Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości
www.funduszsprawiedliwosci.gov.pl
Spis treści
Wolność religijna w państwach Ameryki Łacińskiej znajduje potwierdzenie w konstytucjach każdego z krajów regionu. Istotne braki na polu normatywnym są zauważalne na poziomie aktów niższego rzędu, gdyż tylko nieliczne kraje posiadają tzw. ustawy wyznaniowe, które w najszerszym zakresie odnoszą się do regulacji administracji wyznaniowej.. Punktem wyjścia do rozważań nad gwarancjami wolności religijnej w krajach latynoamerykańskich są instytucjonalne relacje z Kościołem katolickim, które w tym regionie przyjmują wymiar nie tylko konfesyjny, ale często także społeczny, co jest wynikiem historii jeszcze z czasów kolonialnych. Zmieniająca się w ostatnich latach struktura wyznaniowa w Ameryce Łacińskiej znacząco wpływa zarówno na świadomość wolności religijnej, jak i potrzebę dostosowania norm prawnych do rzeczywistości.
Ameryka Łacińska, wolność sumienia i religii, wolność religijna, relacje państwo–Kościół, prawa człowieka
W kontekście zagadnienia wolności religijnej w Ameryce Łacińskiej należy uwzględnić nie tylko samo prawo do wolności sumienia i religii oraz gwarancje jego ochrony. Państwa latynoamerykańskie to grupa dwudziestu państw, w której system relacji państwo–Kościół bezpośrednio wpływa na to, jak ukształtowane zostały relacje prawnowyznaniowe także w ujęciu indywidualnym.
Należy przyjąć, że wolność religijna jako prawo podstawowe jest uznawana prawie
we wszystkich krajach tworzących region Ameryki Łacińskiej, co znajduje odzwierciedlenie w ich konstytucjach. Religia katolicka jest jednak często wymieniana jako wyznanie większości społeczeństwa, choć nie zawsze jest to aktualne, biorąc pod uwagę zmiany demograficzne. Przywołuje się również religię katolicką jako czynnik kulturowo- i narodowotwórczy. Z tego też powodu Kościół katolicki posiada de facto uprzywilejowaną pozycję. Dodatkowo pozostaje ona wzmocniona umowami międzynarodowymi – konkordatami, które podpisała większość państw latynoamerykańskich. Przy braku ustaw wyznaniowych oraz umów z kultami niekatolickimi sfera prawa wyznaniowego w obszarze instytucjonalnym kształtowana jest w większości sytuacji jednostronnie. Poza międzynarodowym, traktatowym charakterem tych umów, zapewniają one Kościołowi katolickiemu uprzywilejowany status, którego inne Kościoły początkowo nie posiadają, regulując różne aspekty społeczno-religijne (np. uznanie cywilnej skuteczności oświadczeń o kanonicznej nieważności małżeństwa, zwolnienie duchownych i zakonników ze służby wojskowej czy uregulowanie kwestii asysty religijnej w placówkach publicznych). W obszarze wolności religijnej w sferze indywidualnej ratyfikacja traktatów międzynarodowych z obszaru praw człowieka zapewnia, choć często tylko w teorii, swobodę wyznania dla mieszkańców regionu.
Zagadnienie ochrony wolności religijnej w państwach latynoamerykańskich jest obszernym tematem obejmującym zarówno szereg regulacji o charakterze prawnym, jak i kwestie społeczno-polityczne. W regionie Ameryki Łacińskiej, której kultura (czy też poddawana dyskusji cywilizacja) opiera się na europejskich wartościach, w obszarze wolności religijnej powiązanie to jest szersze, gdyż dominującą religią na kontynencie europejskim i amerykańskim jest chrześcijaństwo. To właśnie z nim wiąże się rozwój tych obszarów świata. Nie bez znaczenia pozostaje tutaj okres kolonialny, wraz z którym przeniesione zostały do Nowego Świata nie tylko język i zasady panujące wówczas w mocarstwach europejskich, ale także cała administracja i prawo. W nowoutworzonych republikach stanowiły one podstawę ich samodzielnego funkcjonowania. Sama idea wolności i równości, a także poszanowania praw jednostki jest dobrze znana w krajach latynoamerykańskich, gdyż leżała u podstaw walk narodowowyzwoleńczych. Pierwsi przywódcy powstań kształceni byli w duchu tych wartości w Europie, aby następnie wcielać je w życie. Cechą charakterystyczną Ameryki Łacińskiej jest metysaż, który odzwierciedla ducha tego regionu, przypominając jednocześnie o jego historii i podstawie rozwoju. W kontekście ochrony praw człowieka należy pamiętać o coraz częściej inicjowanej dyskusji dotyczącej praw ludów tubylczych, w tym praw związanych z wierzeniami. Te specyficzne cechy regionu Ameryki Łacińskiej znajdują odzwierciedlenie w regulacjach prawnych związanych z ochroną prawa do wolności sumienia i religii oraz z ich praktyką. Należy zwrócić szczególną uwagę na strukturę demograficzną państw latynoamerykańskich w zakresie wyznania i zmiany zachodzące w niej w przeciągu ostatnich lat[1].
