprzedzony. Co więcej, sędziowie mogą ujawniać tożsamość potencjalnych konwertytów organizacjom ekstremistycznym, a to skutkuje zastraszaniem i manipulacją utrudniającymi proces konwersji. Ów system proceduralny działa zatem jak mechanizm tłumiący, zniechęcający do zmiany przynależności religijnej i poddający konwertytów uprzedzeniom społecznym związanym z dochodzeniami rządowymi.
W Malezji istnieje dwupoziomowy system prawny, w którym regulowanie i egzekwowanie prawa szariatu jest delegowane na poszczególne stany. Niektóre stany wykorzystują tę władzę do ograniczania wolności religijnej mieszkańców, zarówno muzułmańskich, jak i niemuzułmańskich. Rząd federalny konsekwentnie wspiera te restrykcje. Artykuł 11 ust. 4 konstytucji upoważnia prawodawstwo stanowe i federalne do kontrolowania lub ograniczania rozpowszechniania jakichkolwiek doktryn lub przekonań religijnych wśród wyznawców islamu.
Dwa orzeczenia sądowe z początku 2021 r. dotyczyły jurysdykcji sądów świeckich w sprawach dotyczących wolności religijnej. 25 lutego Malezyjski Sąd Federalny uznał za niezgodne z konstytucją stanowe prawo szariatu w Selangor, które zabraniało stosunków między osobami tej samej płci jako „sprzecznych z porządkiem natury”; jednakże orzeczenie to nie unieważniło ustaw federalnych, które kryminalizują związki osób tej samej płci. 10 marca Sąd Najwyższy w Kuala Lumpur uchylił zakaz publikowania niemuzułmańskich publikacji zawierających termin „Allah”. W innej instancji Wysoki Trybunał i Sąd Apelacyjny w Malezji orzekły, że Ahmadi nie mogą być uważani za muzułmanów ani za „osoby wyznające religię islamu” ze względu na prawnie wiążące edykty religijne.
Wiele krajów azjatyckich zajmuje wysokie miejsca w Światowym Indeksie Prześladowań, co wskazuje na to, że dochodzi w nich do poważnych naruszeń wolności religijnej. Na przykład Arabia Saudyjska przez cały 2021 r. utrzymywała znaczne ograniczenia wolności religii lub przekonań. W kraju obowiązuje zakaz budowy niemuzułmańskich miejsc kultu. W edukacji, zatrudnieniu i systemie sądowniczym dochodzi do dyskryminacji szyickich muzułmanów, która przejawia się także w ograniczaniu im dostępu do wyższych stanowisk w rządzie i wojsku. Mniejszości religijne, np. chrześcijanie czy żydzi, mogą gromadzić się wyłącznie prywatnie, a w przeszłości zmagały się z prześladowaniami i atakami ze strony rządu. W Turcji nadal obowiązuje prawo penalizujące bluźnierstwo lub „obrazę wartości religijnych” nakładające kary na osoby, które rzekomo dopuściły się obrazy islamu. Na Sri Lance rząd wykorzystał środki prawne takie jak ustawa o bluźnierstwie, ustawa o zapobieganiu terroryzmowi (PTA) czy ustawa o Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOP), aby atakować mniejszości religijne i pogłębić dyskryminację społeczną muzułmanów, zwłaszcza po zamachach bombowych dokonanych w Wielkanoc w 2019 r.
Siju Thomas, Dyrektor krajowy, ADF India
Siju Thomas pełni funkcję dyrektora ADF w Indiach – jest odpowiedzialny za zarządzanie całą organizacją i realizowanie jej wizji. Zajmuje się opracowywaniem strategii i wsparcia prawnego w odpowiedzi na przemoc i wrogość wobec indyjskich chrześcijan. Obecnie nadzoruje postępowania sądowe w ponad 180 sprawach przed Sądem Najwyższym oraz sądami wyższej i niższej instancji. Uzyskał licencjat z prawa na Wydziale Prawa Uniwersytetu Delhijskiego w New Delhi. Od 2013 r. jest wpisany na listę adwokatów Izby Adwokackiej w Delhi. Specjalizuje się w prawie konstytucyjnym i prawie karnym. Jego praktyka obejmuje przede wszystkim postępowania nakazowe i apelacyjne przed sądami konstytucyjnymi, w tym Sądem Najwyższym Indii. Należy do zespołu prawnego kwestionującego różne stanowe przepisy zakazujące konwersji w Indiach. Jest członkiem prestiżowego programu Blackstone organizacji Alliance Defending Freedom. Do zespołu ADF India dołączył w sierpniu 2017 r.