Ameryka Łacińska jest regionem, w którym zjawisko religijności ma istotny wpływ nie tylko na życie mieszkańców leżących w nim państw, ale także na sferę publiczną. W kontekście badań obejmujących historię tej części świata od czasów epoki kolonialnej należy uwzględnić działalność Kościoła katolickiego jako instytucji oddziałującej zarówno na sferę sacrum, jak i na administrację, najpierw królewską a potem krajową. W kwestii zróżnicowania religijnego zauważyć należy, że w prawie państw latynoamerykańskich dopiero niedawno pojawiły się niechrześcijańskie wyznania, a członkowie ewangelikalnych związków religijnych stanowią w większości dopiero pierwsze pokolenie wyznawców[2].
Region Ameryki Łacińskiej obejmuje rozległą i złożoną rzeczywistość, na którą składa się wiele krajów – od Meksyku na północy przez państwa Ameryki Środkowej aż po cały kontynent południowoamerykański. Mimo różnic występujących pomiędzy poszczególnymi państwami, związanych z historią czasów prekolumbijskich, wydarzenia po okresie dekolonizacji wyodrębniły od XIX w. odmienną drogę w obszarze regulacji religijnych i wyznaniowych. Wspólna historia pozwala na przedstawienie ogólnego obrazu.
Punktem wyjścia przy wspólnej ocenie państw regionu jest fakt, że były one koloniami hiszpańskimi i portugalskimi od końca XV w. aż do początku XIX w. Ten długi okres pozwolił na powstanie unikalnej kultury wyrażającej się w języku, którym posługują się mieszkańcy Ameryki Łacińskiej. Kolejnym elementem identyfikującym Latynoamerykę jest religia, którą – obok aspektu wojskowego, politycznego czy ekonomicznego – należy uznać za czynnik kolonizacji.
Związek religii i prawa istniejący w Ameryce Łacińskie od czasów kolonialnych doprowadził do powstania bliskich relacji władzy cywilnej z Kościołem katolickim, które wyrażały się normatywnie w formie patronatu, najpierw królewskiego, a później narodowego. W praktyce Kościół zależał od władzy państwowej zarówno pod względem prawnym, jak i ekonomicznym. Działalność struktur kościelnych w obszarze administracji, szkolnictwa czy opieki medycznej, a także ewangelizacja ludności natywnej wpłynęły na dominującą pozycję Kościoła katolickiego nie tylko w obszarze religijnym, ale także społecznym. Próby podtrzymania tych powiązań podejmowały również rządy niepodległych państw, co wpłynęło na ukształtowanie się specyficznego systemu relacji wyznaniowych w regionie Ameryki Łacińskiej. Poza Meksykiem, każdy kraj przyjmował strukturę konfesyjną, która z czasem, zwłaszcza po Soborze Watykańskim II, przechodziła ewolucję w model relacji świeckich przyjaznych czynnikowi religijnemu, choć ze szczególną pozycją instytucjonalną Kościoła katolickiego. Przekazanie monopolu w sferze prowadzenia nauczania religijnego Kościołowi katolickiemu odseparowało Latynosów na wiele lat od bezpośredniego kontaktu z innymi religiami czy wyznaniami chrześcijańskimi. Odczuwalne było to zwłaszcza w sferze publicznej. Gwarancje wolności religijnej były potwierdzane w konstytucjach, choć w życiu publicznym dominował kult katolicki, który z czasem stał się elementem państwowotwórczym wynikającym z tradycji i historii regionu. Należy zaznaczyć, że wolność religijna jako prawo człowieka rozwinęła się w prawodawstwie państw latynoamerykańskich stosunkowo późno. Głównym czynnikiem wpływającym na taki stan rzeczy była silna dominacja Kościoła katolickiego w instytucjonalnym obszarze prawa wyznaniowego.
Prawo do wolności religijnej jest jednym z podstawowych praw człowieka i jako takie znajdując się ustawach zasadniczych państw demokratycznych oraz dokumentach międzynarodowych na każdym z poziomów systemów ochrony. W tym ujęciu region Ameryki Łacińskiej należy rozpatrywać jako obszar państw demokratycznych, w których gwarancje wolności sumienia i religii są zapewnione zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym – poprzez system międzyamerykański – a także uniwersalnym. W praktyce Ameryka Łacińska pod względem wyznaniowym jest regionem mało zróżnicowanym, stąd rozpoczęcie dyskusji o wolności religijnej w państwach latynoamerykańskich było odsuwane w czasie. Dopiero przemiany kulturowe ostatnich lat związane z rozwojem obecności w państwach regionu denominacji ewangelikalnych wymusiły nowe regulacje na gruncie relacji państwo–Kościół. Kierunek oraz tempo zmian pozostają wprost proporcjonalne do struktury wyznaniowej kraju oraz instytucjonalnej obecności Kościoła katolickiego w życiu społecznym[3].
Tożsamość społeczeństw latynoamerykańskich zależy w dużym stopniu od czynnika religijnego, co znalazło odzwierciedlenie w ich liberalnych konstytucjach. W społeczeństwach o wpływach katolickich model państwa był konfesyjny i kolektywny, bo zakładano powszechność katolicyzmu wśród obywateli, chociaż z poszanowaniem obecności innych wyznań. Obecnie ze względu na przemiany społeczne wynikające m.in. z transamerykańskich procesów migracyjnych i misyjnych, w tym amerykańskich kampanii ewangelizacyjnych w Ameryce Łacińskiej w latach 70. i 80. XX w., konsolidacji konserwatywnych katolików w celu dążenia do zbudowania klasy średniej pod koniec lat 90. XX w. oraz świeckich wymogów nowego porządku międzynarodowego, krajowe systemy prawne dostosowują się do nowych realiów[4]. W Ameryce Łacińskiej mamy obecnie do czynienia z umacnianiem się procesu sekularyzacji religii w jej judeochrześcijańskim wymiarze[5].
We wszystkich krajach regionu Ameryki Łacińskiej obowiązuje system prawa kontynentalnego opartego na prawie rzymskim. Podział aktów prawnych w nim stanowionych dotyczy rozróżnienia na źródła zasadnicze: Konstytucję, ustawy, akty prawa administracyjnego oraz pozostałe (tzw. źródła II stopnia): orzecznictwo, doktrynę, zwyczaj, zasady ogólne prawa.
Analiza zagadnienia wolności religijnej wymaga oceny gwarancji wpisanych do tekstów konstytucji, traktatów międzynarodowych, konkordatów, umów zawartych między państwem a wyznaniami różnymi od katolicyzmu oraz tzw. ustaw wyznaniowych.
W konstytucjach państw latynoamerykańskich czynnik religijny ma szczególne znaczenie, niezależnie od tego, czy wprost wymieniają one religię katolicką i Kościół katolicki, czy też nie odnoszą się do żadnego wyznania[6]. Najczęściej w państwach latynoamerykańskich uznaje się w ustawach zasadniczych „wolność sumienia”, „wolność religii” i „wolność kultu”; pojęcia te są też stosowane przez doktrynę prawa konstytucyjnego i wyznaniowego. W niektórych prawodawstwach występuje jednak wyłącznie „wolność kultu”, co stanowi element podstawy państwa laickiego, jednocześnie akcentując tę sferę w relacjach instytucjonalnych. Niezmienne na przestrzeni lat pozostaje umieszczanie w preambułach konstytucji latynoamerykańskich formuły invocatio Dei. W żadnej z nich nie przybrała ona jednak uroczystej formuły. Pierwszeństwo w obszarze kwestii wyznaniowych w zdecydowanej większości przyznawane jest zakresowi indywidualnemu. Zostaje on redakcyjnie wyłączony z regulacji relacji państwo–Kościół. Instytucjonalne normy prawa wyznaniowego w niewielu przypadkach połączono z prawem jednostki do wolności sumienia i religii. Wolność sumienia i religii jako prawo podstawowe, wzorem konstytucji państw demokratycznych z innych regionów świata, jest gwarantowane także w państwach latynoamerykańskich. Najczęściej pojawia się w nich sformułowanie „każdy człowiek”. Konstytucja każdego państwa latynoamerykańskiego zawiera odniesienie do wolności religijnej. Różnice pomiędzy nimi dotyczą w największym stopniu zakresu instytucjonalnego, czyli pozycji podmiotów wyznaniowych w systemie prawa krajowego. Większość konstytucji posiada inwokację, jednak określenie Boga nie jest skonkretyzowane. W części ustaw zasadniczych wprost wpisany został Kościół katolicki, ale nie w znaczeniu państwa konfesyjnego i religii dominującej, lecz z uwagi na tradycję religijną i historię kraju[7].
Dziś prawie wszystkie państwa regionu można uznać za bezwyznaniowe, bo choć w ich tekstach konstytucyjnych pozostały pewne reminiscencje (nominalne, formalne), to spora część z tych krajów uległa stopniowej sekularyzacji. Proces ten należy powiązać z postanowieniami Soboru Watykańskiego II, podczas którego oficjalnie uznano wolność religijną. Jedynym krajem formalnie najbliższym tradycyjnemu rozumieniu konfesjonalizmu jest Kostaryka[8], jednakże pomimo wskazania, że religia katolicka jest tam religią państwa, i zobowiązania do jej utrzymania, wolność religijna jest zagwarantowana również poprzez dopuszczenie istnienia innych wyznań niż katolicyzm[9]. Jeśli chodzi o pozostałe kraje Ameryki Łacińskiej, wszystkie one uznają wolność religijną w swoich tekstach konstytucyjnych.
W regionie Ameryki Łacińskiej istnieją rozbieżności w klasyfikacji ochrony praw podstawowych, w zależności od interesów prowadzących do tworzenia wielostronnych koalicji na rzecz promowania praw człowieka. Dlatego istnieje tam szereg organizacji i instytucji, których zadaniem jest ich promocja i ochrona[10]. Spowodowane jest to zmianami globalnymi, w tym poszukiwaniem wzmocnienia tożsamości poza propozycjami społecznymi i państwowymi, poszukiwaniem bliższych więzi kulturowych poza zwykłymi wymogami integracji gospodarczej i politycznej. Spośród wszystkich istniejących możliwości ochrony praw człowieka w Ameryce Łacińskiej gwarancje międzyamerykańskiego systemu regionalnego wykazują się największą trwałością i skutecznością, co wynika także z jego instytucyjnego umiejscowienia w ramach największej i najstarszej organizacji w obu Amerykach, czyli Organizacji Państw Amerykańskich (OPA). Ideologiczną podstawą systemu jest Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków Człowieka z 1948 r., zaś normatywną – Amerykańska Konwencja Praw Człowieka, zwana Paktem z San José, z 1969 r., która ustanowiła jej główne instytucje, tj. Międzyamerykańską Komisję Praw Człowieka (dalej: Komisja) i Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka (dalej: Trybunał). Większość państw latynoamerykańskich, najczęściej po powrocie do demokracji w latach 80. XX w., ratyfikowało Amerykańską Konwencję Praw Człowieka oraz wyraziło swoją akceptację dla jurysdykcji Trybunału do rozpatrywania nawet spornych spraw. Należy zauważyć, że w przeciwieństwie do innych współczesnych tekstów międzynarodowych Konwencja w art. 12 i 13 formułuje odrębne, choć powiązane prawo do wolności sumienia i wyznania, jak również prawo do wolności religii lub przekonań oraz prawo do wolności myśli i wypowiedzi[11]. Ochrona wolności religijnej w systemie międzyamerykańskim dla krajów latynoamerykańskich w praktyce ma tendencję do dostosowania się do nowej wizji ochrony wolności religijnej, zorientowanej na konsolidację praw ludności tubylczej i kolektywizm, nadając priorytet dostępowi do praw trzeciej generacji, pośrednio także poprzez denaturalizację wolności religijnej w tradycyjnym rozumieniu. Te symptomy zmian potwierdza i umacnia obecny trend w orzecznictwie Trybunału, który na mocy art. 12 Konwencji Amerykańskiej służy do dopuszczania i rozstrzygania spraw związanych z prawami zbiorowymi ludów tubylczych, które w przeciwnym razie nie mogłyby być w ten sposób chronione. Dlatego chociaż przez pewien czas system międzyamerykański nie poświęcał wiele uwagi wolności religijnej, obecnie zaczyna to robić, ponieważ stanowi ona pośrednią formę domagania się poszanowania praw zbiorowych[12].
Wszystkie kraje Ameryki Łacińskiej są członkami ONZ, zatem każdemu mieszkańcowi regionu przysługuje ochrona wynikająca z systemu uniwersalnego ochrony praw człowieka opartego na Karcie Narodów Zjednoczonych oraz traktatach.
Praktyka podpisywania umów konkordatowych w państwach latynoamerykańskich ma długą historię[13]. Obecnie dziesięć państw ma podpisaną umowę ze Stolicą Apostolską[14], przy czym Boliwia, Brazylia, Paragwaj i Salwador posiadają specjalne umowy dotyczące ustanowienia Ordynariatu Wojskowego. Argentyna, Dominikana, Ekwador, Kolumbia, Peru i Wenezuela, oprócz innych szczegółowych umów ze Stolicą Apostolską, mają Konkordat o charakterze całościowym, który obejmuje szeroką tematykę (m.in. uznanie skuteczności cywilnej oświadczeń o kanonicznej nieważności małżeństwa, zwolnienie ze służby wojskowej duchownych i zakonników, swobodę zakładania placówek edukacyjnych i nauczania religii katolickiej, uregulowanie systemu pomocy religijnej), stawiając Kościół katolicki w sytuacji uprzywilejowanej w stosunku do innych wyznań.
Umowy podpisywane z niekatolickimi związkami wyznaniowymi w krajach Ameryki Łacińskiej w praktyce istnieją tylko w Kolumbii. Kolumbijska Ustawa nr 133 z 1994 r., w nawiązaniu do prawa do wolności religijnej i wolności kultu uznanego w art. 19 Konstytucji, w art. 15 ustanawia możliwość podpisywania umów tego rodzaju. W pozostałych krajach brak jest jakichkolwiek porozumień dwu- lub wielostronnych w tym zakresie, choć w teorii podstawy prawne do ich podpisania istnieją także w Peru (art. 50 Konstytucji) oraz Argentynie (projekt ustawy o wolności religijnej).
Wszystkie kraje latynoamerykańskie uznają wolność religijną za prawo podstawowe, ale tylko nieliczne uregulowały ją w ustawach. Pośród państw, które już wprowadziły specjalne przepisy w tym zakresie, jest Chile, które uczyniło to na mocy Ustawy nr 19638 z 1999 r., ustanawiając przepisy dotyczące powstawania kościołów i organizacji religijnych, choć pierwsze artykuły tej ustawy odnoszą się także do uznania i ochrony wolności religijnej. W Kolumbii w tym zakresie obowiązuje Ustawa nr 133, która rozwija prawo do wolności religijnej i kultu religijnego. W Peru ustawa wyznaniowa (Ustawa nr 29636) obowiązuje od 2010 r., zaś w Boliwii od 2019 r. (Ustawa nr 1161).Wśród krajów, które posiadają projekty ustaw o wolności religijnej są: Wenezuela (Anteproyecto de Ley de Religión y culto z 2003 r.) oraz Argentyna, która pracuje nad ustawą o wolności religijnej od 1990 r.
Meksykańska Ustawa o stowarzyszeniach religijnych i kulcie publicznym z 1992 r. (Ley Mexicana de Asociaciones Religiosas y Culto Público) stwierdza, że podstawą jej norm jest historyczna zasada rozdziału państwa od kościołów. Wśród praw uznanych dla związków wyznaniowych wymienia natomiast: możliwość przynależności do denominacji, swobodę w organizowaniu struktur wewnętrznych oraz w formowaniu i mianowaniu ministrów kultu, wykonywanie aktów publicznego kultu religijnego, o ile nie są one sprzeczne z prawem, udział w tworzeniu, administrowaniu, wspieraniu i prowadzeniu prywatnych instytucji pomocowych, edukacyjnych i zdrowotnych pod warunkiem, że nie są one nastawione na zysk, i – zgodnie z odpowiednim ustawodawstwem – korzystanie w celach religijnych z dóbr należących do narodu na zasadach określonych w odpowiednich przepisach.
O wiele dokładniej określono normy związane z obecnością kultów. W Ekwadorze obowiązuje Ustawa o kultach z 1937 r. (Ley de Cultos), a w 2000 r. zatwierdzono rozporządzenie, które określa sposób ubiegania się o rejestrację i jej wymogi. W Argentynie Ustawa nr 21745 z 1978 r. tworzy Krajowy Rejestr Kultów (Registro Nacional de Cultos)[15] i ustanawia system obowiązkowej rejestracji, z wyjątkiem Kościoła katolickiego, który to cieszy się uznaniem konstytucyjnym oraz szczególną pozycją w kodeksie cywilnym jako osoba prawna o charakterze publicznym. W Argentynie podmioty religijne są uznawane za prywatne osoby prawne i po wpisaniu do Krajowego Rejestru mają prawo ubiegać się o uznanie ich za osoby prawne i podmioty pożytku publicznego.
W pozostałych krajach Ameryki Łacińskiej nie ma specjalnych przepisów dotyczących wolności religijnej lub związków wyznaniowych. Ogólnie rzecz biorąc, związki wyznaniowe podlegają prawu powszechnemu i po uzyskaniu osobowości prawnej dysponują w niektórych przypadkach różnymi rodzajami finansowania[16].
Podejmowane dotychczas przez Trybunał sprawy bezpośrednio dotyczące prawa do wolności sumienia i religii to: Ultima Tentación de Cristo (Olmedo Bustos i inni) przeciwko Chile z 05.02.2001 r., zaś pośrednio Masacre Plan de Sánchez przeciwko Gwatemali z 29.04.2004 r.[17].
Pojawiające w praktyce problemy związane z regulacją wolności religijnej w państwach latynoamerykańskich dotyczą określenia prawnych ram dla działań podejmowanych przez związki religijne. Po pierwsze należy ustalić, z kim władze państwowe powinny prowadzić dialog, które z grup wyznaniowych uznać należy za trwałe instytucje w znaczeniu kościołów (a nie jedynie za wyraz wspólnotowego manifestowania przekonań konfesyjnych), a także w jaki sposób to uczynić i w jakim zakresie. Z drugiej strony uwzględnić należy prawa mniejszości religijnych, także w aspekcie tworzenia instytucjonalnych form ich funkcjonowania.
Dzisiaj konstytucje państw Ameryki Łacińskiej uznają wolność religijną w mniejszym lub większym stopniu. Trudności leżą zazwyczaj w ustawach i przepisach administracyjnych, które chronią to prawo i regulują jego ekspresję w przestrzeni publicznej. Główne problemy skupiają się wokół zmian demograficznych oraz relacji instytucjonalnych w nawiązaniu do wzrostu liczebności kultów natywnych, a także praktykowania niekatolickich kultów w przestrzeni publicznej.
W przeciwieństwie do tradycyjnych modeli uznawania religii w systemach prawnych, które ułatwiły pozytywizację systemów wierzeń, a także administracyjną organizację i wyróżnienie osobowości prawnej oraz określenie miejsca podmiotów religijnych w przestrzeni publicznej, w państwach latynoamerykańskich trudno jest dokonać takiej klasyfikacji. W Ameryce Łacińskiej rozwój zinstytucjonalizowanych form religijności prowadzi się wbrew tym modelom, uzupełniając paradygmat o alternatywę autochtonistyczną – co z kolei skutkuje zaostrzeniem jego przeciwwagi w postaci postawy neokonserwatywnej.
Akty prawne
Literatura
Prawa człowieka
Consejo Argentino para la Libertad Religiosa: http://www.calir.org.ar/
Consorcio Latinoamericano de Libertad Religiosa: http://libertadreligiosa.org/
Pew Research Center: https://www.pewresearch.org/religion/dataset/religion-in-latin-america/
International Consortium for Law and Religion Studies: https://www.iclars.org/index.html
Conciencia Nacional por la Libertad Religiosa: https://conciencianacional.org/
Wolność religijna w państwach Ameryki Łacińskiej jest zagadnieniem, które tylko na pozór wydaje się pozbawione problemów. Nawet jeżeli społeczeństwo deklaruje się w większości każdego z krajów latynoamerykańskich jako chrześcijańskie, a nawet katolickie, to tempo zachodzenia zmian w demografii pod względem wyznaniowym w regionie jest szybkie. Brak odpowiadających im regulacji prawnych prowadzi w praktyce do ograniczeń w praktykowaniu religii na różnych szczeblach. Relacje państw z kultami religijnymi oparte są na schemacie więzi, jakie łączyły władzę z Kościołem katolickim od czasów kolonialnych. Utrudnia to, o ile nie uniemożliwia, nawiązanie współpracy z innymi podmiotami wyznaniowymi. Tym samym wpływa na prawa człowieka do wolności religijnej.
Dr hab. Marta Osuchowska, prof. ucz. Doktor habilitowany nauk prawnych, profesor uczelni w Katedrze Prawa Wyznaniowego i Konkordatowego Wydziału Prawa i Administracji UKSW; absolwentka prawa i prawa kanonicznego UKSW, a także podyplomowych studiów latynoamerykańskich w Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka i współautorka książek i artykułów poświęconych relacjom państwo–Kościół i gwarancjom prawa do wolności religijnej, przede wszystkim w regionie Ameryki Łacińskiej. Obecne zainteresowania naukowe koncentruje na procesach przemian religijnych w państwach latynoamerykańskich i prawie konkordatowym. Członek Polskiego Towarzystwa Prawa Wyznaniowego oraz Consorcio Latinoamericano de Libertad Religiosa. Sekretarz naukowy czasopisma „Przegląd Prawa Wyznaniowego”.
[1] Szerzej: J.G. Navarro Floria, Derecho eclesiástico y libertad religiosa en la República Argentina, [w:] Estado, Derecho y Religión en América Latina, J.G. Navarro Floria (red.), Buenos Aires-Madrid-Barcelona 2009.
[2] J.G. Navarro Floria, Religions and Law: Current Challenges in Latin America, [w:] Law and Religion in the 21st Century, S. Ferrari, R.Cristofori (red.), London 2010, s. 112-127. Należy zauważyć, że w Ameryce Łacińskiej występują natywne kulty pochodzenia indiańskiego, często o proweniencji prekolumbijskiej, kulty pochodzenia afrykańskiego wszędzie tam, gdzie istniało w okresie kolonialnym niewolnictwo, a także przywiezione przez licznych imigrantów religie wschodnie, które przyjęły się na latynoamerykańskim gruncie. Można dostrzec również tradycyjne Kościoły protestanckie przywiezione przez imigrantów z Europy oraz rosnącą liczbę wyznawców islamu. Mimo to nie dostrzega się wpływu tych różnic religijnych na system relacji prawnowyznaniowych, są one widoczne raczej w sferze kulturowej.
[3] M. González Sánchez, A. Sánchez-Bayón, El derecho eclesiástico de las Américas. Fundamentos socio-jurídicos y notas comparadas, Madrid 2009, s. 41-69.
[4] https://www.pewresearch.org/religion/2014/11/13/religion-in-latin-america/, dostęp z: 21.06.2023.
[5] M. González Sánchez, A. Sánchez-Bayón, Libertades fundamentales en las Américas: devenir de la libertad religiosa en América Latina, los Estados Unidos de América y el Sistema Interamericano, “Revista Jurídica Universidad Autónoma De Madrid” 2016, nr 14, s. 107-125.
[6] C. Asiain Pereira, Religion and religions in the Latin American Constitutional framework, [w:] Law, religion, constitution, C. Cianitto, W. Cole Durham Jr, S. Ferrari, D. Thayer (red.), London 2013, s. 125-149.
[7] W. Bar, Kwestie wyznaniowe w konstytucjach krajów Ameryki Łacińskiej, [w:] Prawo wyznaniowe w systemie prawa państwowego. Materiały I Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego, Kazimierz Dolny, 14-16.1.2003, A. Mezglewski (red.), Lublin 2004, s. 143-191.
[8] Artykuł 75 Konstytucji z 1949 r.: „Religia katolicka, apostolska, rzymska jest religią Państwa, która przyczynia się do jego utrzymania, nie przeszkadzając w swobodnym wyznawaniu w Republice innych religii, które nie są sprzeczne z powszechną moralnością i dobrymi obyczajami” („La Religión católica, Apostólica, Romana es la del Estado, el cual contribuye a su man tenimiento, sin impedir el libre ejercicio en la República de otros cultos que no se opongan a la moral universal ni a las buenas costumbres”). W związku z tym przysięga, którą muszą składać urzędnicy państwowi, zawiera bezpośrednie odwołanie do Boga – zob. art. 194 Konstytucji.
[9] Ponadto rozszerzająca interpretacja art. 75 przyjęta przez Izbę Konstytucyjną pozwala przezwyciężyć pozorny konfesjonalizm poprzez uznanie demokratycznego państwa wraz z zachowaniem wolności religijnej.
[10] Wspólnota Andyjska posiada Trybunał Sprawiedliwości, System Integracji Środkowoamerykańskiej posiada Środkowoamerykański Trybunał Sprawiedliwości, Wspólnota Karaibska (CARICOM) posiada Karaibski Trybunał Sprawiedliwości, a także inne organy sektorowe, takie jak Rzecznik Praw Obywatelskich.
[11] Artykuł 12: „1. Każdy ma prawo do wolności sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność posiadania lub zmiany swej religii lub przekonań oraz wolność praktykowania lub upowszechniania swej religii lub przekonań, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie. 2. Nikt nie będzie poddany ograniczeniom, które mogłyby stanowić zamach na jego wolność posiadania lub zmiany swej religii lub przekonań. 3. Wolność uzewnętrzniania swej religii lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom przewidzianym przez prawo, które są konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności albo praw i wolności innych osób. 4. Rodzice lub opiekunowie, w zależności od przypadku, mają prawo do zapewnienia swym dzieciom lub podopiecznym wychowania religijnego i moralnego, które jest zgodne z ich własnymi przekonaniami.” Ważne normy powiązane z prawem do wolności religii wprowadzone zostały również w zakresie granicy wolności wypowiedzi, prawa do zrzeszania się oraz zakazu dyskryminacji.
[12] H. Fix Zamudio, Libertad religiosa en el Sistema Interamericano de protección de los Derechos Humanos, [w:] La libertad religiosa y de conciencia ante la justicia constitucional. Actas del VIII Congreso Internacional de Derecho Eclesiástico del Estado, J. Martínez–Torrón (red.), Granada 1998, s. 95-105.
[13] M. Osuchowska, La influencia de la Iglesia católica en América Latina según las normas concordatarias – estudios histórico-jurídicos, “Revista del CESLA” 2014, nr 17, s. 63-86; M. Osuchowska, Konkordaty podpisane z państwami Ameryki Łacińskiej do końca XIX wieku, „Kwartalnik Prawa Publicznego” 2014, nr 1-2, s. 7-17.
[14] J. Krukowski, Konkordaty współczesne. Doktryna, teksty 1964–1994, Warszawa 1995.
[15] M. Osuchowska, Krajowy Rejestr Kultów jako forma regulacji pozycji instytucjonalnej niekatolickich związków religijnych w Argentynie, „Przegląd Prawa Wyznaniowego” 11/2019, s. 173-187.
[16] M. Osuchowska, Prawne podstawy ochrony wolności religijnej w państwach latynoamerykańskich, [w:] Prawa człowieka w Ameryce Łacińskiej. Teoria i praktyka/Los derechos humanos en America. Teoria y practica, K. Derwich, M. Kania (red.), Kraków 2014, s. 87-110.
[17] W. Bar, Wolność religijna w latynoamerykańskim systemie ochrony praw człowieka, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 4/2002, s. 79-90; https://www.corteidh.or.cr/docs/casos/articulos/Seriec_73_esp.pdf; https://www.corteidh.or.cr/docs/casos/articulos/seriec_116_esp.pdf, dostęp z: 28.06.2023.
